عرب پيش از اسلام: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(حذف الگوی بخشی از یک کتاب)
(ویرایش)
 
سطر ۱: سطر ۱:
==منابع تحقیق در مورد عرب پیش از اسلام==
+
براى شناختن وضع عرب قبل از [[اسلام]]، در کنار [[قرآن]] به عنوان یک منبع بدون تردید، می توان منابع زیر را مورد استفاده قرار داد:
  
براى شناختن وضع عرب قبل از اسلام در کنار قرآن به عنوان یک منبع بدون تردید می توان  منابع زیر را مورد استفاده قرار داد :
+
#[[تورات]] (با تمام تحریف  هایى که در آن انجام گرفته است.)
 +
#نوشته  هاى یونانیان و رومیان در [[قرون وسطی|قرون وسطى]].
 +
#تواریخ اسلامى که به قلم دانشمندان اسلامى نگارش یافته است.
 +
#آثار باستانى که در حفارى  ها و کاوش  هاى خاورشناسان به دست آمده و تا حدى پرده از روى مطالبى برداشته است.<ref> فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ص ۲۹ </ref>
 +
#توصیف هائی که در [[روایت|روایات]] [[معصوم|معصومین]] علیهم السلام از وضعیت عرب پیش از اسلام صورت گرفته.
  
# [[تورات]] (با تمام تحريف  هايى كه در آن انجام گرفته است.)
+
==قبایل عرب پیش از اسلام==
# نوشته  هاى يونانيان و روميان در قرون وسطى.
 
# تواريخ اسلامى كه به قلم دانشمندان اسلامى نگارش يافته است.
 
# آثار باستانى كه در حفارى  ها و كاوش  هاى خاورشناسان به دست آمده و تا حدى پرده از روى مطالبى برداشته است.<ref> فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ص 29 </ref>
 
# توصیف هائی که در روایات معصومین از وضعیت عرب پیش از اسلام صورت گرفته
 
  
 +
به طور مسلم، [[شبه جزیره عربستان|شبه جزیره عربستان]] از زمان  هاى گذشته مسکن قبایل زیادى بوده که برخى از آنان در طى حوادث نابود گردیده اند، ولى در تاریخ این سرزمین، سه قبیله - که تیره هایى نیز از آن  ها جدا شده است - بیش از همه نام و نشان دارند:
  
== قبایل عرب پیش از اسلام ==
+
*<I>'''۱. عرب بائده:'''</I> و آن به معناى نابود شده است، زیرا این قوم بر اثر نافرمانى  هاى پیاپى، با بلاهاى آسمانى و زمینى نابود گشتند. شاید آنان همان [[قوم عاد]] و [[ثمود]] بودند که در [[قرآن مجید]] از آنها به طور مکرر یاد شده است.
  
به طور مسلم، شبه جزيره عربستان از زمان هاى گذشته مسكن قبايل زيادى بوده كه برخى از آنان در طى حوادث نابود گرديده اند، ولى در تاريخ اين سرزمين، سه قبيله - كه تيره هايى نيز از آن ها جدا شده است - بيش از همه نام و نشان دارند:
+
*<I>'''۲. قحطانیان:'''</I> فرزندان یعرب بن قحطان که در «[[یمن]]» و سایر نقاط جنوبى [[عربستان]] مسکن داشتند و آنان را عرب اصیل مى  نامند. یمنى هاى امروزى و قبیله هاى «[[اوس]]» و «[[خزرج]]» که در آغاز [[اسلام]] دو قبیله بزرگ در [[مدینه|مدینه]] بودند، از نسل «قحطان» اند. آنان حکومت  هاى زیادى داشتند و در عمران و آبادى خاک یمن بسیار کوشیده و تمدن  هایى را از خود به یادگار گذاشته اند. امروز کتیبه  هاى آنان با اصول علمى خوانده مى  شود و تا حدودى تاریخچه «قحطانى» را روشن مى کند و هر چه درباره تمدن عرب قبل از اسلام گفته مى  شود، همگى به همین گروه، آن هم در سرزمین یمن بستگى دارد.
  
* <I>1. بائده:</I>
+
*<I>'''۳. عدنانیان:'''</I> فرزندان [[حضرت اسماعیل]]، فرزند [[حضرت ابراهیم علیه السلام|ابراهیم خلیل]] علیه السلام مى  باشند. ریشه این تیره به طور خلاصه چنین است: حضرت ابراهیم علیه السلام مأمور شد که فرزند خود اسماعیل را با مادر وى «[[هاجر]]» در سرزمین [[مکه]] جاى دهد، ابراهیم علیه السلام هر دو را از خاک [[فلسطین|فلسطین]] به جانب دره عمیقى (مکه) که بى  آب و علف بود حرکت داد. لطف و مهر پروردگار جهان، چشمه [[چاه زمزم|زمزم]] را در اختیار آنان گذاشت، اسماعیل با قبیله «[[قبیله جرهم|جرهم]]» که در نزدیکى مکه خیمه زده بودند وصلت کرد. وى صاحب فرزندان و نوادگان زیادى شد که یکى از آنان «عدنان» است که با چند واسطه، نسب وى به اسماعیل مى  رسد. فرزندان عدنان، به تیره  هاى گوناگونى تقسیم شدند و از میان آنان قبیله اى که مشهور شد قبیله [[قریش|قریش]] و در میان آنان «[[بنى هاشم]]» بودند.<ref>فروغ ابدیت، ص۳۱ </ref>
  
و آن به معناى نابود شده است، زيرا اين قوم بر اثر نافرمانى  هاى پياپى، با بلاهاى آسمانى و زمينى نابود گشتند. شايد آنان همان [[قوم عاد و ثمود]] بودند كه در [[قرآن مجيد]] از آن  ها به طور مكرر ياد شده است.
+
==ادیان عرب==
 +
[[ابن واضح یعقوبی|یعقوبی]] مى نویسد: عرب به واسطه مجاورت با پیروان ادیان و آمد و رفت به کشورهاى دور و نزدیک، داراى ادیان مختلفى بودند. [[قریش|قریش]] و تمامى اولاد «معد بن عدنان» پاره اى از [[احکام]] دین [[حضرت ابراهیم علیه السلام|ابراهیم]] را معمول مى داشتند. بدین گونه که به [[حج]] مى آمدند و خانه [[کعبه|کعبه]] را [[زیارت]] مى کردند و مناسک و دیگر مراسم حج یادگار [[حضرت ابراهیم]] را انجام مى دادند. مهمان نواز بودند، و [[ماه های حرام|ماه هاى حرام]] را محترم مى شمردند. اعمال نامشروع و قطع پیوند خویشى و ستمگرى را زشت مى داشتند، و هر کس را که مرتکب جرم مى شد، کیفر مى دادند.  
  
* <I>2. قحطانيان:</I>
+
آن ها همچنان متصدیان [[خانه خدا]] بودند تا این که قبیله «[[خزاعه]]» پرده دارى [[کعبه]] را تصاحب کردند و بعضى از [[احکام]] و مناسک حج را تغییر دادند، از جمله این که پیش از غروب آفتاب از «[[عرفات]]» بیرون مى آمدند، و بعضى از آن ها بعد از طلوع آفتاب روز دهم [[ذى الحجه]] کوچ مى کردند.  
  
فرزندان [[يعرب بن قحطان]] كه در «[[يمن]]» و ساير نقاط جنوبى [[عربستان]] مسكن داشتند و آنان را عرب اصيل مى  نامند. يمنى  هاى امروزى و قبيله هاى «اوس» و «خزرج» كه در آغاز اسلام دو قبيله بزرگ در مدينه بودند، از نسل «قحطان» اند. آنان حكومت  هاى زيادى داشتند و در عمران و آبادى خاك يمن بسيار كوشيده و تمدن  هايى را از خود به يادگار گذاشته اند.
+
قریش بر این عقاید بود تا این که «عمرو بن لحى خزاعى» به [[شام]] رفت و در آن جا دید که مردمى از [[عمالقه]] بت ها را پرستش مى کنند. عمرو بن لحى پرسید: این بت ها چیستند که مى بینم مى پرستید؟ عمالقه گفتند: ما این ها را پرستش مى کنیم، و به وسیله آن ها یارى مى جوئیم، و طلب باران مى کنیم. عمرو بن لحى گفت: آیا ممکن است یکى از این بت ها را به من بدهید تا آن را به سرزمین عرب ببرم، و در کنار خانه خدا که قبائل عرب به زیارت آن مى آیند قرار دهم؟ عمالقه بتى به نام «[[هبل]]» به وى دادند و عمرو بن لحى آن را آورد و در کنار خانه کعبه گذاشت، و این نخستین بتى بود که در مکه استقرار یافت.<ref>تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت،علی دوانی، ص ۲۰ به نقل از (تاریخ یعقوبى ج ۱ ص ۲۹۴)</ref> به دنبال آن بت هاى دیگرى هم در مکه و سایر نقاط [[حجاز]] و مجاور آن نصب شد و قریش و قبائل عرب به پرستش آن ها پرداختند.  
  
امروز كتيبه  هاى آنان با اصول علمى خوانده مى  شود و تا حدودى تاريخچه «قحطانى» را روشن مى  كند و هر چه درباره تمدن عرب قبل از اسلام گفته مى  شود، همگى به همين گروه، آن هم در سرزمين يمن بستگى دارد.
+
از طرف دیگر به واسطه مجاورت با [[یهود|یهود]] و [[نصاری|نصارا]] در [[یمن|یمن]] و [[نجران]] و [[خیبر]]، به مرور ایام گروهى از افراد قبایل عرب کیش یهودى و نصرانى را پذیرفتند. [[تبّع]] پادشاه یمن دو تن از علماى یهود را به نقاطى از یمن فرستاد و آن ها عده اى از یمنى ها را یهودى کردند. همچنین جمعى از دو قبیله «اوس» و «خزرج» پس از آن که از یمن بیرون آمدند و در [[مدینه]] سکونت ورزیدند به واسطه مجاورت با یهودیان خیبر و [[بنی قریظه|بنى قریظه]] و [[بنى نضير]] یهودى شدند. عده اى از افراد قبیله بنى حارث، غسانى، [[بنى اسد]]، [[بنی تمیم|بنى تمیم]]، بنى تغلب، طى، مذحج، بهراد، سلیح، تنوخ، و بنى لخم، کیش [[مسیحیت|مسیحی]] را پذیرفتند. حجر بن عمرو کندى نیز [[مجوس|مجوسى]] و [[زندیق|زندیق]] شد.<ref>تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۱ به نقل از ([[تاريخ يعقوبى]] ج ۱ ص ۲۹۸)</ref>
  
* <I>3. عدنانيان:</I>
+
گذشته از [[بت پرستی|بت پرستى]] و تدین به ادیانى که ریشه آسمانى داشت، بعضى از قبایل عرب ستاره پرست بودند که در شهر «حران» واقع در [[سوریه]] مى زیستند. قبیله «بنى ملیح» که تیره اى از [[قبیله خزاعه]] بودند «[[جن]]» را پرستش مى کردند. همچنین عده اى از حمیریان یمن آفتاب پرست، و قبایل «کنانه» ماه پرست بودند. قبیله «جذام» ستاره مشترى، و قبیله «طى» ستاره سهیل، و قبیله «قیس» ستاره شعرا و «بنى اسد» عطارد را مى پرستیدند.<ref>تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۱ به نقل از (الاصنام کلبى ص ۳۴) </ref>
 +
==رسوم و فرهنگ عرب پیش از اسلام==
 +
===اوصاف پسندیده===
  
فرزندان [[حضرت اسماعيل]]، فرزند ابراهيم خليل عليه السلام مى باشند ريشه اين تيره به طور خلاصه چنین است:  
+
برخى اوصاف عمومى و پسندیده عرب که در میان تمام عرب گسترش پیدا کرده بود را به طور کلى  را مى  توان چنین خلاصه کرد:
  
حضرت ابراهيم علیه السلام مأمور شد كه فرزند خود اسماعيل را با مادر وى «هاجر» در سرزمين مكه جاى دهد، ابراهيم عليه السلام هر دو را از خاك فلسطين به جانب دره عميقى (مكه) كه بى آب و علف بود حركت داد، دست لطف و مهر پروردگار جهان به طرف آنان دراز گرديد و چشمه زمزم را در اختيار آنان گذاشت، اسماعيل با قبيله «جرهم» كه در نزديكى مكه خيمه زده بودند وصلت كرد. وى صاحب فرزندان زيادى شد كه يكى از آنان «عدنان» است كه با چند واسطه، نسب وى به اسماعيل مى  رسد. فرزندان عدنان، به تيره هاى گوناگونى تقسيم شدند و از ميان آنان قبيله اى كه مشهور شد قبيله قريش و در ميان آنان «[[بنى هاشم]]» بودند.<ref>فروغ ابدیت، ص31 </ref>
+
اعراب زمان جاهلى و به خصوص فرزندان [[عدنان]]، طبعا [[سخاوت|سخى]] و مهمان نواز بودند، کمتر به [[امانت]] خیانت مى  کردند، پیمان شکنى را گناه غیرقابل بخششى مى  دانستند، در راه عقیده فداکار بودند و از صراحت لهجه کاملا برخوردار بودند، حافظه هاى نیرومندى براى حفظ اشعار و خطبه  ها در میان آنان پیدا مى  شد و در فن [[شعر]] و سخنرانى سرآمد روزگار بودند. [[شجاعت]] و جرأت آنان ضرب المثل بود، در اسب دوانى و تیراندازى مهارت داشتند و فرار و پشت به دشمن را زشت و ناپسندیده مى  شمردند.
  
==اديان عرب==
+
===اوهام و خرافات رایج در میان عرب===
يعقوبى مى نويسد: عرب به واسطه مجاورت با پيروان اديان و آمد و رفت به كشورهاى دور و نزديك، داراى اديان مختلفى بودند. قريش و تمامى اولاد «[[معد بن عدنان]]» پاره اى از [[احكام]] دين ابراهيم را معمول مى داشتند. بدين گونه كه به [[حج]] مى آمدند و خانه كعبه را زيارت مى كردند و مناسك و ديگر مراسم حج يادگار [[حضرت ابراهيم]] را انجام مى دادند. مهمان نواز بودند، و [[ماه هاى حرام]] را محترم مى شمردند. اعمال نامشروع و قطع پيوند خويشى و ستمگرى را زشت مى داشتند، و هر كس را كه مرتكب جرم مى شد، كيفر مى دادند.
 
  
آن ها همچنان متصديان خانه خدا بودند تا اين كه قبيله «[[خزاعه]]» پرده دارى [[كعبه]] را تصاحب كردند و بعضى از [[احكام]] و [[مناسك حج]] را تغيير دادند، از جمله اين كه پيش از غروب آفتاب از «[[عرفات]]» بيرون مى آمدند، و بعضى از آن ها بعد از طلوع آفتاب روز دهم [[ذى الحجه]] كوچ مى كردند.
+
به گفته [[مسعودی|مسعودى]] بعضى از عرب عقیده به وجود پرنده اى به نام «هام» داشتند و مى گفتند هام [[روح]] آدمى است که پس از [[مرگ]] یا قتل به صورت مرغى درمى آید و پیوسته در اطراف قبر او نوحه سرائى مى کند، و اخبار دنیا را به مقتول یا متوفى مى دهد و در جلو خانه بازماندگان شخص درگذشته به سر مى برد.<ref>تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۲ به نقل از ([[مروج الذهب]] جلد ۲ صفحه ۱۵۳) </ref>
  
قريش بر اين عقايد بود تا اين كه [[عمرو بن لحى خزاعى]] به [[شام]] رفت و در آن جا ديد كه مردمى از عمالقه بت ها را پرستش مى كنند. عمرو بن لحى پرسيد: اين بت ها چيستند كه مى بينم مى پرستيد؟ عمالقه گفتند: ما اين ها را پرستش مى كنيم، و به وسيله آن ها يارى مى جوئيم، و طلب باران مى كنيم.  
+
بعضى دیگر «[[ذات انواط]]» را پرستش مى کردند، عبادت ذات انواط همان دخیل بستن بود. ذات انواط در وادى نخله قرار داشت و از زیارتگاه هاى مردم [[مکه]] به شمار مى رفت. ذات انواط درخت بزرگ سبزى بود که کفار [[قریش|قریش]] و سایر قبائل عرب هر سال به [[زیارت]] آن مى رفتند و سلاح هاى خود را بر آن مى آویختند. در آن جا قربانى مى کردند، و یک روز در آن جا مى ماندند.<ref> تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۲ به نقل از (سیره ابن هشام ج ۴ ص ۸۹۳) </ref> به ذات انواط چیزهایى به عنوان دخیل مى آویختند و حاجت و مراد مى خواستند.  
  
عمرو بن لحى گفت: آيا ممكن است يكى از اين بت ها را به من بدهيد تا آن را به سرزمين عرب ببرم، و در كنار خانه خدا كه قبائل عرب به زيارت آن مى آيند قرار دهم؟ عمالقه بتى به نام «هبل» به وى دادند و عمرو بن لحى آن را آورد و در كنار خانه كعبه گذاشت، و اين نخستين بتى بود كه در مكه استقرار يافت. <ref>تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت،علی دوانی، ص 20 به نقل از (تاريخ يعقوبى ج 1 ص 294)</ref>
+
جمعى دیگر از عرب معتقد به وجود «غول» بودند، و عقیده داشتند که غول ها در شب ها و جاهاى خلوت پیدا مى شوند یا در بیابان ها سر راه ها را مى گیرند و باعث آزار آدمى مى شوند. عرب هم در صدد برمى آمد که غول را تعقیب کند و نگذارد به او آسیبى برساند. مسعودى نقل مى کند که بعضى از [[صحابه]] از جمله [[عمر بن الخطاب]] گفته است که وى پیش از ظهور [[اسلام]] در یکى از سفرهایش به [[شام]] غول را دیده است که در صدد آزار رساندن به وى بوده و عمر با شمشیر او را زده است.<ref> تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۳ به نقل از (مروج الذهب جلد ۲ صفحه ۱۵۵) </ref>
  
به دنبال آن بت هاى ديگرى هم در مكه و ساير نقاط حجاز و مجاور آن نصب شد و قريش و قبائل عرب به پرستش آن ها پرداختند.
+
به خواب و جادوگرى هم اعتقاد داشتند. جادوگرى به نام کهانت در میان قبائل مختلف رواج داشت، و جادوگر از مقام والائى برخوردار بود و راى او را هر چه بود به کار مى بستند، و سرپیچى از آن را شوم مى دانستند. «شق» و «سطیح» دو کاهن و جادوگر معروف عرب بودند که عرب در گیرودارهاى خود به آن ها مراجعه مى کردند و از آن ها نظرخواهى مى نمودند.
  
از طرف دیگر به واسطه مجاورت با يهود و نصارا در يمن و نجران و خيبر به مرور ايام گروهى از افراد قبايل عرب كيش يهودى و نصرانى را پذيرفتند. [[تبّع]] پادشاه يمن دو تن از علماى يهود را به نقاطى از يمن فرستاد و آن ها عده اى از يمنى ها را يهودى كردند. همچنين جمعى از دو قبيله «اوس» و «خزرج» پس از آن كه از يمن بيرون آمدند و در [[مدينه]] سكونت ورزيدند به واسطه مجاورت با يهوديان [[خيبر]] و [[بنى قريضه]] و [[بنى نضير]] يهودى شدند. عده اى از افراد قبيله [[بنى حارث]]، [[غسانى]]، [[بنى اسد]]، [[بنى تميم]]، [[بنى تغلب]]، [[طى]]، [[مذحج]]، [[بهراد]]، [[سليح]]، [[تنوخ]]، و [[بنى لخم]]، كيش مسيحى را پذيرفتند. [[حجر بن عمرو كندى]] نيز [[مجوسى]] و [[زنديق]] شد.<ref>تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص 21 به نقل از ([[تاريخ يعقوبى]] ج 1 ص 298)</ref>
+
«ذوالشرى» هم که از توده سنگ هاى سیاه تراشیده چهارگوش تشکیل یافته بود مورد احترام پرستش بعضى از قبائل عرب بود.  
  
گذشته از بت پرستى و تدين به اديانى كه ريشه آسمانى داشت، بعضى از قبايل عرب ستاره پرست بودند كه در شهر «حران» واقع در [[سوريه]] مى زيستند. قبيله «[[بنى مليح]]» كه تيره اى از [[طايفه خزاعه]] بودند «[[جن]]» را پرستش مى كردند.
+
اعتقاد به «انصاب و [[ازلام]]» نیز از اوهام و [[خرافات]] رایج در میان عرب بود. ازلام -جمع زلم بر وزن قلم- تیرهاى کوچکى بود که از درختى به نام «نبع» که با صلابت و قابل انحناء بود مى گرفتند و به یک اندازه تراشیده و صاف مى نمودند و به هر کدام رنگ مخصوصى مى زدند و در [[قمار]] و فالگیرى از آن ها استفاده مى کردند، و به آن ها «قداح» مى گفتند. قداح به معناى تیرهاى بدون پیکان بود. نام این تیرها که در قمار به کار مى رفت، به گفته یعقوبى ده تا بود. هفت تاى آن ها را «انصب» مى گفتند: یعنى نصیب و بهره بده، و سه تا «لاتنصب» بود.<ref> تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۳ و ۲۴ به نقل از (تاریخ یعقوبى ج ۱ ص ۳۰۰)</ref>
  
عده اى از حميريان يمن آفتاب پرست، و قبايل «[[كنانه]]» ماه پرست بودند. قبيله «[[جذام]]» ستاره مشترى، و قبيله «طى» ستاره سهيل، و قبيله «[[قيس]]» ستاره شعرا و «بنى اسد» عطارد را مى پرستيدند.<ref>تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص 21 به نقل از (الاصنام كلبى ص 34) </ref>
+
خداوند در [[قرآن مجید]] نصیب و بهره گرفتن از این نوع رایزنى و نظرخواهى و فالگیرى را مانند [[شراب خواری|شراب]] و قمار اکیدا نهى کرده و آن را پلیدى و از کارهاى [[شیطان|شیطانى]] دانسته است: «یا ایها الذین آمنوا انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون».<ref>[[سوره مائده]]/آیه ۹۳.</ref>
 +
===وضعیت زندگی===
 +
[[امام علی علیه السلام|امیرمؤمنان]] علیه السلام در یکى از [[خطبه]] هاى خود، اوضاع عرب پیش از [[اسلام]] را چنین بیان مى  کند:
  
 +
«انّ اللّه بعث محمّدا صلى اللّه علیه و آله و سلّم نذیرا للعالمین و أمینا على التنزیل، و أنتم معشر العرب على شرّ دین و فی شرّ دار منیخون بین حجارة خشن، و حیات صم، تشربون الکدر، و تأکلون الحشب، و تسفکون دماءکم، و تقطعون أرحامکم؛ والأصنام فیکم منصوبة، والآثام بکم معصوبة».<ref>[[نهج البلاغه]]، خطبه ۲۶.</ref>
  
== رسوم و فرهنگ عرب پیش از اسلام ==
+
خداوند، [[پیامبر اسلام|محمد]] صلى اللّه علیه و آله و سلم را بیم دهنده جهانیان و امین [[وحى]] و کتاب خود، مبعوث کرد و شما گروه عرب در بدترین آیین و بدترین جاها به سر مى  بردید. در میان سنگلاخ  ها و مارهاى کر (که از هیچ صدایى نمى  رمیدند) اقامت داشتید. آب هاى لجن را مى آشامیدید و غذاهاى خشن (مانند آرد هسته خرما و سوسمار) مى  خوردید و خون یکدیگر را مى  ریختید و از خویشاوندان دورى مى  کردید و بت  ها در میان شما سر پا بود و از گناهان اجتناب نمى  کردید.<ref> ترجمه از جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ص: ۳۶ </ref>
  
 
+
==پانویس==
=== اوصاف پسندیده ===
 
 
 
 
 
برخى اوصاف عمومى و پسنديده عرب  که در ميان تمام عرب گسترش پيدا كرده بود را به طور كلى  را مى  توان چنين خلاصه كرد:
 
 
 
اعراب زمان جاهلى و به خصوص فرزندان [[عدنان]]، طبعا سخى و مهمان  نواز بودند، كمتر به امانت خيانت مى  كردند، پيمان شكنى را گناه غيرقابل بخششى مى  دانستند، در راه عقيده فداكار بودند و از صراحت لهجه كاملا برخوردار بودند، حافظه  هاى نيرومندى براى حفظ اشعار و خطبه  ها در ميان آنان پيدا مى  شد و در فن شعر و سخنرانى سرآمد روزگار بودند، شجاعت و جرأت آنان ضرب المثل بود، در اسب دوانى و تيراندازى مهارت داشتند و فرار و پشت به دشمن را زشت و ناپسنديده مى  شمردند.
 
 
 
===اوهام و خرافات رايج در ميان قبائل عرب===
 
 
 
به گفته مسعودى بعضى از عرب عقيده به وجود پرنده اى به نام «هام» داشتند و مى گفتند هام [[روح]] آدمى است كه پس از [[مرگ]] يا قتل به صورت مرغى درمى آيد و پيوسته در اطراف قبر او نوحه سرائى مى كند، و اخبار دنيا را به مقتول يا متوفى مى دهد و در جلو خانه بازماندگان شخص درگذشته به سر مى برد.<ref>تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص 22 به نقل از ([[مروج الذهب]] جلد 2 صفحه 153) </ref>
 
 
 
بعضى ديگر «[[ذات انواط]]» را پرستش مى كردند، عبادت ذات انواط همان دخيل بستن بود. ذات انواط در وادى نخله قرار داشت و از زيارتگاه هاى مردم [[مكه]] به شمار مى رفت. ذات انواط درخت بزرگ سبزى بود كه كفار قريش و ساير قبائل عرب هر سال به [[زيارت]] آن مى رفتند و سلاح هاى خود را بر آن مى آويختند. در آن جا قربانى مى كردند، و يك روز در آن جا مى ماندند.<ref> تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص 22 به نقل از ([[سيره ابن هشام]] ج 4 ص 893) </ref> به ذات انواط چيزهايى به عنوان دخيل مى آويختند و حاجت و مراد مى خواستند.
 
 
 
جمعى ديگر از عرب معتقد به وجود «غول» بودند، و عقيده داشتند كه غول ها در شب ها و جاهاى خلوت پيدا مى شوند يا در بيابان ها سر راه ها را مى گيرند و باعث آزار آدمى مى شوند. عرب هم در صدد برمى آمد كه غول را تعقيب كند و نگذارد به او آسيبى برساند. مسعودى نقل مى كند كه بعضى از صحابه از جمله [[عمر بن الخطاب]] گفته است كه وى پيش از [[ظهور اسلام]] در يكى از سفرهايش به شام غول را ديده است كه در صدد آزار رساندن به وى بوده و عمر با شمشير او را زده است<ref> تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص 23 به نقل از (مروج الذهب جلد 2 صفحه 155) </ref>
 
 
 
به خواب و جادوگرى هم اعتقاد داشتند. جادوگرى به نام كهانت در ميان قبائل مختلف رواج داشت، و جادوگر از مقام والائى برخوردار بود و راى او را هر چه بود به كار مى بستند، و سرپيچى از آن را شوم مى دانستند.
 
 
 
«شق» و «سطيح» دو كاهن و جادوگر معروف عرب بودند كه عرب در گيرودارهاى خود به آن ها مراجعه مى كردند و از آن ها نظرخواهى مى نمودند.
 
 
 
«ذوالشرى» هم كه از توده سنگ هاى سياه تراشيده چهارگوش تشكيل يافته بود مورد احترام پرستش بعضى از قبائل عرب بود.
 
 
 
اعتقاد به «انصاب و ازلام» نيز از اوهام و خرافات رايج در ميان عرب بود. ازلام جمع زلم بر وزن قلم تيرهاى كوچكى بود كه از درختى به نام «نبع» كه باصلابت و قابل انحناء بود مى گرفتند و به يك اندازه تراشيده و صاف مى نمودند و به هر كدام رنگ مخصوصى مى زدند و در قمار و فالگيرى از آن ها استفاده مى كردند، و به آن ها «قداح» مى گفتند. قداح به معناى تيرهاى بدون پيكان بود. نام اين تيرها كه در [[قمار]] به كار مى رفت، به گفته يعقوبى ده تا بود. هفت تاى آن ها را «انصب» مى گفتند: يعنى نصيب و بهره بده، و سه تا «لاتنصب» بود.<ref> تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص 23 و 24 به نقل از (تاريخ يعقوبى ج 1 ص 300)</ref>
 
 
 
خداوند در [[قرآن مجيد]] نصيب و بهره گرفتن از اين نوع رايزنى و نظرخواهى و فالگيرى را مانند شراب و قمار اكيدا نهى كرده و آن را پليدى و از كارهاى شيطانى دانسته است.
 
 
 
«يا ايها الذين آمنوا انما الخمر والميسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه لعلكم تفلحون». [[سوره مائده]]/آيه 93.
 
 
 
 
 
=== وضعیت زندگی ===
 
اميرمؤمنان در يكى از خطبه هاى خود، اوضاع عرب پيش از اسلام را چنين بيان مى  كند:
 
 
 
انّ اللّه بعث محمّدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم نذيرا للعالمين و أمينا على التنزيل، و أنتم معشر العرب على شرّ دين و في شرّ دار منيخون بين حجارة خشن، و حيات صم، تشربون الكدر، و تأكلون الحشب، و تسفكون دماءكم، و تقطعون أرحامكم؛ والأصنام فيكم منصوبة، والآثام بكم معصوبة. «[[نهج البلاغه]]، خ 26».
 
 
 
خداوند، محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم را بيم دهنده جهانيان و امين [[وحى]] و كتاب خود، مبعوث كرد و شما گروه عرب در بدترين آيين و بدترين جاها به سر مى  برديد. در ميان سنگلاخ  ها و مارهاى كر (كه از هيچ صدايى نمى  رميدند) اقامت داشتيد. آب هاى لجن را مى آشاميديدو غذاهاى خشن (مانند آرد هسته خرما و سوسمار) مى  خورديد و خون يكديگر را مى  ريختيد و از خويشاوندان دورى مى  كرديد، بت  ها در ميان شما سر پا بود، از گناهان اجتناب نمى  كرديد.<ref> ترجمه از جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ص: 36 </ref>
 
 
 
==پانویس ==
 
 
<references />
 
<references />
  
 
[[رده:دوران جاهلیت]]
 
[[رده:دوران جاهلیت]]
 
[[رده:تاریخ اسلام]]
 
[[رده:تاریخ اسلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ آوریل ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۴۴

براى شناختن وضع عرب قبل از اسلام، در کنار قرآن به عنوان یک منبع بدون تردید، می توان منابع زیر را مورد استفاده قرار داد:

  1. تورات (با تمام تحریف هایى که در آن انجام گرفته است.)
  2. نوشته هاى یونانیان و رومیان در قرون وسطى.
  3. تواریخ اسلامى که به قلم دانشمندان اسلامى نگارش یافته است.
  4. آثار باستانى که در حفارى ها و کاوش هاى خاورشناسان به دست آمده و تا حدى پرده از روى مطالبى برداشته است.[۱]
  5. توصیف هائی که در روایات معصومین علیهم السلام از وضعیت عرب پیش از اسلام صورت گرفته.

قبایل عرب پیش از اسلام

به طور مسلم، شبه جزیره عربستان از زمان هاى گذشته مسکن قبایل زیادى بوده که برخى از آنان در طى حوادث نابود گردیده اند، ولى در تاریخ این سرزمین، سه قبیله - که تیره هایى نیز از آن ها جدا شده است - بیش از همه نام و نشان دارند:

  • ۱. عرب بائده: و آن به معناى نابود شده است، زیرا این قوم بر اثر نافرمانى هاى پیاپى، با بلاهاى آسمانى و زمینى نابود گشتند. شاید آنان همان قوم عاد و ثمود بودند که در قرآن مجید از آنها به طور مکرر یاد شده است.
  • ۲. قحطانیان: فرزندان یعرب بن قحطان که در «یمن» و سایر نقاط جنوبى عربستان مسکن داشتند و آنان را عرب اصیل مى نامند. یمنى هاى امروزى و قبیله هاى «اوس» و «خزرج» که در آغاز اسلام دو قبیله بزرگ در مدینه بودند، از نسل «قحطان» اند. آنان حکومت هاى زیادى داشتند و در عمران و آبادى خاک یمن بسیار کوشیده و تمدن هایى را از خود به یادگار گذاشته اند. امروز کتیبه هاى آنان با اصول علمى خوانده مى شود و تا حدودى تاریخچه «قحطانى» را روشن مى کند و هر چه درباره تمدن عرب قبل از اسلام گفته مى شود، همگى به همین گروه، آن هم در سرزمین یمن بستگى دارد.
  • ۳. عدنانیان: فرزندان حضرت اسماعیل، فرزند ابراهیم خلیل علیه السلام مى باشند. ریشه این تیره به طور خلاصه چنین است: حضرت ابراهیم علیه السلام مأمور شد که فرزند خود اسماعیل را با مادر وى «هاجر» در سرزمین مکه جاى دهد، ابراهیم علیه السلام هر دو را از خاک فلسطین به جانب دره عمیقى (مکه) که بى آب و علف بود حرکت داد. لطف و مهر پروردگار جهان، چشمه زمزم را در اختیار آنان گذاشت، اسماعیل با قبیله «جرهم» که در نزدیکى مکه خیمه زده بودند وصلت کرد. وى صاحب فرزندان و نوادگان زیادى شد که یکى از آنان «عدنان» است که با چند واسطه، نسب وى به اسماعیل مى رسد. فرزندان عدنان، به تیره هاى گوناگونى تقسیم شدند و از میان آنان قبیله اى که مشهور شد قبیله قریش و در میان آنان «بنى هاشم» بودند.[۲]

ادیان عرب

یعقوبی مى نویسد: عرب به واسطه مجاورت با پیروان ادیان و آمد و رفت به کشورهاى دور و نزدیک، داراى ادیان مختلفى بودند. قریش و تمامى اولاد «معد بن عدنان» پاره اى از احکام دین ابراهیم را معمول مى داشتند. بدین گونه که به حج مى آمدند و خانه کعبه را زیارت مى کردند و مناسک و دیگر مراسم حج یادگار حضرت ابراهیم را انجام مى دادند. مهمان نواز بودند، و ماه هاى حرام را محترم مى شمردند. اعمال نامشروع و قطع پیوند خویشى و ستمگرى را زشت مى داشتند، و هر کس را که مرتکب جرم مى شد، کیفر مى دادند.

آن ها همچنان متصدیان خانه خدا بودند تا این که قبیله «خزاعه» پرده دارى کعبه را تصاحب کردند و بعضى از احکام و مناسک حج را تغییر دادند، از جمله این که پیش از غروب آفتاب از «عرفات» بیرون مى آمدند، و بعضى از آن ها بعد از طلوع آفتاب روز دهم ذى الحجه کوچ مى کردند.

قریش بر این عقاید بود تا این که «عمرو بن لحى خزاعى» به شام رفت و در آن جا دید که مردمى از عمالقه بت ها را پرستش مى کنند. عمرو بن لحى پرسید: این بت ها چیستند که مى بینم مى پرستید؟ عمالقه گفتند: ما این ها را پرستش مى کنیم، و به وسیله آن ها یارى مى جوئیم، و طلب باران مى کنیم. عمرو بن لحى گفت: آیا ممکن است یکى از این بت ها را به من بدهید تا آن را به سرزمین عرب ببرم، و در کنار خانه خدا که قبائل عرب به زیارت آن مى آیند قرار دهم؟ عمالقه بتى به نام «هبل» به وى دادند و عمرو بن لحى آن را آورد و در کنار خانه کعبه گذاشت، و این نخستین بتى بود که در مکه استقرار یافت.[۳] به دنبال آن بت هاى دیگرى هم در مکه و سایر نقاط حجاز و مجاور آن نصب شد و قریش و قبائل عرب به پرستش آن ها پرداختند.

از طرف دیگر به واسطه مجاورت با یهود و نصارا در یمن و نجران و خیبر، به مرور ایام گروهى از افراد قبایل عرب کیش یهودى و نصرانى را پذیرفتند. تبّع پادشاه یمن دو تن از علماى یهود را به نقاطى از یمن فرستاد و آن ها عده اى از یمنى ها را یهودى کردند. همچنین جمعى از دو قبیله «اوس» و «خزرج» پس از آن که از یمن بیرون آمدند و در مدینه سکونت ورزیدند به واسطه مجاورت با یهودیان خیبر و بنى قریظه و بنى نضير یهودى شدند. عده اى از افراد قبیله بنى حارث، غسانى، بنى اسد، بنى تمیم، بنى تغلب، طى، مذحج، بهراد، سلیح، تنوخ، و بنى لخم، کیش مسیحی را پذیرفتند. حجر بن عمرو کندى نیز مجوسى و زندیق شد.[۴]

گذشته از بت پرستى و تدین به ادیانى که ریشه آسمانى داشت، بعضى از قبایل عرب ستاره پرست بودند که در شهر «حران» واقع در سوریه مى زیستند. قبیله «بنى ملیح» که تیره اى از قبیله خزاعه بودند «جن» را پرستش مى کردند. همچنین عده اى از حمیریان یمن آفتاب پرست، و قبایل «کنانه» ماه پرست بودند. قبیله «جذام» ستاره مشترى، و قبیله «طى» ستاره سهیل، و قبیله «قیس» ستاره شعرا و «بنى اسد» عطارد را مى پرستیدند.[۵]

رسوم و فرهنگ عرب پیش از اسلام

اوصاف پسندیده

برخى اوصاف عمومى و پسندیده عرب که در میان تمام عرب گسترش پیدا کرده بود را به طور کلى را مى توان چنین خلاصه کرد:

اعراب زمان جاهلى و به خصوص فرزندان عدنان، طبعا سخى و مهمان نواز بودند، کمتر به امانت خیانت مى کردند، پیمان شکنى را گناه غیرقابل بخششى مى دانستند، در راه عقیده فداکار بودند و از صراحت لهجه کاملا برخوردار بودند، حافظه هاى نیرومندى براى حفظ اشعار و خطبه ها در میان آنان پیدا مى شد و در فن شعر و سخنرانى سرآمد روزگار بودند. شجاعت و جرأت آنان ضرب المثل بود، در اسب دوانى و تیراندازى مهارت داشتند و فرار و پشت به دشمن را زشت و ناپسندیده مى شمردند.

اوهام و خرافات رایج در میان عرب

به گفته مسعودى بعضى از عرب عقیده به وجود پرنده اى به نام «هام» داشتند و مى گفتند هام روح آدمى است که پس از مرگ یا قتل به صورت مرغى درمى آید و پیوسته در اطراف قبر او نوحه سرائى مى کند، و اخبار دنیا را به مقتول یا متوفى مى دهد و در جلو خانه بازماندگان شخص درگذشته به سر مى برد.[۶]

بعضى دیگر «ذات انواط» را پرستش مى کردند، عبادت ذات انواط همان دخیل بستن بود. ذات انواط در وادى نخله قرار داشت و از زیارتگاه هاى مردم مکه به شمار مى رفت. ذات انواط درخت بزرگ سبزى بود که کفار قریش و سایر قبائل عرب هر سال به زیارت آن مى رفتند و سلاح هاى خود را بر آن مى آویختند. در آن جا قربانى مى کردند، و یک روز در آن جا مى ماندند.[۷] به ذات انواط چیزهایى به عنوان دخیل مى آویختند و حاجت و مراد مى خواستند.

جمعى دیگر از عرب معتقد به وجود «غول» بودند، و عقیده داشتند که غول ها در شب ها و جاهاى خلوت پیدا مى شوند یا در بیابان ها سر راه ها را مى گیرند و باعث آزار آدمى مى شوند. عرب هم در صدد برمى آمد که غول را تعقیب کند و نگذارد به او آسیبى برساند. مسعودى نقل مى کند که بعضى از صحابه از جمله عمر بن الخطاب گفته است که وى پیش از ظهور اسلام در یکى از سفرهایش به شام غول را دیده است که در صدد آزار رساندن به وى بوده و عمر با شمشیر او را زده است.[۸]

به خواب و جادوگرى هم اعتقاد داشتند. جادوگرى به نام کهانت در میان قبائل مختلف رواج داشت، و جادوگر از مقام والائى برخوردار بود و راى او را هر چه بود به کار مى بستند، و سرپیچى از آن را شوم مى دانستند. «شق» و «سطیح» دو کاهن و جادوگر معروف عرب بودند که عرب در گیرودارهاى خود به آن ها مراجعه مى کردند و از آن ها نظرخواهى مى نمودند.

«ذوالشرى» هم که از توده سنگ هاى سیاه تراشیده چهارگوش تشکیل یافته بود مورد احترام پرستش بعضى از قبائل عرب بود.

اعتقاد به «انصاب و ازلام» نیز از اوهام و خرافات رایج در میان عرب بود. ازلام -جمع زلم بر وزن قلم- تیرهاى کوچکى بود که از درختى به نام «نبع» که با صلابت و قابل انحناء بود مى گرفتند و به یک اندازه تراشیده و صاف مى نمودند و به هر کدام رنگ مخصوصى مى زدند و در قمار و فالگیرى از آن ها استفاده مى کردند، و به آن ها «قداح» مى گفتند. قداح به معناى تیرهاى بدون پیکان بود. نام این تیرها که در قمار به کار مى رفت، به گفته یعقوبى ده تا بود. هفت تاى آن ها را «انصب» مى گفتند: یعنى نصیب و بهره بده، و سه تا «لاتنصب» بود.[۹]

خداوند در قرآن مجید نصیب و بهره گرفتن از این نوع رایزنى و نظرخواهى و فالگیرى را مانند شراب و قمار اکیدا نهى کرده و آن را پلیدى و از کارهاى شیطانى دانسته است: «یا ایها الذین آمنوا انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون».[۱۰]

وضعیت زندگی

امیرمؤمنان علیه السلام در یکى از خطبه هاى خود، اوضاع عرب پیش از اسلام را چنین بیان مى کند:

«انّ اللّه بعث محمّدا صلى اللّه علیه و آله و سلّم نذیرا للعالمین و أمینا على التنزیل، و أنتم معشر العرب على شرّ دین و فی شرّ دار منیخون بین حجارة خشن، و حیات صم، تشربون الکدر، و تأکلون الحشب، و تسفکون دماءکم، و تقطعون أرحامکم؛ والأصنام فیکم منصوبة، والآثام بکم معصوبة».[۱۱]

خداوند، محمد صلى اللّه علیه و آله و سلم را بیم دهنده جهانیان و امین وحى و کتاب خود، مبعوث کرد و شما گروه عرب در بدترین آیین و بدترین جاها به سر مى بردید. در میان سنگلاخ ها و مارهاى کر (که از هیچ صدایى نمى رمیدند) اقامت داشتید. آب هاى لجن را مى آشامیدید و غذاهاى خشن (مانند آرد هسته خرما و سوسمار) مى خوردید و خون یکدیگر را مى ریختید و از خویشاوندان دورى مى کردید و بت ها در میان شما سر پا بود و از گناهان اجتناب نمى کردید.[۱۲]

پانویس

  1. فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ص ۲۹
  2. فروغ ابدیت، ص۳۱
  3. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت،علی دوانی، ص ۲۰ به نقل از (تاریخ یعقوبى ج ۱ ص ۲۹۴)
  4. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۱ به نقل از (تاريخ يعقوبى ج ۱ ص ۲۹۸)
  5. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۱ به نقل از (الاصنام کلبى ص ۳۴)
  6. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۲ به نقل از (مروج الذهب جلد ۲ صفحه ۱۵۳)
  7. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۲ به نقل از (سیره ابن هشام ج ۴ ص ۸۹۳)
  8. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۳ به نقل از (مروج الذهب جلد ۲ صفحه ۱۵۵)
  9. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص ۲۳ و ۲۴ به نقل از (تاریخ یعقوبى ج ۱ ص ۳۰۰)
  10. سوره مائده/آیه ۹۳.
  11. نهج البلاغه، خطبه ۲۶.
  12. ترجمه از جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ص: ۳۶