مسجد گوهرشاد: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (صفحه‌ای جدید حاوی ' {{مقاله از یک نشریه}} '''منبع:''' فصلنامه مشکوة، شماره 86 '''نویسنده:''' محمدرضا قصابی...' ایجاد کرد) |
(درست کردن اعداد ممیز دار) |
||
| (۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مقاله از یک نشریه}} | {{مقاله از یک نشریه}} | ||
| − | '' | + | <br />{{شناسنامه مکان |
| + | |تصویر=[[پرونده:Guharshad.jpg|300px]] | ||
| + | |کشور=[[ایران]] | ||
| + | |شهر=[[مشهد]] | ||
| + | |نقشه=[[پرونده:مسجد گوهرشاد در نقشه.PNG|300px]] | ||
| + | |طول="52.3'36°59 | ||
| + | |عرض="15.3'17°36 | ||
| + | |گوگل مپ=https://goo.gl/maps/WZVm556qk1YUoFzPA | ||
| + | }} | ||
| + | مسجد جامع گوهرشاد [[مشهد]]، یکی از مسجدهای مشهور [[ایران]] و جهان [[اسلام]] و یادگاری ارزشمند و ماندگار از هنر و معماری تیموریان است. این [[مسجد]] به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه [[آستان قدس رضوی|رضوی]] از دیرباز محل برگزاری دائمی [[نماز جماعت]] است و به دلیل دایربودن در تمام شبانه‌روز یکی از مسجدهای کم‌نظیر به شمار می‌رود.<ref> عین السلطنه در روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه می‌نویسد: اقلاً در بیست موضع آن [[نماز جماعت]] برگزار می‌شود. بنگرید به: عین السلطنه، روزنامه خاطرات، ص 2/1744.</ref> | ||
| − | + | ==تاریخچه مسجد== | |
| + | عملیات احداث این بنا به همت گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث الدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، به سال 818 ق/794 ش در ضلع جنوبی [[حرم امام رضا علیه السلام|حرم رضوی]] آغاز شد و در سال 821 ق/797 ش به اتمام رسید.<ref> در تاریخ بنا اختلاف است. اعتمادالسلطنه سال 820 ق را ذکر می‌کند (ج 2، ص 427)، اما در شرح کتیبه‌ها، تاریخ 821 ق را آورده است. شاید تاریخ اتمام بنا را 820 و خاتمه تزئنیات مسجد را 821 ق دانسته است (همان، ج 2، ص 435-434). منابع بعدی نیز سال 821 ق را نقل کرده‌اند. (بنگرید به: منتخب التواریخ، ص 543؛ شمس الشموس، ص 264؛ تاریخ آستان قدس، ص 162) و بعضی نیز 807 ق (صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 509) و 812 ق نقل کرده‌اند (فاضل، میراث جاویدان، ص 187). اما دقیق‌ترین تاریخ همان سال 821 ق است. بنگرید به: حافظ ابرو، ج 2، ص 693.</ref> | ||
| − | + | ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، [[قوام الدین معمار شیرازی|قوام الدین بن زین الدین شیرازی]]<ref> بنگرید به: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 510؛ مدیر شانه‌چی، «جامع گوهرشاد»، نامه آستان قدس، سال 8، 1348، ش 3، ص 105.</ref> و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت. بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می‌گرفت.<ref> گوهرشاد خاتون در 780 ق متولد شد و در 861 در هرات به قتل رسید و در مدرسه گوهرشاد هرات در کنار مزار شوهرش شاهرخ میرزا و فرزندش بایسنقر میرزا مدفون گردید. مسجد گوهرشاد و مدرسه و خانقاه هرات نیز از آثار اوست. بنگرید به: شانه چی، نامه آستان قدس، ش 3، دوره 8، ص 92-91؛ صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 509.</ref> نام او در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.<ref> تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص 20، و پیمایش.</ref> | |
| − | + | بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد [[صفویه]] که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083 ق که در پی زلزله [[خراسان]] بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست‌هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد [[افشاریه]] و [[قاجاریه]] برطرف گردید.<ref> منویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ص 186.</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083 ق که در پی زلزله خراسان بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست‌هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید.<ref> منویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ص 186.</ref> | ||
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341 ش خاتمه یافت و همزمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال 1345 ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.<ref> روزنامه خراسان، چهارشنبه 12/5/1339.</ref> | گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341 ش خاتمه یافت و همزمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال 1345 ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.<ref> روزنامه خراسان، چهارشنبه 12/5/1339.</ref> | ||
| سطر ۲۴: | سطر ۲۲: | ||
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آبخوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.<ref> پیمایش.</ref> | پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آبخوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.<ref> پیمایش.</ref> | ||
| − | + | ==ساختار مسجد== | |
| + | مسجد گوهرشاد مشهد، وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای [[آستان قدس رضوی]] است و صحن آن با 2850 مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن می‌باشد که در جنوب حرم مطهر [[امام رضا علیه السلام|امام رضا]] علیه السلام احداث شده است. | ||
| − | + | وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9410 مترمربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 98/65 متر به صحن قدس، از شرق با طول 109/30 متر به رواق در دست احداث [[امام خمینی]] قدس سره (صحن موزه سابق)<ref> عملیات احداث رواق [[امام خمینی]] از 1381 ش شروع شده است و هنوز نیز ادامه دارد.</ref> و از غرب با طول 107/10 متر به بست [[شیخ بهایی]] محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2850 متر به طوری که 56/30 متر طول و 51/65 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.<ref> صحن‌های اماکن متبرکه به ترتیب قدمت عبارت‌اند از: 1. صحن مسجد گوهرشاد؛ 2. صحن انقلاب (عتیق)؛ 3. صحن آزادی (نو)؛ 4. صحن جمهوری اسلامی؛ 5. صحن قدس؛ 6. صحن جامع رضوی؛ 7. صحن جانبی غدیر؛ 8. صحن جانبی کوثر؛ 9. صحن جانبی هدایت؛ 10. و صحن رضوان که در آینده احداث خواهد شد. (پیمایش)</ref> | |
| − | + | مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهمترین آثار باستانی [[مشهد]] و صنعت معماری ایران اسلامی می‌باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان می‌باشد.<ref> محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص 249.</ref> | |
| − | این | + | این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم و مقرنس و گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی بی‌نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.<ref> همان، ص 250-249؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص 20.</ref> |
| − | |||
| − | |||
| − | + | این مسجد از حیث بنا و کاشی‌کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات [[قرآن|قرآنی]]، [[احادیث]] شریفه، اشعار و مدح و ثنای [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام می‌باشد که با خط‌های [[خط ثلث|ثلث]]، [[خط نسخ|نسخ]]، [[خط نستعلیق|نستعلیق]]، [[خط کوفی|کوفی]] و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.<ref> قصابیان، تاریخ مشهد، ص 250؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص 20.</ref> | |
| − | + | مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سردرهای مرتفع می‌باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگترین آن‌ها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرض‌های مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه‌ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره‌ها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 61/85 متر می‌باشد. | |
| − | + | یکی از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد، [[محراب]] زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق مرقم به [[آية الکرسی|آیت الکرسی]] مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|صاحب الزمان]] (صاحب شاه)<ref> مطلع الشمس، ج 3، ص 238.</ref> قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243 ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت کاری از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320 ش مرمت گردیده است.<ref> ساخت منبرهای بزرگ از چوب، سنگ و فلز مرسوم بوده و نمونه‌هایی از این نوع منبرهای مرتفع هم اکنون در مسجد ایاصوفی استانبول (سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، ص 106) و مسجد جامع قیروان و موزه ایران باستان وجود دارد. (هنر اسلامی زبان و بیان، ص 104-103).</ref> این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد [[بیت المقدس]] و مسجد خلیل الرحمان در رواق [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام در [[اردن]] ساخته شده است.<ref> شمس الشموس، ص 187-286؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص 20.</ref> اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی که قسمت‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده نگهداری می‌شود.<ref> پیمایش.</ref> | |
| − | + | دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، پشت به [[قبله]] و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده می‌باشد.<ref> ظاهرا وجه تسمیه آن به ایوان ساده (معماری تیموریان در ایران، ص 459) از آن روست که در مقایسه با ایوان مقصوره از تجهیزات و تزئینات کمتری برخوردار است.</ref> در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به [[سوره]] قرآنی با خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی است و جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد.<ref> پیمایش.</ref> علاوه بر آن، کلیه قسمت‌های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم با رنگ‌های زیبا تزئین گردیده است. ایوان شمالی در 1366 ش مرمت شده است.<ref> عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 727.</ref> دفتر پاسخگویی به مسائل شرعی و نذورات و راهرو کفشداری 11 در ضلع شمالی مسجد و در شرق ایوان واقع شده و در سمت غرب ایوان راهرو کفشداری 12 قرار دارد و در منتهی الیه ضلع غربی و شرقی داخل ایوان دو راهرو به قرینه تعبیه شده که مدخل ورودی‌هایی به حرم و کفشداری‌ها و ورودی مخصوص جانبازان است. و در سمت غرب داخل ایوان راهروی پلکانی ایوان را به آسایشگاه بسیج در طبقه فوقانی و به قرینه آن در ضلع شرقی داخل ایوان، از طریق یک راهرو پلکانی دیگر سالن طبقه فوقانی مسجد که در گذشته تالار تشریفات مسجد بوده است به تالار تشریفات اماکن متبرکه مرتبط می‌گردد.<ref> پیمایش.</ref> این ایوان محل [[عبادت]] و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه‌روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم مطهر را دارند. | |
| − | در داخل | + | سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است<ref> این ایوان در گذشته معروف به ایوان حاجی حسن بوده است.</ref> که متصل به رواق [[امام خمینی]] قدس سره می‌باشد. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد. از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود می‌باشد. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد.<ref> پیمایش.</ref> |
| − | + | چهارمین ایوان،<ref> مسجد گوهرشاد از نوع مساجد چهار ایوانی در سبک تیموری است. (بنگرید به: مسجد در معماری ایران، ص 136؛ هنر ایلخانی و تیموری، ص 40؛ معماری جهان اسلام، ص 255) برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد به منابع یاد شده مراجعه شود.</ref> ایوان غربی است<ref> در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده است و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است. بنگرید به: مطلع الشمس، ج 2، ص 430.</ref> که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست [[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین عاملی]] مرتبط می‌گردد.<ref> پیمایش.</ref> در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از [[قرآن کریم]] مرقوم است. نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 1/20 متر با سنگ‌های تیره [[اصفهان]] مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه‌ها و غرفه‌های تحتانی و فوقانی و گلدسته‌ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی‌های معرق و غیرمعرق عالی و ممتاز زینت یافته است<ref> پیمایش.</ref> که یکی از زیباترین نمونه‌های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می‌باشد.<ref> معماری جهان اسلام، ص 255.</ref> | |
| − | در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن<ref> مسجد پیرزن یا بیوه زن، داستانی است افواهی در بین عوام که به سکوی مکعب مربع واقع بر حدود حوض کنونی مسجد اطلاق می‌شده که محل اقامه [[نماز]] بوده است. و در یک مقطع از تاریخ مسجد گوهرشاد (از دوره قاجاریه تا اوایل پهلوی) در محل سابق حوض مسجد بنا گردیده (بنگرید به: اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 427؛ شمس الشموس، ص 287) و به دلیل مرمت و اضافات توسط بیوه زنی از خاندان مرحوم مستشارالملک به این نام معروف بوده (شمس الشموس، ص 287) و در زمان تولیت محسن طاهری مجدداً در جای حوض قبلی، حوض مربع (12×12) احداث می‌گردد. مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 163.</ref> معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع‌های مورد توجه زائران است.<ref> مؤلف شمس الشموس ساخت شاخص مزبور را به شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است. بنگرید به: شمس الشموس، ص 290.</ref> | + | کف صحن مسجد با سنگ خلج<ref> سنگ خلج نوعی سنگ سخت و مقاوم است که از معادن اطراف مشهد استخراج می‌شود.</ref> شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال‌های اخیر ساخته شده که دارای هلال‌های وترگونه می‌باشد و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغ‌های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب‌نما و فواره‌ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.<ref> پیمایش.</ref> در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن<ref> مسجد پیرزن یا بیوه زن، داستانی است افواهی در بین عوام که به سکوی مکعب مربع واقع بر حدود حوض کنونی مسجد اطلاق می‌شده که محل اقامه [[نماز]] بوده است. و در یک مقطع از تاریخ مسجد گوهرشاد (از دوره قاجاریه تا اوایل پهلوی) در محل سابق حوض مسجد بنا گردیده (بنگرید به: اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 427؛ شمس الشموس، ص 287) و به دلیل مرمت و اضافات توسط بیوه زنی از خاندان مرحوم مستشارالملک به این نام معروف بوده (شمس الشموس، ص 287) و در زمان تولیت محسن طاهری مجدداً در جای حوض قبلی، حوض مربع (12×12) احداث می‌گردد. مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 163.</ref> معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع‌های مورد توجه زائران است.<ref> مؤلف شمس الشموس ساخت شاخص مزبور را به شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است. بنگرید به: شمس الشموس، ص 290.</ref> |
شبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفتگانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود: | شبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفتگانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود: | ||
| − | * 1. شبستان گرم،<ref> ساخت شبستان‌های زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به جهت موقعیت مکانی آن باشد.</ref> واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل [[عبادت]] آقایان است. | + | *1. شبستان گرم،<ref> ساخت شبستان‌های زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به جهت موقعیت مکانی آن باشد.</ref> واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل [[عبادت]] آقایان است. |
| − | * 2. شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق | + | *2. شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق [[امام خمینی|امام خمینی قدس سره]] و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.<ref> این شبستان مدتی محل اقامه [[نماز]] توسط [[میرزا حسین فقیه سبزواری |حاج میرزا حسین فقیه سبزواری]] بوده و به شبستان حاج آقا حسین نیز معروف بوده است.</ref> |
| − | * 3. شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدیدالاحداث امام خمینی قدس سره. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است. | + | *3. شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدیدالاحداث امام خمینی قدس سره. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است. |
| − | * 4. شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه [[نماز جماعت]] توسط | + | *4. شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست [[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین عاملی]] و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه [[نماز جماعت]] توسط استاد [[شیخ علی اکبر نهاوندی |حاج شیخ علی‌اکبر نهاوندی]]، محدث مشهور به این نام معروف گردیده است.<ref> شمس الشموس، ص 274.</ref> |
| − | * 5. شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین. | + | *5. شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین. |
| − | * 6. شبستان نجف آبادی، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است.<ref> این شبستان در گذشته معروف به شبستان امام جمعه بوده است.</ref> | + | *6. شبستان نجف آبادی، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است.<ref> این شبستان در گذشته معروف به شبستان امام جمعه بوده است.</ref> |
| − | * 7. شبستان علوی، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.<ref> این شبستان در گذشته معروف به شبستان آفتاب رو بوده است.</ref> | + | *7. شبستان علوی، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.<ref> این شبستان در گذشته معروف به شبستان آفتاب رو بوده است.</ref> |
| − | به جز شبستان گرم که محل | + | به جز شبستان گرم که محل عبادت آقایان می‌باشد، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات [[قرآن]]، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس [[علوم قرآنی]] و دینی و مراسم جشن و عزاداری و [[اعتکاف]] و [[نماز جماعت]] و مراسم [[دعای کمیل]]، [[دعای ندبه]] و [[دعای توسل]] است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه‌روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می‌باشد.<ref> پیمایش.</ref> |
| − | مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد.<ref> سه ورودی مرتبط با صحن موزه سابق (رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره) اکنون مسدود است | + | مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های [[حرم امام رضا|حرم رضوی]] متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست [[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین]] و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد.<ref> سه ورودی مرتبط با صحن موزه سابق (رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره) اکنون مسدود است.</ref> |
| − | |||
| − | |||
| + | ==موقوفات مسجد== | ||
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشادبیگم و در هنگام تأسیس (به سال 839 ق) مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است<ref> مطلع الشمس، ج 2، ص 443؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 166؛ عبدالرضا امیرشیبانی، سیمای وقف در خراسان، ص 9-1؛ مشهد طوس، ص 463.</ref> که عبارت‌اند از: | مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشادبیگم و در هنگام تأسیس (به سال 839 ق) مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است<ref> مطلع الشمس، ج 2، ص 443؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 166؛ عبدالرضا امیرشیبانی، سیمای وقف در خراسان، ص 9-1؛ مشهد طوس، ص 463.</ref> که عبارت‌اند از: | ||
| − | * 1. موقوفه 34 تن از اهالی بوژمهران نیشابور، شامل حدود 200 رقبه از زمین و باغ مثمر و مشجر و توتستان و دالستان مثمره و غیرمثمره و مجری المیاه و غیره، در 1111 ق. | + | *1. موقوفه 34 تن از اهالی بوژمهران نیشابور، شامل حدود 200 رقبه از زمین و باغ مثمر و مشجر و توتستان و دالستان مثمره و غیرمثمره و مجری المیاه و غیره، در 1111 ق. |
| − | * 2. موقوفه حاج محمدرضا تاجر اردستانی، شامل 7 شبانه‌روز آب از قنوات علیا و سفلای قریه اسحاق آباد نیشابور، جهت روشنایی و فرش مسجد، در 1116 ق. | + | *2. موقوفه حاج محمدرضا تاجر اردستانی، شامل 7 شبانه‌روز آب از قنوات علیا و سفلای قریه اسحاق آباد نیشابور، جهت روشنایی و فرش مسجد، در 1116 ق. |
| − | * 3. موقوفه خواجه محمداکبر ولد حاج محمد شفیع اسحاق آبادی...، شامل یازده طاق و یک دانگ از قنات اسحاق آباد علیا و سفلی و خان بازق، جهت روشنایی و بوریای مسجد، در 1140 ق. | + | *3. موقوفه خواجه محمداکبر ولد حاج محمد شفیع اسحاق آبادی...، شامل یازده طاق و یک دانگ از قنات اسحاق آباد علیا و سفلی و خان بازق، جهت روشنایی و بوریای مسجد، در 1140 ق. |
| − | * 4. ربع مزرعه دشدیش از بلوک اسحاق آباد نیشابور و نصف مزرعه عبدل آباد و شش هفتم از نصف مزرعه دولت آباد کلون بلوک درب قاضی و یک طاقه و نیم از مدار دوازده سهم آب قریه فوشجان بلوک مازول با اراضی و صحاری، جهت هزینه تعمیر و روشنایی و فراشان و بوریا و تطهیر و تنظیف و ائمه جمعه و جماعت مسجد، به تاریخ 1166 ق.<ref> محمود یزدی مطلق (فاضل)، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 80، ص 190-188.</ref> | + | *4. ربع مزرعه دشدیش از بلوک اسحاق آباد نیشابور و نصف مزرعه عبدل آباد و شش هفتم از نصف مزرعه دولت آباد کلون بلوک درب قاضی و یک طاقه و نیم از مدار دوازده سهم آب قریه فوشجان بلوک مازول با اراضی و صحاری، جهت هزینه تعمیر و روشنایی و فراشان و بوریا و تطهیر و تنظیف و ائمه جمعه و جماعت مسجد، به تاریخ 1166 ق.<ref> محمود یزدی مطلق (فاضل)، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 80، ص 190-188.</ref> |
| − | * 5 موقوفه سید میرزا و میر محمدرضا و میر محمد ابول نه قطعه باغات دالستان و محوطه‌‌های مزروعی در قریه ازغد بلوک اردمه از بلوکات [[مشهد]]، جهت تعمیرات و روشنایی و مرمت و وظیفه حفاظ و طلاب علوم دینی، به تاریخ 1169 ق.<ref> همان.</ref> | + | *5 موقوفه سید میرزا و میر محمدرضا و میر محمد ابول نه قطعه باغات دالستان و محوطه‌‌های مزروعی در قریه ازغد بلوک اردمه از بلوکات [[مشهد]]، جهت تعمیرات و روشنایی و مرمت و وظیفه حفاظ و طلاب علوم دینی، به تاریخ 1169 ق.<ref> همان.</ref> |
| − | * 6. موقوفه خالق وردی و شیرعلی شوریابی، شامل همگی مجری المیاه و مزرعه میناآباد (میرکاکا) از بلوک تاغنکوه بخش فدیشه نیشابور، جهت تأمین چراغ و حصیر و تعمیرات، به تاریخ 1240 ق.<ref> همان.</ref> | + | *6. موقوفه خالق وردی و شیرعلی شوریابی، شامل همگی مجری المیاه و مزرعه میناآباد (میرکاکا) از بلوک تاغنکوه بخش فدیشه نیشابور، جهت تأمین چراغ و حصیر و تعمیرات، به تاریخ 1240 ق.<ref> همان.</ref> |
| − | * 7. موقوفه عبدالکریم ناظر مستشارالملک، شامل سه چهارم از مزرعه گوندوک و نصف قنات و نیمی از مزرعه سیاسک و دو باب دکان در بازار مشهد، جهت روضه خوانی و ناهار خدمه، به تاریخ 1294 و 1300 ق. | + | *7. موقوفه عبدالکریم ناظر مستشارالملک، شامل سه چهارم از مزرعه گوندوک و نصف قنات و نیمی از مزرعه سیاسک و دو باب دکان در بازار مشهد، جهت روضه خوانی و ناهار خدمه، به تاریخ 1294 و 1300 ق. |
| − | * 8. یک ربع دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، جهت تلاوت قرآن به تاریخ 1315 ق. | + | *8. یک ربع دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، جهت تلاوت قرآن به تاریخ 1315 ق. |
| − | * 9. موقوفه همسر قوام التولیه، شامل یک باب منزل واقع در کوچه زیر نقاره‌خانه، جهت روضه خوانی، به تاریخ 1315 ق. | + | *9. موقوفه همسر قوام التولیه، شامل یک باب منزل واقع در کوچه زیر نقاره‌خانه، جهت روضه خوانی، به تاریخ 1315 ق. |
| − | * 10. موقوفه حاجیه آغا شاهزاده خانم همسر حاج سید عبدالله متولی و دختر سهام الملک...، شامل یک باب دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، به تاریخ 1315 ق. | + | *10. موقوفه حاجیه آغا شاهزاده خانم همسر حاج سید عبدالله متولی و دختر سهام الملک...، شامل یک باب دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، به تاریخ 1315 ق. |
| − | * 11. دو باب دکان واقع در کوچه سیاه آب موقوفه خسرو میرزا ملقب به برهان الملک، جهت روضه خوانی به تاریخ 1322 ق.<ref> همان.</ref> | + | *11. دو باب دکان واقع در کوچه سیاه آب موقوفه خسرو میرزا ملقب به برهان الملک، جهت روضه خوانی به تاریخ 1322 ق.<ref> همان.</ref> |
| − | * 12. موقوفه بانو اُمّی نصف از یک باغ واقع در ابرده، جهت تأمین مخارج مسجد به تاریخ 1323 ق. | + | *12. موقوفه بانو اُمّی نصف از یک باغ واقع در ابرده، جهت تأمین مخارج مسجد به تاریخ 1323 ق. |
| − | * 13. موقوفه میرزا صدرالدین نجدالسلطنه مزرعه شهر کهنه جلگه رخ از توابع تربت حیدریه، جهت مقبره واقف و روضه خوانی در مسجد و...، به تاریخ 1336 ق.<ref> همان.</ref> | + | *13. موقوفه میرزا صدرالدین نجدالسلطنه مزرعه شهر کهنه جلگه رخ از توابع تربت حیدریه، جهت مقبره واقف و روضه خوانی در مسجد و...، به تاریخ 1336 ق.<ref> همان.</ref> |
| − | * 14. موقوفه حاج سید سعید طباطبایی نائینی، شامل یک باب منزل در [[مشهد]] و یک قطعه باغ در ابرده سفلی و دو سهم مزرعه هاشم آباد تبادکان و پنج هزار جلد کتاب خطی و چاپی، جهت تلاوت [[قرآن]] و روضه‌خوانی در مسجد، به تاریخ 1373 ق / 1332 ش.<ref> همان.</ref> | + | *14. موقوفه حاج سید سعید طباطبایی نائینی، شامل یک باب منزل در [[مشهد]] و یک قطعه باغ در ابرده سفلی و دو سهم مزرعه هاشم آباد تبادکان و پنج هزار جلد کتاب خطی و چاپی، جهت تلاوت [[قرآن]] و روضه‌خوانی در مسجد، به تاریخ 1373 ق / 1332 ش.<ref> همان.</ref> |
| − | ==پانویس == | + | ==پانویس== |
<references /> | <references /> | ||
| − | منابع و مآخذ | + | |
| + | |||
| + | ==منابع و مآخذ== | ||
| + | |||
(1). حافظ ابرو، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372 ش. | (1). حافظ ابرو، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372 ش. | ||
| سطر ۱۵۳: | سطر ۱۵۲: | ||
(25). امیر شیبانی، عبدالرضا، سیمای وقف در خراسان، مشهد، ناشر سگال، 1380 ش. | (25). امیر شیبانی، عبدالرضا، سیمای وقف در خراسان، مشهد، ناشر سگال، 1380 ش. | ||
| + | |||
| + | ==منبع== | ||
| + | مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، محمدرضا قصابیان، فصلنامه مشکوة، شماره 86 | ||
| + | |||
| + | ==آرشیو عکس و تصویر== | ||
| + | <gallery mode="packed" heights="170"> | ||
| + | پرونده:8 (48).jpg|تصویر قدیمی از گنبد مسجد گوهرشاد (مکان فعلی رواق امام خمینی و صحن رضوی در تصویر هویداست) | ||
| + | پرونده:8 (34).JPG|تصویر قدیمی از مسجد گوهرشاد (وسط حیاط مسجد پیرزن یا بیوه زن، به ابعاد تقریبی 12×12 متر نمایان است) | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (3).jpg|مسجد گوهرشاد قبل از گسترش حرم رضوی در سال 1354 شمسی | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (7).jpg|اقامه نماز جماعت در مسجد گوهرشاد (ایوان شمالی معروف به ایوان ساده در سمت چپ مشخص است) | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (1).jpg|ایوان شرقی مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:8 (32).jpg|پنجره فولاد جدید در مسجد گوهرشاد (در جهت پشت به [[قبله]] و مشرف به رواق دارالحفاظ) | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (2).jpg|تصویر ایوان مقصوره از درون ایوان شمالی معروف به ایوان ساده | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (5).jpg|ایوان غربی مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (4).jpg|ایوان مقصوره و فضای زیر گنبد مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (11).jpg|محراب مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (9).jpg|جزء خوانی ماه مبارک رمضان در حیاط مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:گوهرشاد (6).jpg|یکی از شبستان های هفتگانه مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:8 (8).jpg|تصویر هوایی مسجد گوهرشاد | ||
| + | پرونده:8 (9).jpg|صحن قدس (گنبد آبی رنگ مسجد گوهرشاد در تصویر مشخص است) | ||
| + | </gallery> | ||
| + | |||
| + | [[رده:مساجد تاریخی]] | ||
| + | |||
| + | [[رده:اماکن مقدسه خراسان رضوی]] | ||
| + | |||
| + | [[رده:حرم امام رضا علیه السلام]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۲۱
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
| |
|
کشور |
|
|
شهر |
|
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
مسجد جامع گوهرشاد مشهد، یکی از مسجدهای مشهور ایران و جهان اسلام و یادگاری ارزشمند و ماندگار از هنر و معماری تیموریان است. این مسجد به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به دلیل دایربودن در تمام شبانه‌روز یکی از مسجدهای کم‌نظیر به شمار می‌رود.[۱]
محتویات
تاریخچه مسجد
عملیات احداث این بنا به همت گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث الدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، به سال 818 ق/794 ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 821 ق/797 ش به اتمام رسید.[۲]
ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زین الدین شیرازی[۳] و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت. بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می‌گرفت.[۴] نام او در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.[۵]
بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083 ق که در پی زلزله خراسان بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست‌هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید.[۶]
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341 ش خاتمه یافت و همزمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال 1345 ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.[۷]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آبخوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.[۸]
ساختار مسجد
مسجد گوهرشاد مشهد، وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با 2850 مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن می‌باشد که در جنوب حرم مطهر امام رضا علیه السلام احداث شده است.
وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9410 مترمربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 98/65 متر به صحن قدس، از شرق با طول 109/30 متر به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره (صحن موزه سابق)[۹] و از غرب با طول 107/10 متر به بست شیخ بهایی محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2850 متر به طوری که 56/30 متر طول و 51/65 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.[۱۰]
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی می‌باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان می‌باشد.[۱۱]
این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم و مقرنس و گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی بی‌نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.[۱۲]
این مسجد از حیث بنا و کاشی‌کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار علیهم‌السلام می‌باشد که با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.[۱۳]
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سردرهای مرتفع می‌باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگترین آن‌ها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرض‌های مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه‌ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره‌ها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 61/85 متر می‌باشد.
یکی از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق مرقم به آیت الکرسی مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه)[۱۴] قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243 ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت کاری از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320 ش مرمت گردیده است.[۱۵] این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیت المقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم علیه السلام در اردن ساخته شده است.[۱۶] اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی که قسمت‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده نگهداری می‌شود.[۱۷]
دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، پشت به قبله و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده می‌باشد.[۱۸] در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی است و جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد.[۱۹] علاوه بر آن، کلیه قسمت‌های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم با رنگ‌های زیبا تزئین گردیده است. ایوان شمالی در 1366 ش مرمت شده است.[۲۰] دفتر پاسخگویی به مسائل شرعی و نذورات و راهرو کفشداری 11 در ضلع شمالی مسجد و در شرق ایوان واقع شده و در سمت غرب ایوان راهرو کفشداری 12 قرار دارد و در منتهی الیه ضلع غربی و شرقی داخل ایوان دو راهرو به قرینه تعبیه شده که مدخل ورودی‌هایی به حرم و کفشداری‌ها و ورودی مخصوص جانبازان است. و در سمت غرب داخل ایوان راهروی پلکانی ایوان را به آسایشگاه بسیج در طبقه فوقانی و به قرینه آن در ضلع شرقی داخل ایوان، از طریق یک راهرو پلکانی دیگر سالن طبقه فوقانی مسجد که در گذشته تالار تشریفات مسجد بوده است به تالار تشریفات اماکن متبرکه مرتبط می‌گردد.[۲۱] این ایوان محل عبادت و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه‌روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم مطهر را دارند.
سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است[۲۲] که متصل به رواق امام خمینی قدس سره می‌باشد. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد. از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود می‌باشد. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد.[۲۳]
چهارمین ایوان،[۲۴] ایوان غربی است[۲۵] که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می‌گردد.[۲۶] در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از قرآن کریم مرقوم است. نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 1/20 متر با سنگ‌های تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه‌ها و غرفه‌های تحتانی و فوقانی و گلدسته‌ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی‌های معرق و غیرمعرق عالی و ممتاز زینت یافته است[۲۷] که یکی از زیباترین نمونه‌های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می‌باشد.[۲۸]
کف صحن مسجد با سنگ خلج[۲۹] شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال‌های اخیر ساخته شده که دارای هلال‌های وترگونه می‌باشد و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغ‌های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب‌نما و فواره‌ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.[۳۰] در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن[۳۱] معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع‌های مورد توجه زائران است.[۳۲]
شبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفتگانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود:
- 1. شبستان گرم،[۳۳] واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.
- 2. شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق امام خمینی قدس سره و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.[۳۴]
- 3. شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدیدالاحداث امام خمینی قدس سره. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
- 4. شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط استاد حاج شیخ علی‌اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف گردیده است.[۳۵]
- 5. شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.
- 6. شبستان نجف آبادی، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است.[۳۶]
- 7. شبستان علوی، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.[۳۷]
به جز شبستان گرم که محل عبادت آقایان می‌باشد، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه‌روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می‌باشد.[۳۸]
مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد.[۳۹]
موقوفات مسجد
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشادبیگم و در هنگام تأسیس (به سال 839 ق) مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است[۴۰] که عبارت‌اند از:
- 1. موقوفه 34 تن از اهالی بوژمهران نیشابور، شامل حدود 200 رقبه از زمین و باغ مثمر و مشجر و توتستان و دالستان مثمره و غیرمثمره و مجری المیاه و غیره، در 1111 ق.
- 2. موقوفه حاج محمدرضا تاجر اردستانی، شامل 7 شبانه‌روز آب از قنوات علیا و سفلای قریه اسحاق آباد نیشابور، جهت روشنایی و فرش مسجد، در 1116 ق.
- 3. موقوفه خواجه محمداکبر ولد حاج محمد شفیع اسحاق آبادی...، شامل یازده طاق و یک دانگ از قنات اسحاق آباد علیا و سفلی و خان بازق، جهت روشنایی و بوریای مسجد، در 1140 ق.
- 4. ربع مزرعه دشدیش از بلوک اسحاق آباد نیشابور و نصف مزرعه عبدل آباد و شش هفتم از نصف مزرعه دولت آباد کلون بلوک درب قاضی و یک طاقه و نیم از مدار دوازده سهم آب قریه فوشجان بلوک مازول با اراضی و صحاری، جهت هزینه تعمیر و روشنایی و فراشان و بوریا و تطهیر و تنظیف و ائمه جمعه و جماعت مسجد، به تاریخ 1166 ق.[۴۱]
- 5 موقوفه سید میرزا و میر محمدرضا و میر محمد ابول نه قطعه باغات دالستان و محوطه‌‌های مزروعی در قریه ازغد بلوک اردمه از بلوکات مشهد، جهت تعمیرات و روشنایی و مرمت و وظیفه حفاظ و طلاب علوم دینی، به تاریخ 1169 ق.[۴۲]
- 6. موقوفه خالق وردی و شیرعلی شوریابی، شامل همگی مجری المیاه و مزرعه میناآباد (میرکاکا) از بلوک تاغنکوه بخش فدیشه نیشابور، جهت تأمین چراغ و حصیر و تعمیرات، به تاریخ 1240 ق.[۴۳]
- 7. موقوفه عبدالکریم ناظر مستشارالملک، شامل سه چهارم از مزرعه گوندوک و نصف قنات و نیمی از مزرعه سیاسک و دو باب دکان در بازار مشهد، جهت روضه خوانی و ناهار خدمه، به تاریخ 1294 و 1300 ق.
- 8. یک ربع دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، جهت تلاوت قرآن به تاریخ 1315 ق.
- 9. موقوفه همسر قوام التولیه، شامل یک باب منزل واقع در کوچه زیر نقاره‌خانه، جهت روضه خوانی، به تاریخ 1315 ق.
- 10. موقوفه حاجیه آغا شاهزاده خانم همسر حاج سید عبدالله متولی و دختر سهام الملک...، شامل یک باب دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، به تاریخ 1315 ق.
- 11. دو باب دکان واقع در کوچه سیاه آب موقوفه خسرو میرزا ملقب به برهان الملک، جهت روضه خوانی به تاریخ 1322 ق.[۴۴]
- 12. موقوفه بانو اُمّی نصف از یک باغ واقع در ابرده، جهت تأمین مخارج مسجد به تاریخ 1323 ق.
- 13. موقوفه میرزا صدرالدین نجدالسلطنه مزرعه شهر کهنه جلگه رخ از توابع تربت حیدریه، جهت مقبره واقف و روضه خوانی در مسجد و...، به تاریخ 1336 ق.[۴۵]
- 14. موقوفه حاج سید سعید طباطبایی نائینی، شامل یک باب منزل در مشهد و یک قطعه باغ در ابرده سفلی و دو سهم مزرعه هاشم آباد تبادکان و پنج هزار جلد کتاب خطی و چاپی، جهت تلاوت قرآن و روضه‌خوانی در مسجد، به تاریخ 1373 ق / 1332 ش.[۴۶]
پانویس
- ↑ عین السلطنه در روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه می‌نویسد: اقلاً در بیست موضع آن نماز جماعت برگزار می‌شود. بنگرید به: عین السلطنه، روزنامه خاطرات، ص 2/1744.
- ↑ در تاریخ بنا اختلاف است. اعتمادالسلطنه سال 820 ق را ذکر می‌کند (ج 2، ص 427)، اما در شرح کتیبه‌ها، تاریخ 821 ق را آورده است. شاید تاریخ اتمام بنا را 820 و خاتمه تزئنیات مسجد را 821 ق دانسته است (همان، ج 2، ص 435-434). منابع بعدی نیز سال 821 ق را نقل کرده‌اند. (بنگرید به: منتخب التواریخ، ص 543؛ شمس الشموس، ص 264؛ تاریخ آستان قدس، ص 162) و بعضی نیز 807 ق (صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 509) و 812 ق نقل کرده‌اند (فاضل، میراث جاویدان، ص 187). اما دقیق‌ترین تاریخ همان سال 821 ق است. بنگرید به: حافظ ابرو، ج 2، ص 693.
- ↑ بنگرید به: صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 510؛ مدیر شانه‌چی، «جامع گوهرشاد»، نامه آستان قدس، سال 8، 1348، ش 3، ص 105.
- ↑ گوهرشاد خاتون در 780 ق متولد شد و در 861 در هرات به قتل رسید و در مدرسه گوهرشاد هرات در کنار مزار شوهرش شاهرخ میرزا و فرزندش بایسنقر میرزا مدفون گردید. مسجد گوهرشاد و مدرسه و خانقاه هرات نیز از آثار اوست. بنگرید به: شانه چی، نامه آستان قدس، ش 3، دوره 8، ص 92-91؛ صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان»، یغما، ش 7، ص 509.
- ↑ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص 20، و پیمایش.
- ↑ منویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ص 186.
- ↑ روزنامه خراسان، چهارشنبه 12/5/1339.
- ↑ پیمایش.
- ↑ عملیات احداث رواق امام خمینی از 1381 ش شروع شده است و هنوز نیز ادامه دارد.
- ↑ صحن‌های اماکن متبرکه به ترتیب قدمت عبارت‌اند از: 1. صحن مسجد گوهرشاد؛ 2. صحن انقلاب (عتیق)؛ 3. صحن آزادی (نو)؛ 4. صحن جمهوری اسلامی؛ 5. صحن قدس؛ 6. صحن جامع رضوی؛ 7. صحن جانبی غدیر؛ 8. صحن جانبی کوثر؛ 9. صحن جانبی هدایت؛ 10. و صحن رضوان که در آینده احداث خواهد شد. (پیمایش)
- ↑ محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص 249.
- ↑ همان، ص 250-249؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، ص 20.
- ↑ قصابیان، تاریخ مشهد، ص 250؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص 20.
- ↑ مطلع الشمس، ج 3، ص 238.
- ↑ ساخت منبرهای بزرگ از چوب، سنگ و فلز مرسوم بوده و نمونه‌هایی از این نوع منبرهای مرتفع هم اکنون در مسجد ایاصوفی استانبول (سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، ص 106) و مسجد جامع قیروان و موزه ایران باستان وجود دارد. (هنر اسلامی زبان و بیان، ص 104-103).
- ↑ شمس الشموس، ص 187-286؛ تاریخچه مسجد گوهرشاد، ص 20.
- ↑ پیمایش.
- ↑ ظاهرا وجه تسمیه آن به ایوان ساده (معماری تیموریان در ایران، ص 459) از آن روست که در مقایسه با ایوان مقصوره از تجهیزات و تزئینات کمتری برخوردار است.
- ↑ پیمایش.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 727.
- ↑ پیمایش.
- ↑ این ایوان در گذشته معروف به ایوان حاجی حسن بوده است.
- ↑ پیمایش.
- ↑ مسجد گوهرشاد از نوع مساجد چهار ایوانی در سبک تیموری است. (بنگرید به: مسجد در معماری ایران، ص 136؛ هنر ایلخانی و تیموری، ص 40؛ معماری جهان اسلام، ص 255) برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد به منابع یاد شده مراجعه شود.
- ↑ در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده است و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است. بنگرید به: مطلع الشمس، ج 2، ص 430.
- ↑ پیمایش.
- ↑ پیمایش.
- ↑ معماری جهان اسلام، ص 255.
- ↑ سنگ خلج نوعی سنگ سخت و مقاوم است که از معادن اطراف مشهد استخراج می‌شود.
- ↑ پیمایش.
- ↑ مسجد پیرزن یا بیوه زن، داستانی است افواهی در بین عوام که به سکوی مکعب مربع واقع بر حدود حوض کنونی مسجد اطلاق می‌شده که محل اقامه نماز بوده است. و در یک مقطع از تاریخ مسجد گوهرشاد (از دوره قاجاریه تا اوایل پهلوی) در محل سابق حوض مسجد بنا گردیده (بنگرید به: اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 427؛ شمس الشموس، ص 287) و به دلیل مرمت و اضافات توسط بیوه زنی از خاندان مرحوم مستشارالملک به این نام معروف بوده (شمس الشموس، ص 287) و در زمان تولیت محسن طاهری مجدداً در جای حوض قبلی، حوض مربع (12×12) احداث می‌گردد. مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 163.
- ↑ مؤلف شمس الشموس ساخت شاخص مزبور را به شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است. بنگرید به: شمس الشموس، ص 290.
- ↑ ساخت شبستان‌های زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به جهت موقعیت مکانی آن باشد.
- ↑ این شبستان مدتی محل اقامه نماز توسط حاج میرزا حسین فقیه سبزواری بوده و به شبستان حاج آقا حسین نیز معروف بوده است.
- ↑ شمس الشموس، ص 274.
- ↑ این شبستان در گذشته معروف به شبستان امام جمعه بوده است.
- ↑ این شبستان در گذشته معروف به شبستان آفتاب رو بوده است.
- ↑ پیمایش.
- ↑ سه ورودی مرتبط با صحن موزه سابق (رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره) اکنون مسدود است.
- ↑ مطلع الشمس، ج 2، ص 443؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 166؛ عبدالرضا امیرشیبانی، سیمای وقف در خراسان، ص 9-1؛ مشهد طوس، ص 463.
- ↑ محمود یزدی مطلق (فاضل)، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 80، ص 190-188.
- ↑ همان.
- ↑ همان.
- ↑ همان.
- ↑ همان.
- ↑ همان.
منابع و مآخذ
(1). حافظ ابرو، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372 ش.
(2). محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، با مقدمه و فهارس و اهتمام تیمور برهان لیمودهی، انتشارات فرهنگسرا، 1362 ش.
(3). حاج ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی، بی‌تا.
(4). محمد احتشام کاویانیان، شمس الشموس، 1354، بی‌جا.
(5). مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، بی‌جا، 2535 ش.
(6). صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان» یغما، ش 7.
(7). مدیر شانه‌چی، کاظم، «گوهرشاد»، نامه آستان قدس، دوره 9، ش 3، مهرماه 1348.
(8). تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، انتشارات کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، 1363 ش.
(9). قصابیان، محمدرضا، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، 1377 ش.
(10). ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، 1370 ش.
(11). «گنبد 560 ساله جامع گوهرشاد را خراب کردند»، روزنامه خراسان، 12/5/1339، ش 3207، س 12.
(12). تلتوس بورکهارت، هنر اسلامی (زبان و بیان)، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش، 1365.
(13). سفرنامه میزرا محمدحسین فراهانی.
(14). دکتر لیزا گلمبک دکتر دونالد ویلبر، معماری تیموریان در ایران و توران، ترجمه کرامت الله افسر محمدیوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374 ش.
(15). عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، 1371 ش.
(16). زمرشیدی، حسین، مسجد در معماری ایران، تهران، انتشارات کیهان، 1374 ش.
(17). امبر توشراتو، ارنست گروبه، هنر ایلخانی و تیموری، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1376 ش.
(18). ارنست گروبه، جیمیز دیکی و...، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1380 ش.
(19). آ.پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه، انتشارات انزلی، 1366 ش.
(20). فیض، عباس، بدر فروزان، قم، انتشارات بنگاه، 1324 ق.
(21). آندره گدار. ویدا گدار، ماکسیم یرو و دیگران، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، انتشارات آستان قدس رضوی، 1371 ش.
(22). عین السلطنه، روزنامه خاطرات (قهرمان میرزا)، تهران، انتشارات اساطیر، 1376 ش.
(23). پیمایش.
(24). یزدی مطلق (فاضل)، محمود، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان 1380، ویژه خراسان.
(25). امیر شیبانی، عبدالرضا، سیمای وقف در خراسان، مشهد، ناشر سگال، 1380 ش.
منبع
مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، محمدرضا قصابیان، فصلنامه مشکوة، شماره 86
آرشیو عکس و تصویر
تصویر قدیمی از گنبد مسجد گوهرشاد (مکان فعلی رواق امام خمینی و صحن رضوی در تصویر هویداست)
تصویر قدیمی از مسجد گوهرشاد (وسط حیاط مسجد پیرزن یا بیوه زن، به ابعاد تقریبی 12×12 متر نمایان است)
مسجد گوهرشاد قبل از گسترش حرم رضوی در سال 1354 شمسی
اقامه نماز جماعت در مسجد گوهرشاد (ایوان شمالی معروف به ایوان ساده در سمت چپ مشخص است)
ایوان شرقی مسجد گوهرشاد
پنجره فولاد جدید در مسجد گوهرشاد (در جهت پشت به قبله و مشرف به رواق دارالحفاظ)
تصویر ایوان مقصوره از درون ایوان شمالی معروف به ایوان ساده
ایوان غربی مسجد گوهرشاد
ایوان مقصوره و فضای زیر گنبد مسجد گوهرشاد
محراب مسجد گوهرشاد
جزء خوانی ماه مبارک رمضان در حیاط مسجد گوهرشاد
یکی از شبستان های هفتگانه مسجد گوهرشاد
تصویر هوایی مسجد گوهرشاد
صحن قدس (گنبد آبی رنگ مسجد گوهرشاد در تصویر مشخص است)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
