علی اکبر دهخدا: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| سطر ۲: | سطر ۲: | ||
{{شناسنامه عالم | {{شناسنامه عالم | ||
|نام کامل = علی اکبر دهخدا | |نام کامل = علی اکبر دهخدا | ||
| − | |تصویر=[[پرونده:DehKhoda.jpg| | + | |تصویر=[[پرونده:DehKhoda.jpg|۲۲۰px|center]] |
| − | |زادروز = | + | |زادروز = ۱۲۵۷ شمسی |
|زادگاه = [[تهران]] | |زادگاه = [[تهران]] | ||
| − | |وفات = | + | |وفات = ۱۳۳۴ |
|مدفن = ابن بابویه - شهرری | |مدفن = ابن بابویه - شهرری | ||
| − | |اساتید = [[آیت الله بروجردی]]، | + | |اساتید = [[آیت الله بروجردی]]، آیت الله هادی نجم‌آبادی |
|شاگردان = | |شاگردان = | ||
| − | |آثار = لغت نامه، امثال و حکم، | + | |آثار = لغت نامه، امثال و حکم، دیوان اشعار |
}} | }} | ||
| − | {{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} | + | {{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}'''علی اکبر دهخدا''' (م، ۱۳۳۴ ش) از نویسندگان دوره مشروطیت [[ایران]] است. وی در آثار خود نظام استبدادی زمان خود را مورد انتقاد قرار می داد. "لغتنامه دهخدا" -بزرگترین فرهنگ لغت و اعلام فارسی- مهمترین اثر اوست. |
| + | |||
==زندگینامه== | ==زندگینامه== | ||
| − | + | علی اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ شمسی در [[تهران]] به دنیا آمد. پدرش خان‌باباخان، یک ملاک متوسط از قزوین بود که در تهران سکونت داشت. نه ساله بود که پدرش درگذشت و مادرش که به گفته دهخدا "مَثَل اعلای مادری بود وی را در کنف تربیت خود گرفت."<ref>عابدی، کامیار؛ صور اسرافیل و علیاکبر دهخدا یک بررسی تاریخی و ادبی، تهران، نشر کتاب نادر، ۱۳۷۹، ص۸۷.</ref> | |
| − | از همان زمان زبان | + | از همان زمان زبان عربی و علوم معارف اسلامی را در محضر شیخ غلام‌حسین بروجردی آموخت و از محضر آیت‌الله حاج شیخ هادی نجم‌آبادی نیز بهره فراوان برد.<ref>درودیان، ولیالله؛ دخوی نابغه مجموعه مقالات، تهران، گل آقا، چ۲، ۱۳۸۴، ص ۲۱ و اصیل، حجتالله؛ دهخدا در افق روشنفکری ایران، تهران، کویر، ۱۳۸۷ ص ۲۵.</ref> او در نزد [[آیت الله بروجردی|آیت‌الله بروجردی]] به مدت ۱۴ سال علوم مختلفه [[صرف]]، [[علم نحو|نحو]]، [[علم معانی|معانی]]، [[علم بیان|بیان]]، [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، حکمت و [[فلسفه]] آموخت.<ref>رضوینژاد، میرابوطالب؛ چهار سیاستمدار ملی و متقی و نام‌آور ایران، تهران، انتشارات گوتنبرگ، ۱۳۷۷، ص۲۴۴.</ref> |
| − | + | بیست ساله بود که در دسته‌ی اولین دانشجویان مدرسهی سیاسی که میرزا حسنخان مشیرالمللک بنیاد نهاده بود، پذیرفته شد.<ref>مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورهی قاجاریه، ج۲، تهران، زوار، چ۶، صص ۸۸ و ۷۳.</ref> و در این مدرسه فقه، ادبیات، تاریخ قدیم و معاصر، به ویژه تاریخ انقلاب و حوادث اروپا، جغرافیا، حقوق، جنگ، دیپلماسی، اقتصاد و زبانهای عربی و فرانسوی آموخت و در تدریس به معلمان و اولیای مدرسه یاری می‌رساند.<ref>عابدی، کامیار؛ پیشین، ص۸۸.</ref> | |
| − | + | فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی در وزارت امورخارجه استخدام می‌شدند، دهخدا نیز پس از استخدام با معاون‌الدوله غفاری که به سفارت بالکان منصوب شده بود، به عنوان منشی به اروپا رفت و مدت دو سال بیشتر در وین پایتخت اتریش و اندکی در رم و بخارست اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسوی را تکمیل کرد و با دانش‌های جدید اروپا آشنا گردید.<ref>درودیان، ولی الله؛ پیشین ص۲۱ و عابدی، کامیار؛ پیشین، ص ۹۰.</ref> | |
| − | دهخدا | + | دهخدا یک سالی پیش از آغاز جنبش [[مشروطیت|مشروطه‌خواهی]] در ۱۳۲۳ قمری به [[ایران|ایران]] بازگشت.<ref>اصیل، حجتالله؛ پیشین، ص ۱۲.</ref> سپس به جنبش مشروطه پیوست و با دو تن از روشنفکران روزگار خویش، میرزا جهانگیر شیرازی و میرزا قاسم تبریزی، روزنامه "صور اسرافیل" را تاسیس کردند.<ref>اصیل، حجتالله؛ پیشین، ص ۱۳.</ref> |
| − | + | این روزنامه که محبوبترین و تاثیرگزارترین نشریه این دوره است، در دو بخش رسمی و طنز تقسیم می‌شد، دهخدا سر محرر و نویسنده اصلی صور اسرافیل بود، و هر دو قسمت رسمی و فکاهی آن را می نوشت.<ref>ر.ک: رضوینژاد، میر ابوطالب؛ پشیین، ص۲۴۵.</ref> نخستین شماره آن در دهم خرداد ۱۲۸۶ در تهران در هشت صفحه منتشر شد. از صوراسرافیل در فاصله ۱۴ ماه با تعطیل و توقیف‌هایی که شد، جمعا سی و دو شماره منتشر شده که آخرین شماره آن در بیستم [[جمادی الاول]] ۱۳۲۶ هجری قمری نشر شده است. دهخدا در آغاز هر شماره این روزنامه، مقاله‌ای در زمینه مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان مقاله‌ای طنزآمیز با عنوان "چرند و پرند" نوشته است.<ref> درودیان، ولیالله؛ پیشین، ص ۲۱.</ref> | |
| − | روزنامه صور | + | روزنامه صور اسرافیل در کودتای محمدعلی شاه تعطیل شد، میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر آن در باغشاه به دار آویخته شد و دهخدا و چند تن دیگر که به سفارت انگلیس پناه برده بودند به اروپا تبعید شد و در ایوردن سویس اقامت گزید. در سوئیس در عین تنگدستی به یاری ابوالحسن پیرنیا معاضدالسلطنه و همکاری علامه محمد قزوینی سه شماره دیگر صور اسرافیل را منتشر ساخت.<ref>اصیل، حجتالله؛ پیشین، ص ۱۴ و درودیان، ولی الله؛ پیشین، ص ۲۳.</ref> |
| − | اقامت دهخدا در | + | اقامت دهخدا در سوئیس دیری نپایید و بزودی عازم اسلامبول [[ترکیه|ترکیه]] شد و ایرانیان مقیم اسلامبول که کمیته ای به نام "سعادت" را تشکیل داده بودند مقدم او را فوق‌العاده گرامی شمردند و او را به ریاست آن کمیته برگزیدند و از او خواستند روزنامه ملایمتر از صور اسرافیل بنویسد. در اثر این درخواست روزنامه "سروش" را منتشر ساخت که ۱۴ شماره آن در استانبول منتشر گردید.<ref> رضوینژاد، میر ابوطالب؛ پیشین، ص ۲۴۶.</ref> |
| − | پس از فتح تهران توسط | + | پس از فتح تهران توسط مجاهدین مشروطه‌خواه و پایان استبداد صغیر، دهخدا به تهران بازگشت. و از طرف هیئت مدیره که از زعمای مشروطه‌خواهان و برگزیدگان ملت تشکیل یافته بود و موقتا تا افتتاح مجلس شورای ملی زمام امور مملکت را بر عهده داشت، به عضویت کمیسیونی انتخاب شد که برای بهبود اوضاع مالی و ترتیب و تنظیم بودجه مملکت تشکیل شده بود و جز دهخدا، صنیع‌الدوله، مستوفی‌الممالک و... عضو بودند.<ref>ملک زاده، مهدی؛ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۶ و ۷، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۳، ص ۱۲۸۰.</ref> |
| − | در | + | در دومین مجلس شورای ملی از کرمان و تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد.<ref>علت این که کرمانیها دهخدا را در حالیکه هنوز در خارج از کشور و در استانبول به سر می‌برد، به نمایندگی مجلس انتخاب کردند دفاع او از حقوق مردم کرمان در برابر نصرت‌الدوله نایب‌الایاله ۱۹ ساله کرمان، در روزنامه سور اسرافیل بود. ر.ک: مستوفی، عبدالله؛ پیشین، ج۲، ص۲۹۱ و دهخدا، علی اکبر؛ چرند و پرند، نشر معرفت، بی تا، بی جا، ص ۱۸-۲۰.</ref> و از روئسای حزب و فراکسیون "اعتدالیون" در این مجلس بود.<ref>ملک‌الشعرا بهار، محمدتقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت انتشارات کتابهای جیبی و موسسه انتشاراتی امیرکبیر، چاپ سوم ۱۳۵۷، ج۱ ص ۱۰.</ref> در فاصله ورود به تهران تا آغاز جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴م) گذشته از نمایندگی مجلس، در روزنامه‌های مجلس، آفتاب، شورا، ایران کنونی و پیکار مقالات سیاسی و انتقادی می‌نوشت. به هنگام جنگ جهانی اول و اولتیماتوم‌های روسیه تزاری و مهاجرت آزادیخواهان به استانبول و [[بغداد]] و برلین، دهخدا به ایل بختیاری پناه برد و تا پایان جنگ در میان بختیاری‌ها ماند. بعد از این از سیاست کناره گرفت و به کار فرهنگی پرداخت. و در همین زمان بود که طرح ایجاد لغتنامه و امثال و حکم را ریخت. پس از پایان جنگ جهانی به تهران بازگشت و ضمن اشتغال به مشاغلی چون ریاست کابینه (دفتر) وزارت معارف، از ۱۳۰۶ش به ریاست مدرسه سیاسی که بعدا به دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی تبدیل شد، رسید و تا شهریور ۱۳۲۰ در این سمت باقی بود. آنگاه از کار دیوانی بازنشسته شد و یکسره به کار لغتنامه پرداخت. در همین زمان در نخستین کنگره‌ی نویسندگان (تیرماه ۱۳۲۵ش) جزو هیئت رئیسه شرکت جست و در اوایل اسفند ۱۳۲۹ش "جمعیت مبارزه با بیسوادی" را تأسیس کرد. |
| − | با | + | با روی کار آمدن دولت ملی دکتر مصدق (اردیبهشت ۱۳۳۰ش) دهخدا دوباره به عرصه‌ی سیاست کشیده شد.<ref>درودیان، ولی الله؛ دهخدای شاعر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۴ چ ۴، ص ۳۶.</ref> در دفاع از دولت دکتر مصدق، مقاله نوشت و مصاحبه کرد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق، بازجویی شد و به اتهام واهی نیابت سلطنت محمدرضا پهلوی مورد زجر و آزار قرار گرفت و حقوق بازنشستگی وی را قطع گردید.<ref>نجاتی، غلامرضا؛ تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران (از کودتا تا انقلاب)، تهران، موسسه خدماتی فرهنگی سبا، چ سوم ۱۳۷۱، ص ۱۱۶ و ص ۱۰۹ و درودیان، ولیالله، دخوی نابغه، پیشین، ص ۲۳.</ref> دهخدا سرانجام روز دوشنبه هفتم اسفند ۱۳۳۴ شمسی در تهران درگذشت و در قبرستان ابن‌بابویه شهر ری به خاک سپرده شد. |
| − | == | + | ==اندیشه و مبارزات سیاسی== |
| − | دهخدا در | + | دهخدا در تفکرات سیاسی خویش وارث متفکران ایرانی و غربی پیش از خود بود. درک محضر عالم دینی دل‌آگاهی چون آقا شیخ هادی نجم آبادی و آموزش [[علوم اسلامی|علوم اسلامی]] نزد وی که خود از مصلحان صادق و از مروجان اندیشه‌ی ترقی بود و آموزش در مدرسه سیاسی و نیز آشنایی با آثار عصر روشنگری اروپا چون، هابس، لاک، منتسکیو، ولتر و اصحاب دایرةالمعارف،<ref>اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص ۲۶.</ref> فرصتی بود تا در اندیشه‌ی او دانش‌های کهن با دیدگاه‌های نو درآمیزد و به آمیزه‌ای از معارف سنتی [[ایران|ایران]] و اندیشه‌های نوین غربی و مشاهدات عینی دست یابد. |
| − | + | وقتی دهخدا از سفر بالکان بازگشت، انقلاب [[مشروطیت|مشروطه]] کم و بیش آغاز شده بود. او که همیشه به فکر پیشرفت و ترقی مملکت خود بود، انقلاب مشروطه را راه مناسبی برای رسیدن به این هدف می‌دید، به مشروطه‌خواهی پیوست و به وسیله نشر «صور اسرافیل»، اندیشه و قلم خویش را به تمامی در راه پیروزی مشروطه به کار انداخت، ورود دهخدا به روزنامه صور اسرافیل در واقع آغاز فعالیت‌های سیاسی دهخدا بود. | |
| − | صور | + | صور اسرافیل که مهمترین روزنامه دوران مشروطیت است، "حریت، مساوات، اخوت" را شعار اصلی خویش قرار داده و "آزادی، حکومت قانون، کوشش در راه تکمیل معنی مشروطیت، حمایت از مجلس شورای ملی، یاری به روستائیان و ضعفا و فقرا و مظلومین" را هدف خود معرفی کرده بود، هدفی که دهخدا تا پایان زندگانی به آن وفادار ماند.<ref>مومنی، باقر؛ صور اسرافیل، بی جا، مسعود سعد، ۲۵۳۷. صص ۳ و ۴ و اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص ۱۳.</ref> |
| − | دهخدا | + | دهخدا اندیشه سیاسی خویش را در شماره‌های متعدد "صور اسرافیل" و "سروش" آورده است. وی در بیان اندیشه و دیدگاه سیاسی خود دو روش بکار می‌برد: طنز و جد. مقاله‌های طنز او نشان‌دهنده‌ی موضع مخالف و ضداستبدادی اوست و مقالات جدی او حاوی جستارهای منطقی است. |
| − | صور | + | صور اسرافیل یکی از اساسی‌ترین سلاح‌های مشروطه‌خواهان بود که تیراژ هر شماره آن در حدود بیست و چهار هزار نسخه بود. این روزنامه به طرز ماهرانه‌ای و برای اولین بار در ایران توانسته بود طنز و اخبار و مقالات سیاسی و نیازهای مردم آن زمان را به طور دلپذیر و مردمپسندی در قالب یک روزنامه چاپ کند. شاید این اولین روزنامه ایرانی بود که مردم کوچه و بازار نیز آن را از کودکان روزنامه‌فروش می‌خریدند و با شور و شوق می‌خواندند. |
| − | از | + | از میان مطالب این روزنامه آنچه بیش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود مقاله‌های "چرند و پرند" بود که با امضای دخو، خرمگس، سگ حسن دله، غلام گدا، اسیرالجوال، دخو علیشاه، روزنامه‌چی، خادم‌الفقرا، دخو علی، و نخود همه آش،<ref> درودیان، ولی الله؛ پیشین، ص ۲۱.</ref> برهنه خوشحال، رییس انجمن لات و لوتها، جغد، دمدمی و مانند آنها به چاپ می‌رسید و نویسنده آن دهخدا بود.<ref>عابدی، کامیار؛ پیشین، ص ۹۳.</ref> |
| − | لبه | + | لبه تیز مقالات دهخدا، متوجه رژیم استبدادی بود. وی هر حادثه و پیشامدی را دستاویز قرار می‌داد و با استفاده از سلاح طنز، بر فساد دستگاه سلطنت، بی‌شرمی و خیانت رجال دولت و ظلم و ستم ملاکان می تاخت و آنان را بدون عفو و اغماض به باد تمسخر و استهزا می گرفت و از شوربختی کشاورزان ایرانی، بیکاری مردم شهرنشین، عدم امنیت اجتماعی، نادانی و اسارت زن ایرانی، خرابی جاده‌ها و راه‌های مملکت، [[رشوه خواری|رشوه‌خواری]]، جهل و [[تعصب]] عامه مردم، نفوذ و مداخله بیگانگان در امور کشور و ضعف حکومت مرکزی، جهل و ناآگاهی زمامداران وقت از اوضاع دنیا و مسایلی از این دست سخن می‌گوید و انتقاد می‌کند.<ref>درودیان، ولی الله؛ پشین ص۲۲.</ref> |
| − | دهخدا در این هنگام یکی از اعضای شانزده‌گانه "کمیته انقلاب" نیز بود، که هدف آن کمیته حفظ مشروطیت و مقابله با تفکر و عملکردهای مستبدانه محمدعلی شاه و هواخواهان استبداد بود.<ref>درودیان، | + | دهخدا در این هنگام یکی از اعضای شانزده‌گانه "کمیته انقلاب" نیز بود، که هدف آن کمیته حفظ مشروطیت و مقابله با تفکر و عملکردهای مستبدانه محمدعلی شاه و هواخواهان استبداد بود.<ref>درودیان، ولی الله؛ دهخدای شاعر، پیشین، ص۸۲.</ref> |
| − | در دوران استبداد | + | در دوران استبداد صغیر و در تبعید هم هوشمندی دهخدا در ارزیابی از اوضاع [[ایران|ایران]] و نیز از کسانی که در فرنگ بودند، بسیار روشنگرانه و بینش سیاسی او روشن و صریح است. لحظه‌ای نیست که دلنگران اوضاع ایران نباشد. دهخدا با آن‌که خود زیر بار قرض رفته و اهل و عیالش در تهران "برای نان یومیه معطلند"، دست از مبارزه با استبداد برنمی‌دارد و به نشر مجدد صور اسرافیل می پردازد و این بار شمشیر قلم را علیه استبداد از رو می‌بندد.<ref>سیف، احمد؛ در انکار خودگامگی، تهران، رسانش، ۱۳۸۲، ص ۱۱۹-۱۲۰.</ref> |
| − | دهخدا بعد از ورود به | + | دهخدا بعد از ورود به شورای ملی در صف رهبری "اعتدالیون" قرار گرفت، حزب اعتدالیون یکی از دو حزب اصلی در مجلس بود که از حمایت روحانیون ایران و مراجع [[نجف]] برخوردار بود، در برابر عامیون یا دموکرات که طرفدار حذف روحانیت از صحنه سیاست، نظام سکولار و حتی گرایش مارکسیستی بودند. |
| − | او | + | او تدوین "لغتنامه" را هم راهبرد بزرگ پیکار با جهل و مسلح شدن به سلاح دانایی می داند. یادداشت او در مقدمه جلد نخست لغتنامه گویاترین بیان از نیت او در پرداختن به لغتنامه و امثال و حکم است: «مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین و ستمکاران مغربی وانداشت. چه برای نان همه طرق به روی من باز بود و... می دیدم که شرق باید به هر نحو شده است، با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد.»<ref>اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص ۴۴.</ref> |
| − | + | طرفداری بی‌دریغ دهخدا از دولت ملی دکتر مصدق و حتی تحمل زجر و شکنجه حکومت پهلوی در این راه، نشان عزم راسخ دهخدا در جهتگیری سیاسی او به نفع ملت ایران است. طرفداری دهخدا از مصدق و یارانش تا به آنجا بود که وقتی کودتای بیست و هشت مرداد به پیروزی رسیده بود و سربازان شاه به دنبال دکتر فاطمی یار وفادار دکتر مصدق می‌گشتند تا او را دستگیر کنند، به خانه دهخدا ریختند و خانه او را برای پیدا کردن دکتر فاطمی به هم ریختند و چون او را نیافتند، دهخدا را بازداشت و مورد شکنجه قرار دادند. | |
==آثار دهخدا== | ==آثار دهخدا== | ||
| − | "لغتنامه دهخدا" که بزرگترین فرهنگ لغت و اعلام است که تاکنون به | + | "لغتنامه دهخدا" که بزرگترین فرهنگ لغت و اعلام است که تاکنون به فارسی نوشته شده مهمترین اثر دهخدا است. نگارش این اثر بزرگ تحقیقی ۴۵ سال به طول انجامید و طی این مدت دهخدا کلیه لغات و اسامی را که در زبان فارسی بکار می رود، بر روی یک ملیون فیش که در بین آنها جعبه سیگار، روزنامه، پاکت میوه و غیره به چشم می خورد، نگاشت. بعدا "سازمان لغتنامه دهخدا" به ریاست "دکتر محمد معین" تاسیس شد و این فیشها را مرتب کرده به چاپ رساند. طبق وصیت آن مرحوم حتی یک کلمه هم نمی توان بر آنچه که او نوشته است افزود. |
| − | + | سایر آثار او عبارت است از: | |
| − | # امثال و حکم در چهار جلد | + | #امثال و حکم در چهار جلد |
| − | # | + | #دیوان اشعار |
| − | # فرهنگ فرانسه به | + | #فرهنگ فرانسه به فارسی |
| − | # شرح حال | + | #شرح حال [[ابوریحان بیرونی|ابوریحان بیرونی]] |
| − | # | + | #تعلیقات بر دیوان [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] |
| − | # | + | #تصحیح دیوان‌های بزرگان ادبیات فارسی مانند: سید حسن غزنوی، [[حافظ شیرازی|حافظ]]، [[منوچهری دامغانی|منوچهری دامغانی]]، [[فرخی|فرخی سیستانی]]، [[مسعود سعد سلمان]]، [[ابن یمین|ابن یمین]] و [[سوزنی سمرقندی|سوزنی سمرقندی]] و نیز تصحیح: یوسف و زلخیای منسوب به [[فردوسی|فردوسی]]، لغت فرس اسدی طوسی، صحاح الفرس عبدالعی طاعتی. |
| − | # ترجمه عظمت و انحطاط | + | #ترجمه عظمت و انحطاط رومیان؛<ref>این کتاب را اکثرا به منتسکیو نسبت داده اند، اما دکتر احمد تاجبخش، آن را از گیبسن میداند. ر.ک: تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی (دوره قاجاریه)، دکتر احمد تاجبخش، شیراز، انتشارات نوید شیراز، ۱۳۸۰، ص۳۹۶.</ref> |
| − | # ترجمه | + | #ترجمه روح‌القوانین از منتسکیو؛<ref>رضوی نژاد، میرابوطالب؛ پیشین، ص ۲۴۴.</ref> |
| − | مجموعه مقالات "چرند و پرند" و | + | مجموعه مقالات "چرند و پرند" و دیگر مقالات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در صور اسرافیل، سروش، شفق سرخ، ایران کنونی و... چاپ شده بود و به همت دکتر سید محمد دبیر سیاقی در دو مجلد چاپ و منتشر شده است.<ref>اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص۱۹، و رضوی نژاد، میرابوطالب؛ پیشین، ص ۲۴۴.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| + | * عاتکه محمدی، میرزا علی اکبر دهخدا، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، بازیابی: ۴ بهمن ۱۳۹۱. | ||
==آرشیو عکس و تصویر== | ==آرشیو عکس و تصویر== | ||
| − | <gallery mode=packed heights=170px> | + | <gallery mode="packed" heights="170px"> |
پرونده:دهخدا (1).jpg|علی اکبر دهخدا | پرونده:دهخدا (1).jpg|علی اکبر دهخدا | ||
پرونده:دهخدا (2).jpg|علی اکبر دهخدا | پرونده:دهخدا (2).jpg|علی اکبر دهخدا | ||
نسخهٔ ۱۶ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۰۷
 | |
| نام کامل | علی اکبر دهخدا |
| زادروز | ۱۲۵۷ شمسی |
| زادگاه | تهران |
| وفات | ۱۳۳۴ |
| مدفن | ابن بابویه - شهرری |
|
| |
| اساتید |
آیت الله بروجردی، آیت الله هادی نجم‌آبادی |
|
| |
| آثار |
لغت نامه، امثال و حکم، دیوان اشعار |
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
علی اکبر دهخدا (م، ۱۳۳۴ ش) از نویسندگان دوره مشروطیت ایران است. وی در آثار خود نظام استبدادی زمان خود را مورد انتقاد قرار می داد. "لغتنامه دهخدا" -بزرگترین فرهنگ لغت و اعلام فارسی- مهمترین اثر اوست.
زندگینامه
علی اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ شمسی در تهران به دنیا آمد. پدرش خان‌باباخان، یک ملاک متوسط از قزوین بود که در تهران سکونت داشت. نه ساله بود که پدرش درگذشت و مادرش که به گفته دهخدا "مَثَل اعلای مادری بود وی را در کنف تربیت خود گرفت."[۱]
از همان زمان زبان عربی و علوم معارف اسلامی را در محضر شیخ غلام‌حسین بروجردی آموخت و از محضر آیت‌الله حاج شیخ هادی نجم‌آبادی نیز بهره فراوان برد.[۲] او در نزد آیت‌الله بروجردی به مدت ۱۴ سال علوم مختلفه صرف، نحو، معانی، بیان، فقه، اصول، حکمت و فلسفه آموخت.[۳]
بیست ساله بود که در دسته‌ی اولین دانشجویان مدرسهی سیاسی که میرزا حسنخان مشیرالمللک بنیاد نهاده بود، پذیرفته شد.[۴] و در این مدرسه فقه، ادبیات، تاریخ قدیم و معاصر، به ویژه تاریخ انقلاب و حوادث اروپا، جغرافیا، حقوق، جنگ، دیپلماسی، اقتصاد و زبانهای عربی و فرانسوی آموخت و در تدریس به معلمان و اولیای مدرسه یاری می‌رساند.[۵]
فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی در وزارت امورخارجه استخدام می‌شدند، دهخدا نیز پس از استخدام با معاون‌الدوله غفاری که به سفارت بالکان منصوب شده بود، به عنوان منشی به اروپا رفت و مدت دو سال بیشتر در وین پایتخت اتریش و اندکی در رم و بخارست اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسوی را تکمیل کرد و با دانش‌های جدید اروپا آشنا گردید.[۶]
دهخدا یک سالی پیش از آغاز جنبش مشروطه‌خواهی در ۱۳۲۳ قمری به ایران بازگشت.[۷] سپس به جنبش مشروطه پیوست و با دو تن از روشنفکران روزگار خویش، میرزا جهانگیر شیرازی و میرزا قاسم تبریزی، روزنامه "صور اسرافیل" را تاسیس کردند.[۸]
این روزنامه که محبوبترین و تاثیرگزارترین نشریه این دوره است، در دو بخش رسمی و طنز تقسیم می‌شد، دهخدا سر محرر و نویسنده اصلی صور اسرافیل بود، و هر دو قسمت رسمی و فکاهی آن را می نوشت.[۹] نخستین شماره آن در دهم خرداد ۱۲۸۶ در تهران در هشت صفحه منتشر شد. از صوراسرافیل در فاصله ۱۴ ماه با تعطیل و توقیف‌هایی که شد، جمعا سی و دو شماره منتشر شده که آخرین شماره آن در بیستم جمادی الاول ۱۳۲۶ هجری قمری نشر شده است. دهخدا در آغاز هر شماره این روزنامه، مقاله‌ای در زمینه مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان مقاله‌ای طنزآمیز با عنوان "چرند و پرند" نوشته است.[۱۰]
روزنامه صور اسرافیل در کودتای محمدعلی شاه تعطیل شد، میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر آن در باغشاه به دار آویخته شد و دهخدا و چند تن دیگر که به سفارت انگلیس پناه برده بودند به اروپا تبعید شد و در ایوردن سویس اقامت گزید. در سوئیس در عین تنگدستی به یاری ابوالحسن پیرنیا معاضدالسلطنه و همکاری علامه محمد قزوینی سه شماره دیگر صور اسرافیل را منتشر ساخت.[۱۱]
اقامت دهخدا در سوئیس دیری نپایید و بزودی عازم اسلامبول ترکیه شد و ایرانیان مقیم اسلامبول که کمیته ای به نام "سعادت" را تشکیل داده بودند مقدم او را فوق‌العاده گرامی شمردند و او را به ریاست آن کمیته برگزیدند و از او خواستند روزنامه ملایمتر از صور اسرافیل بنویسد. در اثر این درخواست روزنامه "سروش" را منتشر ساخت که ۱۴ شماره آن در استانبول منتشر گردید.[۱۲]
پس از فتح تهران توسط مجاهدین مشروطه‌خواه و پایان استبداد صغیر، دهخدا به تهران بازگشت. و از طرف هیئت مدیره که از زعمای مشروطه‌خواهان و برگزیدگان ملت تشکیل یافته بود و موقتا تا افتتاح مجلس شورای ملی زمام امور مملکت را بر عهده داشت، به عضویت کمیسیونی انتخاب شد که برای بهبود اوضاع مالی و ترتیب و تنظیم بودجه مملکت تشکیل شده بود و جز دهخدا، صنیع‌الدوله، مستوفی‌الممالک و... عضو بودند.[۱۳]
در دومین مجلس شورای ملی از کرمان و تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد.[۱۴] و از روئسای حزب و فراکسیون "اعتدالیون" در این مجلس بود.[۱۵] در فاصله ورود به تهران تا آغاز جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴م) گذشته از نمایندگی مجلس، در روزنامه‌های مجلس، آفتاب، شورا، ایران کنونی و پیکار مقالات سیاسی و انتقادی می‌نوشت. به هنگام جنگ جهانی اول و اولتیماتوم‌های روسیه تزاری و مهاجرت آزادیخواهان به استانبول و بغداد و برلین، دهخدا به ایل بختیاری پناه برد و تا پایان جنگ در میان بختیاری‌ها ماند. بعد از این از سیاست کناره گرفت و به کار فرهنگی پرداخت. و در همین زمان بود که طرح ایجاد لغتنامه و امثال و حکم را ریخت. پس از پایان جنگ جهانی به تهران بازگشت و ضمن اشتغال به مشاغلی چون ریاست کابینه (دفتر) وزارت معارف، از ۱۳۰۶ش به ریاست مدرسه سیاسی که بعدا به دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی تبدیل شد، رسید و تا شهریور ۱۳۲۰ در این سمت باقی بود. آنگاه از کار دیوانی بازنشسته شد و یکسره به کار لغتنامه پرداخت. در همین زمان در نخستین کنگره‌ی نویسندگان (تیرماه ۱۳۲۵ش) جزو هیئت رئیسه شرکت جست و در اوایل اسفند ۱۳۲۹ش "جمعیت مبارزه با بیسوادی" را تأسیس کرد.
با روی کار آمدن دولت ملی دکتر مصدق (اردیبهشت ۱۳۳۰ش) دهخدا دوباره به عرصه‌ی سیاست کشیده شد.[۱۶] در دفاع از دولت دکتر مصدق، مقاله نوشت و مصاحبه کرد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق، بازجویی شد و به اتهام واهی نیابت سلطنت محمدرضا پهلوی مورد زجر و آزار قرار گرفت و حقوق بازنشستگی وی را قطع گردید.[۱۷] دهخدا سرانجام روز دوشنبه هفتم اسفند ۱۳۳۴ شمسی در تهران درگذشت و در قبرستان ابن‌بابویه شهر ری به خاک سپرده شد.
اندیشه و مبارزات سیاسی
دهخدا در تفکرات سیاسی خویش وارث متفکران ایرانی و غربی پیش از خود بود. درک محضر عالم دینی دل‌آگاهی چون آقا شیخ هادی نجم آبادی و آموزش علوم اسلامی نزد وی که خود از مصلحان صادق و از مروجان اندیشه‌ی ترقی بود و آموزش در مدرسه سیاسی و نیز آشنایی با آثار عصر روشنگری اروپا چون، هابس، لاک، منتسکیو، ولتر و اصحاب دایرةالمعارف،[۱۸] فرصتی بود تا در اندیشه‌ی او دانش‌های کهن با دیدگاه‌های نو درآمیزد و به آمیزه‌ای از معارف سنتی ایران و اندیشه‌های نوین غربی و مشاهدات عینی دست یابد.
وقتی دهخدا از سفر بالکان بازگشت، انقلاب مشروطه کم و بیش آغاز شده بود. او که همیشه به فکر پیشرفت و ترقی مملکت خود بود، انقلاب مشروطه را راه مناسبی برای رسیدن به این هدف می‌دید، به مشروطه‌خواهی پیوست و به وسیله نشر «صور اسرافیل»، اندیشه و قلم خویش را به تمامی در راه پیروزی مشروطه به کار انداخت، ورود دهخدا به روزنامه صور اسرافیل در واقع آغاز فعالیت‌های سیاسی دهخدا بود. صور اسرافیل که مهمترین روزنامه دوران مشروطیت است، "حریت، مساوات، اخوت" را شعار اصلی خویش قرار داده و "آزادی، حکومت قانون، کوشش در راه تکمیل معنی مشروطیت، حمایت از مجلس شورای ملی، یاری به روستائیان و ضعفا و فقرا و مظلومین" را هدف خود معرفی کرده بود، هدفی که دهخدا تا پایان زندگانی به آن وفادار ماند.[۱۹]
دهخدا اندیشه سیاسی خویش را در شماره‌های متعدد "صور اسرافیل" و "سروش" آورده است. وی در بیان اندیشه و دیدگاه سیاسی خود دو روش بکار می‌برد: طنز و جد. مقاله‌های طنز او نشان‌دهنده‌ی موضع مخالف و ضداستبدادی اوست و مقالات جدی او حاوی جستارهای منطقی است.
صور اسرافیل یکی از اساسی‌ترین سلاح‌های مشروطه‌خواهان بود که تیراژ هر شماره آن در حدود بیست و چهار هزار نسخه بود. این روزنامه به طرز ماهرانه‌ای و برای اولین بار در ایران توانسته بود طنز و اخبار و مقالات سیاسی و نیازهای مردم آن زمان را به طور دلپذیر و مردمپسندی در قالب یک روزنامه چاپ کند. شاید این اولین روزنامه ایرانی بود که مردم کوچه و بازار نیز آن را از کودکان روزنامه‌فروش می‌خریدند و با شور و شوق می‌خواندند.
از میان مطالب این روزنامه آنچه بیش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود مقاله‌های "چرند و پرند" بود که با امضای دخو، خرمگس، سگ حسن دله، غلام گدا، اسیرالجوال، دخو علیشاه، روزنامه‌چی، خادم‌الفقرا، دخو علی، و نخود همه آش،[۲۰] برهنه خوشحال، رییس انجمن لات و لوتها، جغد، دمدمی و مانند آنها به چاپ می‌رسید و نویسنده آن دهخدا بود.[۲۱]
لبه تیز مقالات دهخدا، متوجه رژیم استبدادی بود. وی هر حادثه و پیشامدی را دستاویز قرار می‌داد و با استفاده از سلاح طنز، بر فساد دستگاه سلطنت، بی‌شرمی و خیانت رجال دولت و ظلم و ستم ملاکان می تاخت و آنان را بدون عفو و اغماض به باد تمسخر و استهزا می گرفت و از شوربختی کشاورزان ایرانی، بیکاری مردم شهرنشین، عدم امنیت اجتماعی، نادانی و اسارت زن ایرانی، خرابی جاده‌ها و راه‌های مملکت، رشوه‌خواری، جهل و تعصب عامه مردم، نفوذ و مداخله بیگانگان در امور کشور و ضعف حکومت مرکزی، جهل و ناآگاهی زمامداران وقت از اوضاع دنیا و مسایلی از این دست سخن می‌گوید و انتقاد می‌کند.[۲۲]
دهخدا در این هنگام یکی از اعضای شانزده‌گانه "کمیته انقلاب" نیز بود، که هدف آن کمیته حفظ مشروطیت و مقابله با تفکر و عملکردهای مستبدانه محمدعلی شاه و هواخواهان استبداد بود.[۲۳]
در دوران استبداد صغیر و در تبعید هم هوشمندی دهخدا در ارزیابی از اوضاع ایران و نیز از کسانی که در فرنگ بودند، بسیار روشنگرانه و بینش سیاسی او روشن و صریح است. لحظه‌ای نیست که دلنگران اوضاع ایران نباشد. دهخدا با آن‌که خود زیر بار قرض رفته و اهل و عیالش در تهران "برای نان یومیه معطلند"، دست از مبارزه با استبداد برنمی‌دارد و به نشر مجدد صور اسرافیل می پردازد و این بار شمشیر قلم را علیه استبداد از رو می‌بندد.[۲۴]
دهخدا بعد از ورود به شورای ملی در صف رهبری "اعتدالیون" قرار گرفت، حزب اعتدالیون یکی از دو حزب اصلی در مجلس بود که از حمایت روحانیون ایران و مراجع نجف برخوردار بود، در برابر عامیون یا دموکرات که طرفدار حذف روحانیت از صحنه سیاست، نظام سکولار و حتی گرایش مارکسیستی بودند.
او تدوین "لغتنامه" را هم راهبرد بزرگ پیکار با جهل و مسلح شدن به سلاح دانایی می داند. یادداشت او در مقدمه جلد نخست لغتنامه گویاترین بیان از نیت او در پرداختن به لغتنامه و امثال و حکم است: «مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین و ستمکاران مغربی وانداشت. چه برای نان همه طرق به روی من باز بود و... می دیدم که شرق باید به هر نحو شده است، با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد.»[۲۵]
طرفداری بی‌دریغ دهخدا از دولت ملی دکتر مصدق و حتی تحمل زجر و شکنجه حکومت پهلوی در این راه، نشان عزم راسخ دهخدا در جهتگیری سیاسی او به نفع ملت ایران است. طرفداری دهخدا از مصدق و یارانش تا به آنجا بود که وقتی کودتای بیست و هشت مرداد به پیروزی رسیده بود و سربازان شاه به دنبال دکتر فاطمی یار وفادار دکتر مصدق می‌گشتند تا او را دستگیر کنند، به خانه دهخدا ریختند و خانه او را برای پیدا کردن دکتر فاطمی به هم ریختند و چون او را نیافتند، دهخدا را بازداشت و مورد شکنجه قرار دادند.
آثار دهخدا
"لغتنامه دهخدا" که بزرگترین فرهنگ لغت و اعلام است که تاکنون به فارسی نوشته شده مهمترین اثر دهخدا است. نگارش این اثر بزرگ تحقیقی ۴۵ سال به طول انجامید و طی این مدت دهخدا کلیه لغات و اسامی را که در زبان فارسی بکار می رود، بر روی یک ملیون فیش که در بین آنها جعبه سیگار، روزنامه، پاکت میوه و غیره به چشم می خورد، نگاشت. بعدا "سازمان لغتنامه دهخدا" به ریاست "دکتر محمد معین" تاسیس شد و این فیشها را مرتب کرده به چاپ رساند. طبق وصیت آن مرحوم حتی یک کلمه هم نمی توان بر آنچه که او نوشته است افزود.
سایر آثار او عبارت است از:
- امثال و حکم در چهار جلد
- دیوان اشعار
- فرهنگ فرانسه به فارسی
- شرح حال ابوریحان بیرونی
- تعلیقات بر دیوان ناصرخسرو
- تصحیح دیوان‌های بزرگان ادبیات فارسی مانند: سید حسن غزنوی، حافظ، منوچهری دامغانی، فرخی سیستانی، مسعود سعد سلمان، ابن یمین و سوزنی سمرقندی و نیز تصحیح: یوسف و زلخیای منسوب به فردوسی، لغت فرس اسدی طوسی، صحاح الفرس عبدالعی طاعتی.
- ترجمه عظمت و انحطاط رومیان؛[۲۶]
- ترجمه روح‌القوانین از منتسکیو؛[۲۷]
مجموعه مقالات "چرند و پرند" و دیگر مقالات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در صور اسرافیل، سروش، شفق سرخ، ایران کنونی و... چاپ شده بود و به همت دکتر سید محمد دبیر سیاقی در دو مجلد چاپ و منتشر شده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ عابدی، کامیار؛ صور اسرافیل و علیاکبر دهخدا یک بررسی تاریخی و ادبی، تهران، نشر کتاب نادر، ۱۳۷۹، ص۸۷.
- ↑ درودیان، ولیالله؛ دخوی نابغه مجموعه مقالات، تهران، گل آقا، چ۲، ۱۳۸۴، ص ۲۱ و اصیل، حجتالله؛ دهخدا در افق روشنفکری ایران، تهران، کویر، ۱۳۸۷ ص ۲۵.
- ↑ رضوینژاد، میرابوطالب؛ چهار سیاستمدار ملی و متقی و نام‌آور ایران، تهران، انتشارات گوتنبرگ، ۱۳۷۷، ص۲۴۴.
- ↑ مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورهی قاجاریه، ج۲، تهران، زوار، چ۶، صص ۸۸ و ۷۳.
- ↑ عابدی، کامیار؛ پیشین، ص۸۸.
- ↑ درودیان، ولی الله؛ پیشین ص۲۱ و عابدی، کامیار؛ پیشین، ص ۹۰.
- ↑ اصیل، حجتالله؛ پیشین، ص ۱۲.
- ↑ اصیل، حجتالله؛ پیشین، ص ۱۳.
- ↑ ر.ک: رضوینژاد، میر ابوطالب؛ پشیین، ص۲۴۵.
- ↑ درودیان، ولیالله؛ پیشین، ص ۲۱.
- ↑ اصیل، حجتالله؛ پیشین، ص ۱۴ و درودیان، ولی الله؛ پیشین، ص ۲۳.
- ↑ رضوینژاد، میر ابوطالب؛ پیشین، ص ۲۴۶.
- ↑ ملک زاده، مهدی؛ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۶ و ۷، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۳، ص ۱۲۸۰.
- ↑ علت این که کرمانیها دهخدا را در حالیکه هنوز در خارج از کشور و در استانبول به سر می‌برد، به نمایندگی مجلس انتخاب کردند دفاع او از حقوق مردم کرمان در برابر نصرت‌الدوله نایب‌الایاله ۱۹ ساله کرمان، در روزنامه سور اسرافیل بود. ر.ک: مستوفی، عبدالله؛ پیشین، ج۲، ص۲۹۱ و دهخدا، علی اکبر؛ چرند و پرند، نشر معرفت، بی تا، بی جا، ص ۱۸-۲۰.
- ↑ ملک‌الشعرا بهار، محمدتقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت انتشارات کتابهای جیبی و موسسه انتشاراتی امیرکبیر، چاپ سوم ۱۳۵۷، ج۱ ص ۱۰.
- ↑ درودیان، ولی الله؛ دهخدای شاعر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۴ چ ۴، ص ۳۶.
- ↑ نجاتی، غلامرضا؛ تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران (از کودتا تا انقلاب)، تهران، موسسه خدماتی فرهنگی سبا، چ سوم ۱۳۷۱، ص ۱۱۶ و ص ۱۰۹ و درودیان، ولیالله، دخوی نابغه، پیشین، ص ۲۳.
- ↑ اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص ۲۶.
- ↑ مومنی، باقر؛ صور اسرافیل، بی جا، مسعود سعد، ۲۵۳۷. صص ۳ و ۴ و اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص ۱۳.
- ↑ درودیان، ولی الله؛ پیشین، ص ۲۱.
- ↑ عابدی، کامیار؛ پیشین، ص ۹۳.
- ↑ درودیان، ولی الله؛ پشین ص۲۲.
- ↑ درودیان، ولی الله؛ دهخدای شاعر، پیشین، ص۸۲.
- ↑ سیف، احمد؛ در انکار خودگامگی، تهران، رسانش، ۱۳۸۲، ص ۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص ۴۴.
- ↑ این کتاب را اکثرا به منتسکیو نسبت داده اند، اما دکتر احمد تاجبخش، آن را از گیبسن میداند. ر.ک: تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی (دوره قاجاریه)، دکتر احمد تاجبخش، شیراز، انتشارات نوید شیراز، ۱۳۸۰، ص۳۹۶.
- ↑ رضوی نژاد، میرابوطالب؛ پیشین، ص ۲۴۴.
- ↑ اصیل، حجت الله؛ پیشین، ص۱۹، و رضوی نژاد، میرابوطالب؛ پیشین، ص ۲۴۴.
منابع
- عاتکه محمدی، میرزا علی اکبر دهخدا، دانشنامه پژوهه، بازیابی: ۴ بهمن ۱۳۹۱.
آرشیو عکس و تصویر
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا و اسدالله خان کردستانی
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
از راست: ناشناس، محمد مصدق و علی اکبر دهخدا
علی اکبر دهخدا
قبر علی اکبر دهخدا در قبرستان ابن بابویه شهرری
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
