امر به معروف و نهی از منكر

امر به معروف به معنای ارشاد و دعوت نسبت به انجام واجبی که ترک شده و نهی از منکر تلاش برای جلوگیری از ارتکاب حرام است.

اهمیت امر به معروف

زندگی انسان در اجتماع ناگزیر سرنوشت و سعادت او را به سعادت دیگر افراد جامعه پیوند می دهد. به عبارت دیگر هر فرد، بخشی از پیکره اجتماع است که صلاح و فسادش با دیگر بخشها، گاه آشکار و بی واسطه و گاه ناپیدا و غیر مستقیم، در ارتباط است. این اثرگذاری متقابل موجب پیدایش حق انتقاد یا وظیفه ارشاد نسبت به رفتار دیگران می شود. این نقد و ارشاد در کشورهای عاری از قوانین دینی با عناوینی از قبیل "شهامت مدنی" یا "مسئولیت اجتماعی" شناخته و گرامی داشته می شود و در کشورهای اسلامی با عنوان امر به معروف و نهی از منکر یاد می شود.

این عمل فارق از اینکه اجتماع قانون و اخلاق الهی را پذیرفته باشد یا قوانین بشری را مایه سعادت خود بداند، کارکردی بزرگ در سیر جامعه در مسیر آرمان خود دارد. به همین جهت قرآن کریم جامعه ای را که با سلاح امر به معروف و نهی از منکر قدرت یافته باشد بهترین امت می داند: « كُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ...»؛ شما بهترين امتى هستيد از ميان مردم پديد آمده، كه امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنيد و به خدا ايمان دارید.

در چنین جامعه ای زشتیها مجالی برای خودنمایی نخواهند یافت زیرا تک تک افراد جامعه خود را نسبت به آن مسئول دانسته و به اصلاح آن قدم پیش می گذارند و این بهترین زمینه برای اقامه قوانین دین در جامعه است. به همین جهت است که برپایی سایر واجبات در جامعه وامدار امر به معروف و نهی از منکر است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: « اِنَّ الأمرَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنكَرِ فَریضَةٌ عـَظیمَةٌ بِهـا تـُقامُ الفـَرائِضُ وَ تَأْمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَكاسِبُ وَ تَرُدُّ الْمَظـالِمُ وَ تَعْمـُر الأرْضُ » ؛ امر به معروف و نهى از منكر دو واجب بزرگ الهى مى باشند كه سایر واجبات با آنها بر پا مى مانند و بوسیله این دو راهها امن و كسب و كار مردم حـلال مى شود. با این دو واجب است كه داد ستمدیدگان ستانده مى شود و زمین آباد مى گردد.

امام علی علیه السلام درباره جایگاه والای این فریضه می فرمایند: «تمام كارهاى نیك و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور»

جایگاه والای آمران به معروف

اثر بخشی این عمل انسانی در شکوفایی اخلاق شایسته و نگاهبانی ارکان جامعه تا آن حد است که رسول خدا عاملان به ان را بهترین مردمان و جانشینان خدا و پیامبر در روى زمین خوانده که مردم در قیامت به جایگاهشان غبطه خواهند خورد. امام علی علیه السلام سلامت دین و دنیای فرد را در عمل به این فریضه دانسته و می فرمایند: « مَنْ كانَ فیه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاْخِرَةُ: یـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ یـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ ینْهى عَنِ المْنُكَرِ وَینْتَهى عَنْهُ وَ یحافِظُ عَلى حُدُودِاللّه ِ جَلَّ وَ عَلا» كسى كه سـه چیز در او باشد، دنیـا و آخرتش سـالم مى مـاند: ۱. امر به معروف كند و خود نیز پذیراى آن باشد. ۲. نهى از منكر كند وخود نیز پذیرا باشد. ۳. حدود الهى را نگهدارى كند

البته باید توجه داشت انسان وظیفه دارد پیش از دیگران خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «كسانى كه مردم را به كارهاى نیك امر مى كنند و خود آن را انجام نمى دهند و كسانى كه مردم را از كارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتكب آن مى شوند مورد لعن و نفرین الهى هستند»

وجوب امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از واجبات دین اسلام است. فقهان برای وجوب آن شرایطی را ذکر کرده اند از جمله:

1. علم به معروف و منکر
2. صرار بر استمرار گناه از سوی عاصی
3. احتمال تأثیر
4. عدم مفسده در امر و نهی

فرد مکلف لازم است درباره هر یک از این امور نظر مرجع تقلیدش را جویا شده و سپس اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نماید

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

معروف و منکر مراتبی دارند که به میزان اثرگذاری آن در بسط خیر و شر در فرد و جامعه بستگی دارند که از یک نظر به سه مرتبه تقسیم می شوند:

1. ارتکاب
2. اشاعه
3. اقامه

گاه منکری انجام می شود که تنها مرتکب شونده را تحت تأثر قرار می دهد. این معروف یا منکر از مرحله ارتکاب فراتر نمی رود، اما گاهی شخص دیگران را نیز مستقیم یا غیر مستقیم به سوی معروف یا منکری که خود به آن تمایل پیدا کرده فرا می خواند.این مرحله اشاعه است و مرتبه بالاتر از آن زمانی است که معروف یا منکر به مرحله اقامه می رسد. اقامه به معنای فراهم نمودن زمینه ها و ساز و کارهایی است که موجب بسط و گسترش معروف یا منکر می شود. به عنوان نمونه کسی که از دیگری طلب ربا می کند مرتکب گناه ربا شده است و زمانی که دیگران را هم به این گناه فرا می خواند و برای اثبات مطلوبیت آن تبلیغ می کند به مرحله اشاعه ربا وارد شده است و اگر بانکی تأسیس نماید و ساز و کاری جهت تبادل سود نامشروع تأسیس نماید به مرحله اقامه رسیده است. در امر به معروف و نهی از منکر باید به مراتب معروف و منکر توجه داشت و اولویت تلاش انسان باید در جهت نهی اقامه کنندگان منکر پس از آن باید اشاعه کنندگان و در درجه بعد مرتکبین منکر باشد.

روشها و مراحل امر به معروف و نهى از منكر

عمل گرایی

چه بسا مهمترین و اثربخش ترین روش امر به معروف و نهی از منکر این باشد که انسان با عمل و رفتار خود دیگران را به خیر و خوبی نزدیک و از بدیها بیزار گرداند. امام على علیه السلام می فرمایند: «  أَصْلِحِ الْمُسِي‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِكَ وَ دُلَّ عَلَى الْخَيْرِ بِجَمِيلِ مَقَالِك‏» آدم بدكار را به وسیله كارِنیك خود اصـلاح كن، وباسخن زیبایت دیگران را به كارخیر رهنمون باش.

اظهار تمایل یا انزجار

آنچه مقصود این دو فریضه است گاه تنها با اظهار تمایل یا انزجار حاصل می شود. ممکن است تنها روی گرداندن یا چهره در هم کشیدن کافی باشد تا عامل منکر از کارش دست بردارد. على علیه السلام فرمودند: « أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ‏ نَلْقَى‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِي‏ بِوُجُوهٍ مُكْفَهِرَّة» رسـول خـدا صلی الله علیه و آله به ما امـر فرمـودند كـه با گنهكاران با چهره اى درهم كشیده برخورد كنیم.

روشنگری

بسیاری از انحرافات انسان ریشه در جهل و ناآگاهی او دارد؛ از این رو یکی از روشهای کار آمد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر روشنگری و رفع شبهه است.

امر و نهی لسانی(زبانی)

دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی گاهی با گفتگو حاصل می شود، که ممکن است موعظه ای کوتاه، یا استدلال و حتی مناظره ای جدی باشد. در بالاترین مرتبه از نهی زبانی چه بسا با درشتی سخن گفتن نیز ضرورت داشته باشد.

امر و نهی عملی

گاه منکر آنقدر بزرگ است که رواجش شاکله فرد و جامعه را ویران خواهد کرد. به این ترتیب لازم می آید که با اعمال زور و به کار بردن قدرت ، شخص را از انجام منکر و ترک معروف باز دارند. تشکیل نیروی پلیس و قوه قضائیه در کشور در همین راستا است.

آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر

ترک این فریضه بزرگ پیامدهای ناگواری در پی دارد. از جمله:

دگرگونى ارزش‏ها و حاکم شدن اشرار

گرایشها و رفتارهای انسان و بلکه جامعه انسانی در گرو ارزشهای آن است. بنابراین حفظ و حراست از ارزشهای حاکم بر جامعه از اهمیت فراوانی برخوردار است که یکی از کارکردهای مهم امر به معروف و نهی از منکر است. روشن است که ترک این فریضه بزرگ و دگرگون شدن ارزشها باعث می شود افراد ناشایست مورد حمایت قرار گرفته و قدرت پیدا کنند. امام على علیه‏السلام در این باره فرمود: « لا تَترُكُوا الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهيَ عَنِ المُنكَرِ فَيُوَلّى عَلَيكُم شِرارُكُم ثُمَّ تَدعونَ فَلا يُستَجابُ لَكُم » امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، چون بَدان شما بر شماحاکمیت مى‏یابند آنگاه خداوند را مى‏خوانید اما براى شما اجابت‏ نمى ‏شود.

جنگ و دشمنی با خدا

آموزه های اخلاقی و دینی موهبتی بزرگ برای انسان کمال جو و حقیقت طلب است که با همت انبیاء الهی و پیشوایان دینی از سوی خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. پنهان نیست که هر اقدامی در جهت نشر آن مصداق روشن نصرت الهی و ایجاد هر مانعی در راه گسترش آرمان حق باوری و خدا پرستی در حکم مقابله و تضاد با خداوند عالم است. ترک امر به معروف و نهی از منکر از همین قبیل است؛ زیرا به گسترش نافرمانی خداوند کمک می کند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «كسى كـه توانـائى نـهى از منـكر را داشـته باشـد و نهى از منـكر نكـند، دوست دارد كه خـداوند اطـاعت نشـود، و كسى كه نافرمانى خـدا را دوست داشته باشد، آشكارا بـا خـداوند دشمنى كرده است» به همین جهت است که در متون دینی ترک امر به معروف و نهی از منکر در حکم اعلان جنگ با خداوند دانسته شده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «  إِذا اُمَتى تَواكَلَتِ الْأَمرَ بِاْلمَعْرُوفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَلْیأْذَنوُا بِوِقاعٍ مِنَ اللّه»؛رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره مى فرمودند: هرگاه امّت من از انجام امر به معروف و نهى از منكر سرپیچى كنند و آن را به یكدیگر واگذار نمایند، گویا با خـداوند اعـلان جنگ داده اند.

مردگان زنده نما

در یک جامعه پویا، افراد خود را در مقابل آنچه خیر و صلاح جامعه در آن است مسئول می دانند. در چنین جامعه ای کناره گرفتن از دیگران و بی تفاوتی نسبت به سرنوشت همگان به منزله مرگ انسان است. على علیه السلام فرمودند: «گروهى از مردم مبارزه با منكر را با دل و زبان و دست ترك مى كنند پس اینها در حقیقت مردگانى زنده نما هستند»

از بین رفتن برکات

برکت حاصل همیاری و همکاری جمعی در اشاعه فرهنگ پاک زیستن است. ترک امر به معروف و نهی از منکر جامعه را دچار پراکندگی و کشمکش نموده و برکات را از بین می برد: پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «همواره امت من در خیر و خوبى بسر خواهند برد مادامى كه امر به معروف و نهى از منكر نموده و در كارهاى نیك همكارى داشته باشند و اگر این امور را ترك كنند بركت از میان آنان خواهد رفت»

منابع

• قرآن کریم
• پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة ، 1جلد، دنیاى دانش - تهران، چاپ: چهارم، 1382ش.
• كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
• مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بیروت)، 111جلد، دار إحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
• نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، 28جلد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، چاپ: اول، 1408ق.
• تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، 1جلد، دفتر تبلیغات - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1366ش.
• شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، 1جلد، هجرت - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
• شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، 30جلد، مؤسسة آل البيت عليهم السلام - قم، چاپ: اول، 1409 ق.
• پژوهشهای فقهی، دورة 10 ،شمارة 2 ،تابستان 1393؛ بررسی فقهی شرط احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منكر از نظر زمان و محدودة تأثیرگذاری