الابحاث المفيدة فى تحصيل العقيدة (کتاب)

نویسنده	علامه حلی
موضوع	کلام شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱

«الأبحاث المفیدة فى تحصیل العقیدة» از آثار علامه حلى (م، ۷۲۶ ق)، رساله‌ای نسبتا کوتاه به زبان عربی است که در آن مباحث کلی کلامی و اعتقادی شیعه مطرح شده است. علامه حلی ضمن بیان مختصر اقوال مشهور در هر مبحث، به بیان عقیده مختار و ادلّه خود پرداخته است.

مؤلف

حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلى (۶۴۷-۷۲۶ ق)، مشهور به «علامه حلى»، فقیه اصولی و متکلم بزرگ شیعه در قرن هشتم هجری است. از اساتید وی می توان به محقق حلى (دایى علامه) و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.

علامه حلی ریاست و مرجعیت شیعه در عصر خود را به عهده داشت. او صاحب آثار ارزشمندی در فقه، اصول، کلام و رجال و غیره است. برخی از آثار ایشان عبارتند از: منهاج الکرامه فی معرفة الامامه، قواعد الاحکام، تحریر الأحکام، تهذیب الوصول الی علم الاصول، نهج الحق و کشف الصدق، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین.

مرحوم علامه حلی در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ ق، وفات نمود و در یکى از صحن‌هاى حرم امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نجف اشرف مدفون گردید.

معرفى کتاب

علامه حلّی در «خلاصة الأقوال» و همچنین در اجازه‌ای که برای مُهنا بن سنان صادر کرده است، از رساله «الابحاث المفیدة» در زمرۀ آثار کلامی خودش نام برده است؛ بنابراین تردیدی در صحّت انتساب این اثر به او نیست. این رساله‌ کوتاه تاکنون به چاپ نرسیده، لیکن نسخه‌های خطی آن در برخی از کتابخانه‌های جهان موجود است.

«الابحاث المفیدة فى تحصیل العقیدة»، رساله مختصر و مفیدى است که در آن یک دوره دانش کلام امامی به‌اجمال تحریر شده است. نگاشته های کلامی علامه حلی از حیث هدف نگارش، حجم و سطح طرح مباحث و مخاطبان گوناگون اند. برخی از آنها همچون «الأبحاث المفیده» رساله های کم حجمی هستند که علامه در آنها از حد طرح اصل عقیده فراتر رفته و ضمن بیان مختصر اقوال مشهور در هر مسأله، به نقل عقیده مختار و ادله منتخب خود پرداخته است.

بنابراین، رسالۀ الأبحاث المفیدة بیشتر نگاشته‌ای آموزشی است نه تحقیقی و چندان تخصّصی، و غرض علّامه از نگارش آن تحریر مسائل کلامی به شیوه‌ای مختصر برای کلام‌آموزان مبتدی بوده است.

گرچه این رساله در ظاهر، چهارچوبی خاصّ برای طرح مباحث دارد، همانند بیشترِ نگاشته‌های کلامی علّامه، در تنظیم و ترتیب بیان مطالب، بطور کلّی از ساختارِ ویژۀ کتب نگارش یافته در سبک مکتب کلام فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی پیروی کرده است. یعنی مباحث، در دو بخشِ کلّیِ الهیّات بمعنی الأعم (که در این رساله عبارتست از سه فصل نخست آن که شامل مباحث کلّیِ مربوط به وجود عام و جواهر و اعراض می‌شود) و الهیّات بمعنی الأخص (دربارۀ شناخت خداوند و سایر احکام مربوط به او، که در این رساله پنج فصل آخر آن را تشکیل می‌دهد) تدوین یافته است.

محتوای کتاب

«الأبحاث المفیدة» از هشت فصل کلّی تشکیل شده که هر یک در ذیلِ خود، مشتمل بر چند مبحث به شرح زیر است:

• فصل اول که شامل هفت مبحث مى شود و درباره امور عامه است و داراى بحث‌هایى مانند وجود و عدم، امکان و وجوب، قدم و حدوث مى باشد.

• فصل دوم که آن هم هفت مبحث دارد و درباره جواهر و احکام آن‌ها است.

• فصل سوم داراى بیست مبحث است و در مورد اعراض و احکام آن‌ بحث مى کند.

• فصل چهارم، شانزده مبحث دارد و راجع به اثبات واجب الوجوب و بررسى صفات ثبوتى و سلبى حق تعالى است.

• فصل پنجم، هفت مبحث دارد و درباره عدل الهى است و شامل بحث‌هاى مربوط به حسن و قبح عقلى، افعال عباد، تکلیف، لطف، آلام، ارزاق، آجال و اسعار مى باشد.

• فصل ششم درباره نبوت است و چهار مبحث دارد: لزوم بعثت انبیا، عصمت انبیا، اثبات نبوت حضرت محمد صلى الله علیه وآله و امکان وقوع کرامات.

• فصل هفتم شامل چهار مبحث و راجع به امامت مى باشد و به بحث‌هایى در مورد لزوم نصب امام، عصمت امام، اثبات امامت امیرالمؤمنین و سایر ائمه معصوم علیهم السلام مى پردازد.

• و بالأخره فصل هشتم درباره معاد است و چهار بحث دارد و شامل مطالبى مانندِ حقیقت انسان، امکان عدمِ عالم، استحقاق ثواب و توبه است.

از بین فصول بالا، فصول اوّل تا پنجم بیشترین حجم رساله را بخود اختصاص داده و مباحث بیشتری در آنها مجال طرح یافته، حال آنکه در سه فصل آخر، مباحث راجع به نبوّت و امامت و معاد با اختصار بسیار نوشته شده و تقریباً روی‌هم‌رفته فقط یک ششم از حجم کلّ رساله را تشکیل داده است.

شروح کتاب

بر رساله «الابحاث المفیدة» چند شرح نوشته‌ شده است، از جمله: شرح ناصر بن ابراهیم بویهی احسائى (یا ناصرالدین بن ابراهیم حدّاد عاملی) (م، ۸۵۳ ق) با عنوان «الدُّرَّةُ النضیدة فی شرح الأبحاث المفیدة» و دیگرى حاج ملاهادى سبزوارى (م، ۱۲۸۹ ق)، که نسخۀ خطی هر دو شرح در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است..

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
• "الابحاث المفیدة فى تحصیل العقیدة"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• "نگرشی بر نگارشهای کلامی"، حمید عطایی، آیینه پژوهش، مهر ۱۳۹۵.