صدقه

صدقه چیزى است که انسان از مال خود در راه رضای خدا به نیازمندان می دهد. صدقه به صورت واجب و مستحب بوده و در قرآن و احادیث مورد تأکید فراوان قرار گرفته است.

تعریف صدقه

در قاموس قرآن آمده است: صدقه چیزى است که انسان از مال خود قربة الى اللّه می دهد. و آن اعمّ از زکات است؛ صدقه به واجب و مستحب هر دو گفته می شود، ولى زکات فقط اسم واجب است: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً ...» درباره صدقه واجب است و «هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یأْخُذُ الصَّدَقاتِ» ظاهرا اعم از واجب و نداب است.

راغب اصفهانی می گوید: "صدقه" چیزی است که انسان آن را به قصد قربت از مالش خارج می‌کند، مثل زکات، ولی در اصل صدقه در امری است که شخص بدون آنکه مجبور باشد خود انجام دهد و زکات در امر واجب گفته می‌شود. و گاهی واجب هم صدقه گفته می شود در جایی که صدقه دهنده قصدش صدق در کردارش باشد.

و علامه شعرانی در تعریف صدقه گوید: صدقه مالی است که به قصد قربت در راه خدا دهند خواه به فقیر یا به غنی، واجب باشد مانند زکات و کفارات یا مستحب باشد.

انواع صدقه

صدقات دو دسته‌اند:

1. صدقه واجب: یعنی بخشی از اموال شخصی که با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی داده می‌شود؛ از جمله زکات، خمس و فطریه.
2. صدقه مستحب: اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد. آیه «وَآتُوا حَقَّهُ یوْمَ حَصَادِهِ»؛ حق کشت و میوه را بدهید روز چیدن و درو کردن، اشاره به صدقه مستحبی دارد. چرا که این سوره مکی است و زکوة واجب در مدینه مستقر گشت. این حق به هر گونه زرع و میوه تعلق می گیرد.

اهمیت صدقه

در سوره بقره آیه ۱۰۴ می‌خوانیم؛ «ألَم یعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات»؛ آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است.

این تعبیر یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضه الهی، هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است. در روایتی از امام سجاد علیه السلام می‌خوانیم: «إنَّ الصَّدَقَة لا تَقَع فی یدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یدِ الرَّب»؛ صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد.

آیه ۱۰۳ سوره توبه نیز صدقه را موجب تطهیر و تزکیه فرد و جامعه دانسته است:«خُذْ مِنْ أمْوالِهِم صَدَقة تُطَهِّرُهُم وَ تُزَّکیهم بِها...» «از اموال آنها صدقه‌ای (به عنوان زکات بگیر) تا به وسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی و (به هنگام گرفتن زکات) به آنها دعا کن که دعای تو مایۀ آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.»

مصارف صدقه

«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ»؛ این آیه به روشنی مصارف واقعی صدقه را بیان کرده و به تمام توقعات بی جا پایان می‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه می‌کند:

1. فقرا
2. مساکین
3. عاملان و جمع آوری کنندگان زکات که آنچه به آنها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آنها است.
4. «مُؤلِفَة قلوبُهُم» یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود.
5. برای آزادساختن بردگان.
6. برای اداء دین بدهکاران و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری‌ مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند.
7. مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش وتقویت آئین الهی منتهی شود.
8. «ابن سَبیلْ»، کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.

شرایط صدقه

آن گونه که از سخنان معصومین (علیهم السلام) و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود، صدقه دارای شرایطی می‌باشد از جمله:

۱- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد. «یا أیها الَّذینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَیباتِ ما کسَبْتُمْ وَ...» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت حلال) به دست آوردید، و از آن چه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم انفاق کنید!»

۲- بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد. «وَاِنْ تُخْفُوها وَ تُؤتُوها الفُقَراءَ فَهُوَ خَرٌ لَکمْ » «هر گاه آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است.»

۳- این که صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد. «یا أیها الَّذینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکمْ بِالمَنِّ و...» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منّت و آزار باطل نسازید همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند، و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد...».

۴- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد. «ینْفِقُونَ أموالَهُمْ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ» «کسانی که اموالشان را برای جلب خوشنودی خدا انفاق می‌کنند».

۵- انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست. «لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...» «هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر این که از آن چه دوست می‌دارید (در راه خدا) انفاق کنید،...».

۶- این که انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند. «وَأنْفِقُوا مِنّا جَعَلَکمْ مَسْتَخْلِفْنی فِیهِ » «انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است».

منابع

• یوسف عاصم آبادی، صدقه، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی : ۲۴ آبان ۱۳۹۱.

• قاموس قرآن، سید على اکبر قرشى، دار الکتب الإسلامیة، تهران‌، ۱۳۷۱ ش‌، چاپ ششم‌.

• المفردات، راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ دارالعلم الدار الشامیة، دمشق، ۱۴۱۲ ق‌،چاپ اول، ص۴۸۰.

برای مطالعه بیشتر

سایت راز ماندگاری، صدقه