محمدباقر قائنی بیرجندی

محمدباقر قائنی مجتهد بیرجندی (۱۲۷۶-۱۳۵۲ق)، معروف به محمدباقر آیتی و محدث بیرجندی، فقیه، رجالی و متکلم شیعه در قرن ۱۴ قمری و عالم دینی، مجتهد و شاعر که تخلص به صافی دارد. نزدیک به ۷۰ اثر به او نسبت داده‌اند که کبریت احمر از مشهورترین آن‌هاست.

تحصیل و استادان

محمدباقر قائنی بیرجندی، در ربیع‌ الاول سال ۱۲۷۶ هـ. ق در روستای «گازر» (از توابع قائن) دیده به جهان گشود. او ادبیات و علوم بلاغت را نزد والد بزرگوارش شیخ محمدحسن قائنی فرا گرفت.

بیرجندی، ۱۲ ساله بود که به سوی قائن حرکت کرد و در مدرسه جعفریه ساکن شد. و نزد برادرش حاج ملا محمدعلی و اساتید دیگر (همچون سید ابوطالب قائنی) ادبیات و معانی و بیان را تکمیل نمود.

هجرت به مشهد مقدس:

محمدباقر بیرجندی در سن ۱۴ سالگی به مدرسه میرزا جعفر در مشهد رفت و در مدت چند سال، برخی از کتب فقهی و اصولی (معالم، قوانین و شرح لمعه) را نزد میرزا هدایت‌الله مدرس ابهری و کتاب‌های شیخ انصاری (رسائل و مکاسب) را نزد شاگردان شیخ فرا گرفت که برخی از آنان عبارتند از:

• حاج سید عبد‌الصمد شوشتری که نزد شیخ انصاری از مطوّل تا آخرین کتاب‌های فقهی و اصولی را تا واپسین روزهای زندگی شیخ خوانده بود.
• شیخ محمدتقی بجنوردی
• شیخ علی یزدی
• علامه سید مرتضی یزدی قائنی
• حکمت و فلسفه را نزد میرزا علی‌رضا مدرس سبزواری و علوم تجوید و قرائت را در محضر ملاعلی مزینانی آموخت.

وی در این مدرسه در کمال احترام بود و حجره مرحوم شیخ‌الرئیس قاجار را بدو داده بودند. استاد وی، میرزا هدایت‌الله ابهری بارها گفته بود: من درس را تنها برای ایشان می‌گویم، زیرا که شیخ بهایی در عالم رؤیا سفارش او را به من فرموده است و گفت: او در آینده به مقاماتی عالی خواهد رسید.

هجرت به نجف:

شیخ محمدباقر بیرجندی در ۲۰ سالگی (۱۲۹۶ هـ. ق) آهنگ نجف نمود. وی در حالی که فاضلی کوشا و درس خوانده بود و در فقه، اصول، کلام، فلسفه و ادبیات دستی توانا داشت، در حلقه درس اساتید نام‌آور نجف شرکت جست و از محضر آنان استفاده‌های فراوانی برد. استادان وی در نجف عبارتند از آیات عظام:

میرزا حبیب‌الله رشتی

آخوند ملامحمدکاظم خراسانی

علامه شیخ‌ هادی تهرانی

محمد فاضل ایروانی

میرزا حسین خلیلی طهرانی

هجرت به سامراء:

علامه شیخ محمدباقر بیرجندی در سال ۱۳۰۰ هـ. ق به سامراء رفت و سالیان چند در فقه و اصول از محضر فقیه بزرگ شیعه، میرزای شیرازی، بهره‌های فراوانی برد، و همزمان در علم حدیث و رجال از محضر محدث جلیل، میرزا حسین نوری صاحب مستدرک، استفاده کرد و مورد توجه فراوان آن دو استاد قرار گرفت. میرزای شیرازی که استعداد او را در فقه دید، بدو دستور داد که در این علم، کتاب بنویسد. و او به تالیف کتاب «وثیقة ‌الفقهاء و ایضاح الطریق» مشغول شد. زمانی که جلد اول آن به پایان رسید، تقدیم محضر میرزا نمود و ایشان پس از آنکه یکی دو ماه آن را مطالعه فرموده بود، او را تحسین کرد و با تاکید و تکرار بدو گفت: «بنویس! بنویس!».

فعالیتهای علمی و اجتماعی

علامه شیخ محمدباقر بیرجندی، پس از رسیدن به مقام عالی اجتهاد و کسب اجازات متعدد اجتهادی و روایتی از اساتیدش، در ۳۰ سالگی رهسپار بیت‌الله الحرام و مدینه منوره شد و پس از بازگشت از سفر حج، به سوی زادگاه خویش بازگشت و در آنجا رحل اقامت افکند. در بیرجند پس از ازدواج، به تالیف و تصنیف، تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان، افتاء و پاسخگویی به پرسش‌های مردم، اقامه نماز جمعه و جماعت پرداخت. همچنین منزل او محل رفع دعاوی و خصومات مردم و قضاوت شرعی بود و به عنوان حاکم شرع به اجرای احکام دین (مانند: طلاق زنانی که شوهران آنها مفقود شده بودند) می‌پرداخت، و البته در اواخر عمر شریفش از قضاوت دوری می‌کرد.

وجوب عینی نماز جمعه و وجوب بقاء بر تقلید میت اعلم، از فتاوای خاص علامه بیرجندی است.

مناظره با عالم سنی:

در روزهای نخست ورود مرحوم علامه بیرجندی به زادگاهش، روزی در مجلس امیر عَلَم (حاکم بیرجند) بین او و ملا ابراهیم حنفی (که از افاضل علمای عامه و معروف به احاطه بر کلام و جَدَل بود) در مسائل امامت و مباحث دیگر، بحثی در گرفت و به پیروزی وی بر ملا ابراهیم بینجامید. و این واقعه سبب شهرت مرحوم علامه در اوساط علمی و نزد مردم شد. همه مردم منطقه قائن و بیرجند و مردمان افغانستان (از سنی و شیعه) در مسائل مذهبی، بدو مراجعه می‌کردند و او بر حسب هر یک از مذاهب فتوا صادر می‌کرد و در خطابات رسمی از سوی علمای هرات و دولت افغانستان، از او به «مفتی الفریقین» تعبیر می‌شد.

وی عقیده داشت هرکس باید برای روز جهاد، آماده باشد و واجب است فنون نظامی را فرا گیرد و لذا هر روز تفنگش را برمی‌داشت و با گروهی از بزرگان و رؤسای شهر به صحرا می‌رفتند تا تمرین تیراندازی بنمایند و فنون رزم را فرا گیرند. حتی به برخی از جوانان، از زکات و حقوق شرعی مالی می‌پرداخت تا در تیراندازی استاد ماهر شوند و به گروهی دیگر آموزش دهند. همچنین دو نفر از کسانی که در تیراندازی کار با سلاح گرم مهارت داشتند استخدام کرده بود، که خبر این حرکت و اقدام در چند شماره روزنامه «حبل‌المتین» درج شد.

تدریس:

او همه روزه به تدریس فقه و اصول می‌پرداخت و از این رهگذر، گروه بسیاری از فضلای قائن و بیرجند را در دامان خویش پروراند، از جمله: آیت‌الله شیخ محمدحسین آیتی و آیت‌الله شیخ جواد عارفی بیرجندی.

آثار و تألیفات

از علامه محمدباقر بیرجندی، کتاب‌های فراوانی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی چون: فقه، اصول، کلام، تفسیر، حدیث، تاریخ و ادبیات، بر جای مانده که شمار آنها به ۶۲ اثر می‌رسد و اکثر آنها به خط شریفش در کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی موجود است. برخی از این آثار عبارتند از:

در فقه:

1. وثیقة الفقهاء
2. العین الباصرة شرح التبصرة
3. الرسالة الفرضیة.
4. منجزات المریض.
5. مجمع المسائل.
6. طلاق الحاکم زوجة الغائب.
7. صلاة الجمعة.
8. نصح الاستغاثه فی الملاعین الثلاثة.
9. الرجعة فی النکاح.
10. جامع الفقه

در اصول:

1. ایضاح الطریق و فص العقیق.
2. حاشیه معالم الاصول.
3. قطر الامطار لمن اراد الاستنباط من کتب الاخبار.
4. التحفة الغرویة.
5. بدایة المعرفه
6. شرح کتاب «تهذیب الوصول» علامه حلی.

در حدیث:

1. رسالة فی فضیلة العلم و العلماء العالمین.
2. نظم حدیث الکساء.
3. ترتیب اخبار التهذیب و الاستبصار، و الفقیه و الکافی.
4. تصحیح وسائل الشیعة

در تفسیر:

1. آیات الاحکام.
2. تفسیر القرآن الکریم (نا تمام).

در کلام و عقاید:

1. اکفاء المکائد فی اصلاح المفاسد یا القاء المکائد فی اصلاح المفاسد.
2. الرد علی الشیخیة.
3. صمصام مهدی.
4. نور المعرفة.
5. فصل الخطاب.
6. بدایة المعرفة.
7. رساله‌ای در ردّ فرقه‌های صوفیه، خصوصاً فرقه گنابادیه.

در تاریخ:

1. بغیة الطالب فی من رأی الامام الغائب.
2. تذکرة الطالب.
3. الدرّة البیضاء فی تبدمن احوال اصحاب الکساء.
4. الکبریت الاحمر فی شرائط المنبر.
5. مفتاح الفردوس.
6. مکین الاساس فی احوال مولینا ابی الفضل العباس (فارسی).
7. وقایع الشهورد و الاعوام (فارسی). و....

وفات

سرانجام آن مرد بزرگ، پس از عمری تلاش و کوشش در راه اعلای کلمه حق، در شب جمعه ۱۲ ذیحجة الحرام سال ۱۳۵۲ هـ. ق در ۷۷ سالگی چشم از جهان فرو بست. پیکر او را در مدرسه معصومیه غسل دادند. و پس از تشییعی کم نظیر، در مقبره مخصوص خویش به خاک سپردند. به دنبال اعلام خبر وفاتش، در بیشتر شهرهای ایران مجالس یادبودی برگزار شد و حوزه علمیه قم به سوگ نشست و آیت‌الله مرعشی در مدرسه فیضیه مجلس با شکوهی منعقد ساخت.

منبع

سایت اندیشه قم سایت تبیان برگرفته از مقاله «آیت‌الله محمدباقر بیرجندی».