اسحاق بن حنین: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
 
+
'''«اسحاق‌ بن‌ حُنین‌»''' (م، ۲۹۸ ق)، پزشک،‌ ادیب و مترجم‌ مسلمان در قرن سوم قمری است. وی در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ [[اسلام‌]]، نقش‌ برجسته‌ای داشت. اسحاق بن‌ حنین‌، ضمن ترجمه و شرح‌ آثار علمی یونانى در [[فلسفه|فلسفه]] و [[ریاضیات|ریاضیات‌]] و [[علم هیئت|نجوم‌]]<nowiki/> به‌ زبان عربی، خود نیز تألیفات متعددى‌ در [[طب]] و داروسازی‌ دارد.
'''«اسحاق‌ بن‌ حُنين‌»''' (م، 298 ق)، پزشك‌ و مترجم‌ آثار علمى‌ يونانى‌ است. وی در انتقال‌ دانشهاي‌ يونانى‌ به‌ جهان‌ [[اسلام‌]]، نقش‌ برجسته‌ای داشت.
+
{{شناسنامه عالم
 
+
||نام کامل =  اسحاق‌ بن‌ حنین‌
 +
||تصویر=
 +
||زادروز = 
 +
|زادگاه =  حیره
 +
|وفات =  ۲۹۸ قمری
 +
|مدفن = 
 +
|اساتید =  حنین‌ بن‌ اسحاق‌،...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار = تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، الادویة المفردة، الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌، التریاق‌، الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌، ترجمه المجسطى‌، ترجمه قاطیغوریاس‌،...
 +
}}
 
==زندگی‌نامه==
 
==زندگی‌نامه==
  
ابويعقوب‌ اسحاق‌ بن‌ حنين‌ بن‌ اسحاق‌ عبادي‌، در يك‌ خانواده نسطوري‌ از قبيله عباد حيره‌ زاده‌ شد. اسحاق‌ در كنار پدرش‌، پزشك‌ و مترجم‌ نامدار حنين‌ بن‌ اسحاق‌ و عمه‌زاده‌اش‌ حُبيش،‌ يكى‌ از 3 دانشمند سخن‌دانى‌ است‌ كه‌ شالوده مكتب‌ حنين‌ را بنيان‌ نهادند و در انتقال‌ دانشهاي‌ يونانى‌ به‌ جهان‌ [[اسلام‌]]، برجسته‌ترين‌ نقش‌ را داشتند و به‌ همت‌ ايشان‌، طالبان‌ معرفت‌ در سرزمينهاي‌ اسلامى‌ با مهمترين‌ بخشهاي‌ ميراث‌ علمى‌ يونانيان‌ آشنايى‌ يافتند.  
+
ابویعقوب‌ اسحاق‌ بن‌ حنین‌ بن‌ اسحاق‌ عبادی‌، در یک‌ خانواده نسطوری‌ از قبیله عباد حیره‌ زاده‌ شد. اسحاق‌ در کنار پدرش‌، پزشک‌ و مترجم‌ نامدار حنین‌ بن‌ اسحاق‌ و عمه‌زاده‌اش‌ حُبیش،‌ یکى‌ از ۳ دانشمند سخن‌دانى‌ است‌ که‌ شالوده مکتب‌ حنین‌ را بنیان‌ نهادند و در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ [[اسلام‌]]، برجسته‌ترین‌ نقش‌ را داشتند و به‌ همت‌ ایشان‌، طالبان‌ معرفت‌ در سرزمینهای‌ اسلامى‌ با مهمترین‌ بخشهای‌ میراث‌ علمى‌ یونانیان‌ آشنایى‌ یافتند.  
  
اسحاق‌ نزد پدرش حنین و نيز پزشكان‌ [[مصر]] و [[انطاکیه|انطاكيه‌]]، دانش‌ آموخت‌ و پزشكى‌ برجسته‌ و مترجمى‌ توانا شد. وی در آگاهى‌ از دانشهاي‌ يونانى‌ و آشنايى‌ با زبانهاي‌ يونانى‌ و [[زبان سریانی|سريانى‌]] و هنر ترجمه‌ در رديف‌ پدرش‌ و در فصاحت‌ بيان‌ در زبان‌ عربى‌ از پدرش‌ برتر بوده‌ است‌.
+
اسحاق‌ نزد پدرش حنین و نیز پزشکان‌ [[مصر]] و [[انطاکیه|انطاکیه‌]]، دانش‌ آموخت‌ و پزشکى‌ برجسته‌ و مترجمى‌ توانا شد. وی در آگاهى‌ از دانشهای‌ یونانى‌ و آشنایى‌ با زبانهای‌ یونانى‌ و [[زبان سریانی|سریانى‌]] و هنر ترجمه‌ در ردیف‌ پدرش‌ و در فصاحت‌ بیان‌ در زبان‌ عربى‌ از پدرش‌ برتر بوده‌ است‌. ترجمه‌های‌ اسحاق‌ به‌ زبان‌ عربى‌ را از اغلب‌ برگردانهای‌ لاتین‌ آثار یونانى‌ که‌ مستقیماً از این‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌، به‌ متن‌ اصلى‌ نزدیک‌تر شناخته‌اند. از این‌ رو افزون‌ بر استفاده مستقیم‌ از متون‌ عربى‌ اسحاق‌ در تهیه ترجمه‌های‌ لاتین‌ آثار دانشمندان‌ یونان‌، در موارد بسیاری‌ نیز برای‌ درک‌ درست‌ متون‌ لاتین‌ این‌ آثار به‌ ویژه‌ کتابهای‌ ارسطو، از ترجمه‌های‌ عربى‌ اسحاق‌ به‌ عنوان‌ شاهد استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>زندگینامه، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۲</ref> وی‌ [[شعر]] نیز مى‌ سرود و «عیون‌ الانباء» [[بیت (شعر)|ابیاتى‌]] از او نقل‌ کرده‌ است‌.<ref>عیون‌ الانباء، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱</ref>
  
ترجمه‌هاي‌ اسحاق‌ به‌ زبان‌ عربى‌ را از اغلب‌ برگردانهاي‌ لاتين‌ آثار يونانى‌ كه‌ مستقيماً از اين‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌، به‌ متن‌ اصلى‌ نزديك‌تر شناخته‌اند. از اين‌ رو افزون‌ بر استفاده مستقيم‌ از متون‌ عربى‌ اسحاق‌ در تهيه ترجمه‌هاي‌ لاتين‌ آثار دانشمندان‌ يونان‌، در موارد بسياري‌ نيز براي‌ درك‌ درست‌ متون‌ لاتين‌ اين‌ آثار به‌ ويژه‌ كتابهاي‌ ارسطو، از ترجمه‌هاي‌ عربى‌ اسحاق‌ به‌ عنوان‌ شاهد استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>زندگینامه، ج1، ص270-272</ref> وي‌ [[شعر]] نيز مى‌ سرود و «عيون‌ الانباء» [[بیت (شعر)|ابياتى‌]] از او نقل‌ كرده‌ است‌.<ref>عيون‌ الانباء، عيون‌ الانباء، ج1، ص201</ref>
+
اسحاق‌ از توجه‌ و عنایت‌ خلفای‌ [[حکومت بنی عباس|عباسى‌]] (از [[متوکل (خلیفه عباسی)|متوکل‌]] تا [[مکتفی (خلیفه عباسی)|مکتفى‌]]) و احترام‌ و اعتماد قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر [[معتضد]] برخوردار بود. او را در شمار ندیمان‌ مکتفى‌ نیز شمرده‌ و گفته‌اند که‌ این‌ [[خلیفه|خلیفه‌]] در تعیین‌ فرزندش‌ به‌ ولایت‌ عهدی، نظر او را خواسته‌ و او با توجه‌ به‌ احکام‌ [[علم هیئت|نجوم‌]] پیش‌ بینى‌ کرده‌ است‌ که‌ [[خلافت|خلافت‌]] به‌ فرزند مکتفى‌ نخواهد رسید.<ref>ابن‌ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۴-۵؛ ابن‌خلکان‌، وفیات‌، ج۱، ص۲۰۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۱۷۲.</ref>  
  
اسحاق‌ از توجه‌ و عنايت‌ خلفاي‌ [[حکومت بنی عباس|عباسى‌]] (از [[متوکل (خلیفه عباسی)|متوكل‌]] تا [[مکتفی (خلیفه عباسی)|مكتفى‌]]) و احترام‌ و اعتماد قاسم‌ بن‌ عبيدالله‌ وزير [[معتضد]] برخوردار بود. او را در شمار نديمان‌ مكتفى‌ نيز شمرده‌ و گفته‌اند كه‌ اين‌ خليفه‌ در تعيين‌ فرزندش‌ به‌ ولايت‌ عهدی، نظر او را خواسته‌ و او با توجه‌ به‌ احكام‌ [[علم هیئت|نجوم‌]] پيش‌ بينى‌ كرده‌ است‌ كه‌ [[خلافت|خلافت‌]] به‌ فرزند مكتفى‌ نخواهد رسيد.<ref>ابن‌نديم‌، الفهرست‌، ص‌343؛ بيهقى‌، تتمة صوان‌ الحكمة، ص4-5؛ ابن‌خلكان‌، وفيات‌، ج1، ص206؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، عيون‌ الانباء، ج1، ص200-201؛ قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص172.</ref> اسحاق با گروهى‌ از دانشمندان‌ كه‌ در پيرامون‌ متكلم‌ [[شیعه|شيعى‌]] حسن‌ بن‌ نوبخت‌ گرد آمده‌ بودند، رابطه‌ داشت‌ و بنا به‌ قولى‌ به‌ [[اسلام‌]] گرويده‌ بود.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، ص225، 343؛ بيهقى‌، تتمة صوان‌ الحكمة، ص5.</ref>  
+
اسحاق بن حنین با گروهى‌ از دانشمندان‌ که‌ در پیرامون‌ متکلم‌ [[شیعه|شیعى‌]] حسن‌ بن‌ نوبخت‌ گرد آمده‌ بودند، رابطه‌ داشت‌ و بنا به‌ قولى‌ به‌ [[اسلام‌]] گرویده‌ بود.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۲۲۵، ۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۵.</ref>  
  
از سالهاي‌ پايانى‌ زندگى‌ اسحاق‌ بن حنین كه‌ 3 سال‌ نخست‌ خلافت‌ [[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر عباسی]] (حکومت: 295-320 ق) را دربرمى‌گيرد، آگاهى‌ چندانی نیست. وی در اواخر عمر دچار فلج‌ شد و در [[ماه ربیع الثانی|ربيع‌الثانی]] 298 قمری درگذشت .<ref>قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص80.</ref>  
+
از سالهای‌ پایانى‌ زندگى‌ اسحاق‌ بن حنین که‌ ۳ سال‌ نخست‌ خلافت‌ [[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر عباسی]] (حکومت: ۲۹۵-۳۲۰ ق) را دربرمى‌گیرد، آگاهى‌ چندانی نیست. وی در اواخر عمر دچار فلج‌ شد و در [[ماه ربیع الثانی|ربیع‌الثانی]] ۲۹۸ قمری درگذشت .<ref>قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۸۰.</ref>  
  
 
==آثار و تألیفات==
 
==آثار و تألیفات==
  
فعاليت‌ اسحاق‌ بن حنین در زمينه ترجمه‌، عرصه بسيار گسترده‌اي‌ را دربر مى‌گيرد. وي‌ بيش‌ از همه‌ به‌ ترجمه آثار [[فلسفه|فلسفى‌]] و به‌ ويژه‌ مؤلفات‌ ارسطو و شروح‌ آن‌ پرداخت‌؛ در عين‌ حال‌ شماري‌ از مهم‌ترين‌ آثار دانشمندان‌ يونانى‌ در [[رياضيات|رياضيات‌]] و [[علم هیئت|نجوم‌]] را نيز ترجمه‌ كرد. همچنین تأليفاتى‌ در پزشكى‌ و داروسازي‌ دارد. مهم‌ترين‌ آثار او عبارتند از:
+
فعالیت‌ اسحاق‌ بن حنین در زمینه ترجمه‌، عرصه بسیار گسترده‌ای‌ را دربر مى‌گیرد. وی‌ بیش‌ از همه‌ به‌ ترجمه آثار [[فلسفه|فلسفى‌]] و به‌ ویژه‌ مؤلفات‌ ارسطو و شروح‌ آن‌ پرداخت‌؛ در عین‌ حال‌ شماری‌ از مهم‌ترین‌ آثار دانشمندان‌ یونانى‌ در [[ریاضیات|ریاضیات‌]] و [[علم هیئت|نجوم‌]] را نیز ترجمه‌ کرد. همچنین تألیفاتى‌ در پزشکى‌ و داروسازی‌ دارد. مهم‌ترین‌ آثار او عبارتند از:
 
 
'''الف‌ - از آثار ارسطو:'''
 
 
 
*1. قاطيغورياس‌، يا مقولات‌. اسحاق‌ اين‌ اثر را مستقيماً از يونانى‌ به‌ عربى‌ درآورد. اين‌ ترجمه‌ در 1846م‌ به‌ كوشش‌ تسنكر2 در لايپزيگ‌ به‌ چاپ‌ رسيد و بار ديگر در 1948م‌ به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بدوي‌ در مجموعه منطق‌ ارسطو در قاهره‌ منتشر گرديد.<ref>بدوي‌، مقدمه‌، ص11-14؛ نك: بستانى‌.</ref>
 
 
 
*2. العبارة، يا باري‌ ارمينياس‌. به‌ گفته ابن‌ نديم‌ <ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، ص‌309.</ref> اسحاق‌ ترجمة سريانى‌ پدرش‌ از اين‌ اثر را به‌ عربى‌ درآورده‌ است‌ نيز<ref>نك: قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص35.</ref> در منابع‌ ديگر گفته‌ مى‌شود كه‌ ترجمه اسحاق‌، مستقيماً از يونانى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. تحقيقات‌ نيز نشان‌ مى‌دهد كه‌ متن‌ عربى‌ اسحاق‌ از ترجمه سريانى‌ به‌ اصل‌ يونانى‌ نزديك‌تر است‌.<ref>نك: «زندگى‌ نامه‌»؛ vI, p275 ؛بدوي‌، مقدمه، ص14-15.</ref> اين‌ اثر در 1913م‌ در<ref>لايپزيگ‌ بدوي‌، مخطوطات‌...،ص11.</ref> و در 1948م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ ضمن‌ مجموعه ياد شده‌، انتشار يافت‌.
 
 
 
*3. تحليل‌ القياس‌، يا آنالوطيقا الاول‌. اسحاق‌ بخشى‌ از اين‌ اثر را به‌ سريانى‌ درآورد. بخش‌ ديگر را پدرش‌ پيش‌ از وي‌ ترجمه‌ كرده‌ بود. در ترجمه عربى‌ آن‌ كه‌ به‌ قلم‌ ثئودروس‌ صورت‌ گرفته‌، از ترجمه سريانى‌ اسحاق‌ بسيار استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، ص‌309؛ قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص36؛ بدوي‌، مقدمه‌، ص16-17.</ref> اين‌ كتاب‌ در 1948م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در همان‌ مجموعه‌ منتشر شد.
 
  
*4. البرهان‌، يا آنالوطيقا الثانى‌. اين‌ اثر به‌ قلم‌ اسحاق‌ از يونانى‌ به‌ سريانى‌ و سپس‌ به‌ قلم‌ متى‌ بن‌ يونس‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ درآمد. <ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، ص‌309؛ قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص36</ref> اين‌ كتاب‌ در 1949م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌، ضمن‌ همان‌ مجموعه‌ انتشار يافت‌.
+
'''الف‌. ترجمه آثار ارسطو:'''
  
*5. طوبيقا، يا الجدل‌. اين‌ اثر بدست‌ اسحاق‌ از يونانى‌ به‌ سريانى‌ ترجمه‌ شد. يحيى‌ بن‌ عدي‌ آن‌ را به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، ص‌309؛ قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص36</ref>
+
*۱. قاطیغوریاس‌، یا مقولات‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.  
  
*6. ريطوريقا، يا الخطابة. گفته‌ مى‌شود كه‌ اسحاق‌ اين‌ اثر را به‌ عربى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌،الفهرست‌، 310؛ قفطى‌، 37.</ref> اما از اين‌ ترجمه‌ نشانى‌ در دست‌ نيست‌.
+
*۲. العبارة، یا باری‌ ارمینیاس‌. به‌ گفته [[ابن ندیم|ابن‌ ندیم‌]]،<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹.</ref> اسحاق‌ ترجمه [[زبان سریانی|سریانى‌]] پدرش‌ از این‌ اثر را به‌ عربى‌ درآورده‌ است‌. در منابع‌ دیگر گفته‌ مى‌شود که‌ ترجمه اسحاق‌، مستقیماً از یونانى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. تحقیقات‌ نیز نشان‌ مى‌دهد که‌ متن‌ عربى‌ اسحاق‌ از ترجمه سریانى‌ به‌ اصل‌ یونانى‌ نزدیک‌تر است‌.<ref>نک: «زندگى‌ نامه‌»؛ vI, p۲۷۵ ؛بدوی‌، مقدمه، ص۱۴-۱۵.</ref>  
  
*7. الكون‌ والفساد. اين‌ اثر توسط حنين‌ از يونانى‌ به‌ سريانى‌ و توسط اسحاق‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ درآمده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص311؛ قفطى‌، تاريخ‌ الحكماء، ص41.</ref> از اين‌ ترجمه‌ نيز نشانى‌ در دست‌ نيست‌.
+
*۳. تحلیل‌ القیاس‌، یا آنالوطیقا الاول‌. اسحاق‌ بخشى‌ از این‌ اثر را به‌ سریانى‌ درآورد. بخش‌ دیگر را پدرش‌ پیش‌ از وی‌ ترجمه‌ کرده‌ بود. در ترجمه عربى‌ آن‌ که‌ به‌ قلم‌ ثئودروس‌ صورت‌ گرفته‌، از ترجمه سریانى‌ اسحاق‌ بسیار استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶؛ بدوی‌، مقدمه‌، ص۱۶-۱۷.</ref>  
  
*8. فى‌ النفس‌. اسحاق‌ اين‌ اثر را مستقيماً به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص311؛ بدوي‌، مخطوطات‌، ص19؛ «زندگى‌نامه‌»، vI, p275 </ref> ترجمة اسحاق‌ در 1950م‌ به‌ كوشش‌ احمد فؤاد اهوانى‌ و بار ديگر در 1954م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در قاهره‌ منتشر گرديد.
+
*۴. البرهان‌، یا آنالوطیقا الثانى‌. این‌ اثر به‌ قلم‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و سپس‌ به‌ قلم‌ متى‌ بن‌ یونس‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمد.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶</ref>  
  
*9. السماع‌ الطبيعى‌. ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از اين‌ اثر با شروح‌ ابن‌ سمح‌، ابن‌ عدي‌، متى‌ بن‌ يونس‌ و ابوالفرج‌ ابن‌ طيب‌ در سالهاي‌ 1964 و 1965م‌ در قاهره‌ منتشر شد.<ref>نك: بدوي‌، مخطوطات‌، ص17-18.</ref>
+
*۵. طوبیقا، یا الجدل‌. این‌ اثر بدست‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ زبان سریانى‌ ترجمه‌ شد. یحیى‌ بن‌ عدی‌ آن‌ را به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶</ref>
  
*10. كتاب‌ الحروف‌، يا مابعد الطبيعة. اسحاق‌ شماري‌ از مقالات‌ اين‌ اثر - كه‌ هر يك‌ از آنها نام‌ يكى‌ از حروف‌ يونانى‌ را برخود دارد - از جمله‌ مقالات‌ «آلفا» و «لامبدا» را به‌ عربى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص312.</ref> در درستى‌ روايت‌ ابن‌ نديم‌ ميان‌ خاورشناسان‌ اختلاف‌ نظر وجود دارد.<ref>اشتاين‌ اشنايدر، Die arabischen bersetzungen aus dem Griechischen, p106.</ref> ترجمة اسحاق‌ از مقالة «آلفا» از سوي‌ كسانى‌ مانند يحيى‌ بن‌ عدي‌ و ابن‌ رشد تفسير شد. اين‌ مقاله‌ با تفسير اين‌ دو تن‌ در 1346ش‌ به‌ فارسى‌ نيز ترجمه‌ و چاپ‌ شد. همچنين‌ بخشهايى‌ از مقالة «لامبدا» در 1947م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در مجموعة ارسطو عندالعرب‌ در قاهره‌ منتشر شد.
+
*۶. ریطوریقا، یا الخطابة. گفته‌ مى‌شود که‌ اسحاق‌ این‌ اثر را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌،الفهرست‌، ۳۱۰؛ قفطى‌، ۳۷.</ref> اما از این‌ ترجمه‌ نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  
'''ب‌ - از آثار اقليدس‌:'''
+
*۷. الکون‌ و الفساد. این‌ اثر توسط حنین‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و توسط اسحاق‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۴۱.</ref> از این‌ ترجمه‌ نیز نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  
از منابع‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ همه اين‌ آثار مستقيماً از يونانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌اند:
+
*۸. فى‌ النفس‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۹؛ «زندگى‌نامه‌»، vI, p۲۷۵ </ref>
  
*1. اصول‌ الهندسة. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص325.</ref> ترجمة اصول‌ الهندسة اقليدس‌ به‌ زبانهاي‌ لاتينى‌ و عبري‌ از روي‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. اين‌ سخن‌ احتمالاً درباره ترجمه‌هاي‌ سريانى‌ و ارمنى‌ اين‌ كتاب‌ نيز صادق‌ است‌. بسياري‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ يا تلخيص‌ كردند. برخى‌ نيز تحرير ديگري‌ از آن‌ فراهم‌ ساختند.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص325؛ «زندگى‌نامه‌»، .IV/434-444 </ref> از جمله اينها، تحرير خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسى‌ است‌ كه‌ در 1298ق‌ در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
+
*۹. السماع‌ الطبیعى‌. ترجمه عربى‌ اسحاق‌ از این‌ اثر با شروح‌ ابن‌ سمح‌، ابن‌ عدی‌، متى‌ بن‌ یونس‌ و ابوالفرج‌ ابن‌ طیب‌ در سالهای‌ ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵م‌. در قاهره‌ منتشر شد.<ref>نک: بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۷-۱۸.</ref>
  
*2. المعطيات‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌؛ نصيرالدين‌ طوسى‌ به‌ تحرير آن‌ پرداخت‌. خاورشناسان‌ بر اهميت‌ نسخة عربى‌ المعطيات‌ براي‌ بررسى‌ انتقادي‌ نسخه‌هاي‌ باقى‌ مانده‌ تأكيد ورزيده‌اند. اين‌ نسخه‌ به‌ لاتين‌ نيز ترجمه‌ شده‌ است‌.<ref>زندگى‌نامه‌، 444؛ IV/442، نيز نك: p273, V/116, .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref> تحرير نصيرالدين‌ طوسى‌ از اين‌ كتاب‌ در 1358ق‌ در حيدرآباد به‌ چاپ‌ رسيد.
+
*۱۰. کتاب‌ الحروف‌، یا مابعد الطبیعة. اسحاق‌ شماری‌ از مقالات‌ این‌ اثر - که‌ هر یک‌ از آنها نام‌ یکى‌ از حروف‌ یونانى‌ را برخود دارد - از جمله‌ مقالات‌ «آلفا» و «لامبدا» را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۲.</ref> در درستى‌ روایت‌ ابن‌ ندیم‌ میان‌ خاورشناسان‌ اختلاف‌ نظر وجود دارد.<ref>اشتاین‌ اشنایدر، Die arabischen bersetzungen aus dem Griechischen, p۱۰۶.</ref> ترجمه اسحاق‌ از مقالة «آلفا» از سوی‌ کسانى‌ مانند یحیى‌ بن‌ عدی‌ و ابن‌ رشد تفسیر شد. این‌ مقاله‌ با تفسیر این‌ دو تن‌ در ۱۳۴۶ش‌. به‌ فارسى‌ نیز ترجمه‌ و چاپ‌ شد.  
  
*3. المناظر. ترجمة اسحاق‌ بدست‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ ويراسته‌ شد و نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از آن‌ تهيه‌ كرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»؛ IV/p442 نيز نك: V/117 .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref> تحرير المناظر طوسى‌ در 1358ق‌ در حيدرآباد انتشار يافت‌.
+
'''ب‌. ترجمه آثار اقلیدس‌:'''
  
'''ج‌ - از ديگر مؤلفان‌:'''
+
از منابع‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ همه این‌ آثار مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌اند:
  
*1. الاكر، يا الاشكال‌ الكرية اثر منلائوس‌. اصل‌ يونانى‌ اين‌ كتاب‌ بدست‌ نيامده‌ است‌. ابونصر منصور بن‌ عراق‌ ترجمة اسحاق‌ را شرح‌ كرد و نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از آن‌ بدست‌ داد. متن‌ ترجمة اسحاق‌ به‌ عبري‌ و لاتين‌ نيز برگردانده‌ شد.<ref>آقابزرگ‌، الذريعة، ج3، ص384؛ «زندگى‌نامه‌»، 301-p302؛ IV,p297, V,p161-163 .GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref>
+
*۱. اصول‌ الهندسة. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵.</ref> ترجمه اصول‌ الهندسة اقلیدس‌ به‌ زبانهای‌ لاتینى‌ و عبری‌ از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ سخن‌ احتمالاً درباره ترجمه‌های‌ سریانى‌ و ارمنى‌ این‌ کتاب‌ نیز صادق‌ است‌. بسیاری‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ یا تلخیص‌ کردند. برخى‌ نیز تحریر دیگری‌ از آن‌ فراهم‌ ساختند.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵؛ «زندگى‌نامه‌»، .IV/۴۳۴-۴۴۴ </ref> از جمله اینها، تحریر [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسى‌]] است‌ که‌ در ۱۲۹۸ق‌. در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  
*2. الكرة المتحركة، اثر آوتولوكوس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌ و نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از آن‌ تهيه‌ كرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»،IV,p272-273,.GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam،V/p82, </ref>تحرير طوسى‌ در 1358ق‌ در حيدرآباد به‌ چاپ‌ رسيد.
+
*۲. المعطیات‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ویراست‌؛ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ تحریر آن‌ پرداخت‌. خاورشناسان‌ بر اهمیت‌ نسخه عربى‌ المعطیات‌ برای‌ بررسى‌ انتقادی‌ نسخه‌های‌ باقى‌ مانده‌ تأکید ورزیده‌اند. این‌ نسخه‌ به‌ لاتین‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است‌.<ref>زندگى‌نامه‌، ۴۴۴؛ IV/۴۴۲، نیز نک: p۲۷۳, V/۱۱۶, .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref> تحریر نصیرالدین‌ طوسى‌ از این‌ کتاب‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  
*3. الكرة والاسطوانة، اثر ارشميدس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌. نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از ترجمه اسحاق‌ فراهم‌ ساخت‌ كه‌ در 1359ق‌ در حيدرآباد منتشر شد.<ref>نيز نك: آقابزرگ‌،الذریعه، ج3، ص388.</ref>
+
*۳. المناظر. ترجمه اسحاق‌ بدست‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ ویراسته‌ شد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»؛ IV/p۴۴۲ نیز نک: V/۱۱۷ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref> تحریر المناظر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌ در حیدرآباد انتشار یافت‌.
  
*4. شرح‌ اوطوقيوس‌ العسقلانى‌ لمشكلات‌ كتاب‌ الكرة والاسطوانة لارشميدس‌. نصيرالدين‌ طوسى‌ ترجمة اسحاق‌ از اين‌ اثر را بسيار ستوده‌ است‌.<ref>طوسی، تحرير الكرة والاسطوانة لارشميدس، ص‌2؛ نيز نك: زوتر، ص39-40.</ref>
+
'''ج‌. ترجمه از دیگر مؤلفان‌:'''
  
*5. اصلاح‌ جوامع‌ الاسكندرانيين‌ لشرح‌ جالينوس‌ لكتاب‌ الفصول‌ لابقراط.<ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، عيون‌ الانباء، ج1، ص201؛ VIII,P268 .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref>
+
*۱. الاکر، یا الاشکال‌ الکریة اثر منلائوس‌. اصل‌ یونانى‌ این‌ کتاب‌ بدست‌ نیامده‌ است‌. ابونصر منصور بن‌ عراق‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ کرد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ بدست‌ داد. متن‌ ترجمه اسحاق‌ به‌ عبری‌ و لاتین‌ نیز برگردانده‌ شد.<ref>آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۸۴؛ «زندگى‌نامه‌»، ۳۰۱-p۳۰۲؛ IV,p۲۹۷, V,p۱۶۱-۱۶۳ .GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref>
  
*6. المجسطى‌، اثر بطلميوس‌. به‌ گفتة ابن‌ نديم‌ <ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص‌327.</ref> ترجمة اسحاق‌ از اين‌ اثر - كه‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ نيز آن‌ را ويراسته‌ است‌ - ترجمة خوبى‌ نبوده‌ است‌. اما اين‌ واقعيت‌ كه‌ مؤلفان‌ آثار برجسته‌ در دانش‌ نجوم‌، مانند عبدالرحمان‌ صوفى‌، ابن‌ صلاح‌ و نصيرالدين‌ طوسى‌ به‌ ترجمة اسحاق‌ استناد كرده‌اند، نشان‌ مى‌دهد كه‌ سخن‌ ابن‌ نديم‌ پاية درستى‌ نداشته‌ است‌.<ref>نك: كونيچ‌،Der Almagest p35 34, .22.</ref>طوسى‌ تحرير ديگري‌ از اين‌ كتاب‌ تدوين‌ كرده‌ است‌.<ref>آقابزرگ‌، الذريعة، ج3، ص390؛ VI/p193 .GAS,Philosophy and Theology, </ref>
+
*۲. الکرة المتحرکة، اثر آوتولوکوس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»،IV,p۲۷۲-۲۷۳,.GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam،V/p۸۲, </ref> تحریر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  
*7. النبات‌. اين‌ اثر كه‌ تأليف‌ آن‌ به‌ ارسطو نسبت‌ داده‌ مى‌شد، در حقيقت‌ شرح‌ نيكلاي‌ دمشقى‌ بر يك‌ كتاب‌ مجعول‌ منسوب‌ به‌ ارسطوست‌. متن‌ اصلى‌ اثر و نيز شرح‌ نيكلاي‌ دمشقى‌ بر آن‌، از ميان‌ رفته‌اند و ترجمة عربى‌ اسحاق‌ با ويرايش‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ كهن‌ترين‌ نسخه‌اي‌ است‌ كه‌ از اين‌ اثر باقى‌ مانده‌ است‌. در سدة 13م‌ از روي‌ نسخة عربى‌ اسحاق‌، يك‌ ترجمة لاتينى‌ فراهم‌ آمد. اين‌ ترجمه‌ انتشاري‌ گسترده‌ يافت‌ و در تأليف‌ كتابهايى‌ در زمينة گياه‌ شناسى‌ مورد استفاده‌ واقع‌ شد. اندكى‌ بعد همين‌ نسخه لاتينى‌ به‌ يونانى‌ ترجمه‌ شد كه‌ تا مدتها آن‌ را نسخه اصلى‌ مى‌پنداشتند. ترجمه عبري‌ اين‌ اثر نيز از روي‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.<ref>ميه‌لى‌، العلم‌ عندالعرب، ص164-165؛ «زندگى‌نامه‌»؛ X/p111-112 اولمان‌،  Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, 71؛ بدوي‌، مخطوطات‌، متن‌29.</ref> متن عربى‌ اين‌ اثر به‌ كوشش‌ بدوي‌ در 1954م‌، همراه‌ كتاب‌ فى‌ النفس‌ در قاهره‌ منتشر شد.
+
*۳. الکرة والاسطوانة، اثر ارشمیدس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از ترجمه اسحاق‌ فراهم‌ ساخت‌ که‌ در ۱۳۵۹ق‌ در حیدرآباد منتشر شد.<ref>نیز نک: آقابزرگ‌،الذریعه، ج۳، ص۳۸۸.</ref>
  
*8. حجج‌ ابرقلس‌ فى‌ قدم‌ العالم‌.
+
*۴. شرح‌ اوطوقیوس‌ العسقلانى‌ لمشکلات‌ کتاب‌ الکرة والاسطوانة لارشمیدس‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر را بسیار ستوده‌ است‌.<ref>طوسی، تحریر الکرة والاسطوانة لارشمیدس، ص‌۲؛ نیز نک: زوتر، ص۳۹-۴۰.</ref>
  
*9. مسائل‌ فرقليس‌ فى‌ الاشياء الطبيعية. متن‌ عربى‌ دو اثر ياد شده‌ - كه‌ اصل‌ يونانى‌ آنها از ميان‌ رفته‌ - در 1955م‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ با عنوان‌ الافلاطونية المحدثة عندالعرب‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در قاهره‌ انتشار يافته‌ است‌.
+
*۵. اصلاح‌ جوامع‌ الاسکندرانیین‌ لشرح‌ جالینوس‌ لکتاب‌ الفصول‌ لابقراط.<ref>ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱؛ VIII,P۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref>
  
*10. مقالة الاسكندر الافروديسى‌ فى‌ العقل‌.
+
*۶. المجسطى‌، اثر بطلمیوس‌. به‌ گفته ابن‌ ندیم‌<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص‌۳۲۷.</ref> ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر - که‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ نیز آن‌ را ویراسته‌ است‌ - ترجمه خوبى‌ نبوده‌ است‌. اما این‌ واقعیت‌ که‌ مؤلفان‌ آثار برجسته‌ در دانش‌ نجوم‌، مانند عبدالرحمان‌ صوفى‌، ابن‌ صلاح‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ ترجمه اسحاق‌ استناد کرده‌اند، نشان‌ مى‌دهد که‌ سخن‌ ابن‌ ندیم‌ پایه درستى‌ نداشته‌ است‌.<ref>نک: کونیچ‌،Der Almagest p۳۵ ۳۴, .۲۲.</ref> خواجه طوسى‌ تحریر دیگری‌ از این‌ کتاب‌ تدوین‌ کرده‌ است‌.<ref>آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۹۰؛ VI/p۱۹۳ .GAS,Philosophy and Theology, </ref>
  
*11. مقالة الاسكندر الافروديسى‌ فى‌ ان‌ الهيولى‌ غيرالجنس‌. متن‌ عربى‌ اين‌ مقاله‌ و مقالة پيشين‌ كه‌ اصل‌ يونانى‌ آنها از ميان‌ رفته‌، در 1972م‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ با عنوان‌ شروح‌ على‌ ارسطو مفقودة فى‌ اليونانية در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
+
*۷. النبات‌. این‌ اثر که‌ تألیف‌ آن‌ به‌ ارسطو نسبت‌ داده‌ مى‌شد، در حقیقت‌ شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر یک‌ کتاب‌ مجعول‌ منسوب‌ به‌ ارسطوست‌. متن‌ اصلى‌ اثر و نیز شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر آن‌، از میان‌ رفته‌اند و ترجمه عربى‌ اسحاق‌ با ویرایش‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ کهن‌ترین‌ نسخه‌ای‌ است‌ که‌ از این‌ اثر باقى‌ مانده‌ است‌. در سده ۱۳م‌. از روی‌ نسخه عربى‌ اسحاق‌، یک‌ ترجمه لاتینى‌ فراهم‌ آمد. این‌ ترجمه‌ انتشاری‌ گسترده‌ یافت‌ و در تألیف‌ کتابهایى‌ در زمینه گیاه‌ شناسى‌ مورد استفاده‌ واقع‌ شد. اندکى‌ بعد همین‌ نسخه لاتینى‌ به‌ یونانى‌ ترجمه‌ شد که‌ تا مدتها آن‌ را نسخه اصلى‌ مى‌پنداشتند. ترجمه عبری‌ این‌ اثر نیز از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.<ref>میه‌لى‌، العلم‌ عندالعرب، ص۱۶۴-۱۶۵؛ «زندگى‌نامه‌»؛ X/p۱۱۱-۱۱۲ اولمان‌،  Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, ۷۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، متن‌۲۹.</ref>
  
*12. كتاب‌ فى‌ مراتب‌ قرائة كتب‌ جالينوس‌. اسحاق‌ به‌ خواهش‌ بختيشوع‌ اين‌ اثر را به‌ سريانى‌ ترجمه‌ كرد و پدرش‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ درآورد <ref>حنين‌ بن‌ اسحاق‌، رسالة حنين‌، ص 150.</ref> متن‌ عربى‌ آن‌ در 1981م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در مجموعه‌اي‌ با عنوان‌ دراسات‌ و نصوص‌ فى‌ الفلسفة والعلوم‌ عندالعرب‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
+
*۸. کتاب‌ فى‌ مراتب‌ قرائة کتب‌ جالینوس‌. اسحاق‌ به‌ خواهش‌ بختیشوع‌ این‌ اثر را به‌ سریانى‌ ترجمه‌ کرد و پدرش‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.<ref>حنین‌ بن‌ اسحاق‌، رسالة حنین‌، ص ۱۵۰.</ref>  
  
*13. شرح‌ تميستيوس‌ بر علم‌ الحيوان‌ ارسطو. اين‌ اثر شامل‌ 19 كتاب‌ است‌ و اصل‌ يونانى‌ آن‌ از ميان‌ رفته‌ است‌. يك‌ نسخه خطى‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از آن‌ در تاشكند نگهداري‌ مى‌شود.<ref>اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam,  p10.</ref>
+
*۹. شرح‌ تمیستیوس‌ بر علم‌ الحیوان‌ ارسطو. این‌ اثر شامل‌ ۱۹ کتاب‌ است‌ و اصل‌ یونانى‌ آن‌ از میان‌ رفته‌ است‌. یک‌ نسخه خطى‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از آن‌ در تاشکند نگهداری‌ مى‌شود.<ref>اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam,  p۱۰.</ref>
  
'''د - تأليفات‌:'''
+
'''د. سایر تألیفات‌:'''
  
*1. «تاريخ‌ الاطباء والفلاسفة»، رسالة كوچكى‌ است‌ كه‌ اسحاق‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ قاسم‌ بن‌ عبيدالله‌ وزير معتضد عباسى‌ نوشته‌ و در آن‌ مختصري‌ از آگاهيهاي‌ متعارف‌ آن‌ روزگار را درباره تاريخ‌ پزشكى‌ كهن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وي‌ در اين‌ اثر از تاريخچه‌اي‌ كه‌ يحيى‌ نحوي‌ درباره پزشكان‌ نوشته‌ بود، استفاده‌ كرده‌ و به‌ سخن‌ خود نادرستي هاي‌ آن‌ را نيز زدوده‌ است‌.<ref>اسحاق‌ بن‌ حنين، تاريخ‌ الاطباء والفلاسفة، ص‌150.</ref> اين‌ اثر در 1955م‌ همراه‌ طبقات‌ الاطباء ابن‌ جلجل‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
+
*۱. «تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة»، رساله کوچکى‌ است‌ که‌ اسحاق‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر [[معتضد (خلیفه عباسی)|معتضد عباسى‌]] نوشته‌ و در آن‌ مختصری‌ از آگاهیهای‌ متعارف‌ آن‌ روزگار را درباره تاریخ‌ پزشکى‌ کهن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وی‌ در این‌ اثر از تاریخچه‌ای‌ که‌ یحیى‌ نحوی‌ درباره پزشکان‌ نوشته‌ بود، استفاده‌ کرده‌ و به‌ سخن‌ خود نادرستی های‌ آن‌ را نیز زدوده‌ است‌.<ref>اسحاق‌ بن‌ حنین، تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، ص‌۱۵۰.</ref>  
  
*2. الادوية المفردة <ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست، ص343؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌،عيون‌ الانباء، ج1، ص201.</ref>
+
*۲. الادویة المفردة.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۴۳؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌،عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref>
  
*3. معرفة البول‌<ref> VIII/p268 .GAS, Philosophy and Theology</ref> يك‌ نسخة خطى‌ از اين‌ اثر در كتابخانة مركز موجود است‌.
+
*۳. معرفة البول‌.<ref> VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology</ref> یک‌ [[نسخه خطی|نسخه خطى‌]] از این‌ اثر در کتابخانه مرکزی موجود است‌.
  
*4. مقالة فى‌ الاشياء التى‌ تعيد الصحة والحفظ و تمنع‌ من‌ النسيان‌ <ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، عيون‌ الانباء، ج1، ص201.</ref> در برخى‌ منابع‌ از اين‌ اثر با عنوان‌ الرسالة الشافية فى‌ ادوية النسيان‌ ياد شده‌ است‌. <ref>نك:  VIII/p268 .GAS, Philosophy and Theology</ref>
+
*۴. مقالة فى‌ الاشیاء التى‌ تعید الصحة والحفظ و تمنع‌ من‌ النسیان‌.<ref>ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref> در برخى‌ منابع‌ از این‌ اثر با عنوان‌ «الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌» یاد شده‌ است‌. <ref>نک:  VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology</ref>
  
*5. الترياق‌. رازي‌ در الحاوي‌ از اين‌ اثر نقل‌ قول‌ كرده‌ است‌.<ref>رازي‌، الحاوي‌، ج1، ص38؛ نيز نك: VIII/p268 .GAS, Philosophy and Theology</ref>
+
*۵. التریاق‌. [[محمد بن زکریای رازی|زکریای رازی‌]] در الحاوی‌ از این‌ اثر نقل‌ قول‌ کرده‌ است‌.<ref>رازی‌، الحاوی‌، ج۱، ص۳۸؛ نیز نک: VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology</ref>
  
*6. الادوية الموجودة بكل‌ مكان‌.<ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، عيون‌ الانباء، ج1، ص201.</ref>
+
*۶. الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌.<ref>ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref>
 
 
*7. الكناش‌ اللطيف‌.<ref>ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، ص356؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، عيون‌ الانباء، ج1، ص201.</ref>
 
  
 +
*۷. الکناش‌ اللطیف‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۳۵۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
 
 
==منابع==
 
==منابع==
 
+
*"اسحاق بن حنین"، محمدعلى‌ مولوی‌، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸.
*"اسحاق بن حنین"، محمدعلى‌ مولوي‌، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8.
+
[[رده:علمای قرن سوم]][[رده:طبیبان]]
 
+
[[رده:ادیبان]][[رده:شعرای عرب]]
[[رده:شعرای عرب]]
 
[[رده:ادیبان]]
 
[[رده:طبیبان]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۱۹

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اسحاق‌ بن‌ حُنین‌» (م، ۲۹۸ ق)، پزشک،‌ ادیب و مترجم‌ مسلمان در قرن سوم قمری است. وی در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ اسلام‌، نقش‌ برجسته‌ای داشت. اسحاق بن‌ حنین‌، ضمن ترجمه و شرح‌ آثار علمی یونانى در فلسفه و ریاضیات‌ و نجوم‌ به‌ زبان عربی، خود نیز تألیفات متعددى‌ در طب و داروسازی‌ دارد.

نام کامل اسحاق‌ بن‌ حنین‌
زادگاه حیره
وفات ۲۹۸ قمری

Line.png

اساتید

حنین‌ بن‌ اسحاق‌،...


آثار

تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، الادویة المفردة، الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌، التریاق‌، الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌، ترجمه المجسطى‌، ترجمه قاطیغوریاس‌،...

زندگی‌نامه

ابویعقوب‌ اسحاق‌ بن‌ حنین‌ بن‌ اسحاق‌ عبادی‌، در یک‌ خانواده نسطوری‌ از قبیله عباد حیره‌ زاده‌ شد. اسحاق‌ در کنار پدرش‌، پزشک‌ و مترجم‌ نامدار حنین‌ بن‌ اسحاق‌ و عمه‌زاده‌اش‌ حُبیش،‌ یکى‌ از ۳ دانشمند سخن‌دانى‌ است‌ که‌ شالوده مکتب‌ حنین‌ را بنیان‌ نهادند و در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ اسلام‌، برجسته‌ترین‌ نقش‌ را داشتند و به‌ همت‌ ایشان‌، طالبان‌ معرفت‌ در سرزمینهای‌ اسلامى‌ با مهمترین‌ بخشهای‌ میراث‌ علمى‌ یونانیان‌ آشنایى‌ یافتند.

اسحاق‌ نزد پدرش حنین و نیز پزشکان‌ مصر و انطاکیه‌، دانش‌ آموخت‌ و پزشکى‌ برجسته‌ و مترجمى‌ توانا شد. وی در آگاهى‌ از دانشهای‌ یونانى‌ و آشنایى‌ با زبانهای‌ یونانى‌ و سریانى‌ و هنر ترجمه‌ در ردیف‌ پدرش‌ و در فصاحت‌ بیان‌ در زبان‌ عربى‌ از پدرش‌ برتر بوده‌ است‌. ترجمه‌های‌ اسحاق‌ به‌ زبان‌ عربى‌ را از اغلب‌ برگردانهای‌ لاتین‌ آثار یونانى‌ که‌ مستقیماً از این‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌، به‌ متن‌ اصلى‌ نزدیک‌تر شناخته‌اند. از این‌ رو افزون‌ بر استفاده مستقیم‌ از متون‌ عربى‌ اسحاق‌ در تهیه ترجمه‌های‌ لاتین‌ آثار دانشمندان‌ یونان‌، در موارد بسیاری‌ نیز برای‌ درک‌ درست‌ متون‌ لاتین‌ این‌ آثار به‌ ویژه‌ کتابهای‌ ارسطو، از ترجمه‌های‌ عربى‌ اسحاق‌ به‌ عنوان‌ شاهد استفاده‌ شده‌ است‌.[۱] وی‌ شعر نیز مى‌ سرود و «عیون‌ الانباء» ابیاتى‌ از او نقل‌ کرده‌ است‌.[۲]

اسحاق‌ از توجه‌ و عنایت‌ خلفای‌ عباسى‌ (از متوکل‌ تا مکتفى‌) و احترام‌ و اعتماد قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر معتضد برخوردار بود. او را در شمار ندیمان‌ مکتفى‌ نیز شمرده‌ و گفته‌اند که‌ این‌ خلیفه‌ در تعیین‌ فرزندش‌ به‌ ولایت‌ عهدی، نظر او را خواسته‌ و او با توجه‌ به‌ احکام‌ نجوم‌ پیش‌ بینى‌ کرده‌ است‌ که‌ خلافت‌ به‌ فرزند مکتفى‌ نخواهد رسید.[۳]

اسحاق بن حنین با گروهى‌ از دانشمندان‌ که‌ در پیرامون‌ متکلم‌ شیعى‌ حسن‌ بن‌ نوبخت‌ گرد آمده‌ بودند، رابطه‌ داشت‌ و بنا به‌ قولى‌ به‌ اسلام‌ گرویده‌ بود.[۴]

از سالهای‌ پایانى‌ زندگى‌ اسحاق‌ بن حنین که‌ ۳ سال‌ نخست‌ خلافت‌ مقتدر عباسی (حکومت: ۲۹۵-۳۲۰ ق) را دربرمى‌گیرد، آگاهى‌ چندانی نیست. وی در اواخر عمر دچار فلج‌ شد و در ربیع‌الثانی ۲۹۸ قمری درگذشت .[۵]

آثار و تألیفات

فعالیت‌ اسحاق‌ بن حنین در زمینه ترجمه‌، عرصه بسیار گسترده‌ای‌ را دربر مى‌گیرد. وی‌ بیش‌ از همه‌ به‌ ترجمه آثار فلسفى‌ و به‌ ویژه‌ مؤلفات‌ ارسطو و شروح‌ آن‌ پرداخت‌؛ در عین‌ حال‌ شماری‌ از مهم‌ترین‌ آثار دانشمندان‌ یونانى‌ در ریاضیات‌ و نجوم‌ را نیز ترجمه‌ کرد. همچنین تألیفاتى‌ در پزشکى‌ و داروسازی‌ دارد. مهم‌ترین‌ آثار او عبارتند از:

الف‌. ترجمه آثار ارسطو:

  • ۱. قاطیغوریاس‌، یا مقولات‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.
  • ۲. العبارة، یا باری‌ ارمینیاس‌. به‌ گفته ابن‌ ندیم‌،[۶] اسحاق‌ ترجمه سریانى‌ پدرش‌ از این‌ اثر را به‌ عربى‌ درآورده‌ است‌. در منابع‌ دیگر گفته‌ مى‌شود که‌ ترجمه اسحاق‌، مستقیماً از یونانى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. تحقیقات‌ نیز نشان‌ مى‌دهد که‌ متن‌ عربى‌ اسحاق‌ از ترجمه سریانى‌ به‌ اصل‌ یونانى‌ نزدیک‌تر است‌.[۷]
  • ۳. تحلیل‌ القیاس‌، یا آنالوطیقا الاول‌. اسحاق‌ بخشى‌ از این‌ اثر را به‌ سریانى‌ درآورد. بخش‌ دیگر را پدرش‌ پیش‌ از وی‌ ترجمه‌ کرده‌ بود. در ترجمه عربى‌ آن‌ که‌ به‌ قلم‌ ثئودروس‌ صورت‌ گرفته‌، از ترجمه سریانى‌ اسحاق‌ بسیار استفاده‌ شده‌ است‌.[۸]
  • ۴. البرهان‌، یا آنالوطیقا الثانى‌. این‌ اثر به‌ قلم‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و سپس‌ به‌ قلم‌ متى‌ بن‌ یونس‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمد.[۹]
  • ۵. طوبیقا، یا الجدل‌. این‌ اثر بدست‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ زبان سریانى‌ ترجمه‌ شد. یحیى‌ بن‌ عدی‌ آن‌ را به‌ عربى‌ درآورد.[۱۰]
  • ۶. ریطوریقا، یا الخطابة. گفته‌ مى‌شود که‌ اسحاق‌ این‌ اثر را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.[۱۱] اما از این‌ ترجمه‌ نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  • ۷. الکون‌ و الفساد. این‌ اثر توسط حنین‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و توسط اسحاق‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمده‌ است‌.[۱۲] از این‌ ترجمه‌ نیز نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  • ۸. فى‌ النفس‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً به‌ عربى‌ درآورد.[۱۳]
  • ۹. السماع‌ الطبیعى‌. ترجمه عربى‌ اسحاق‌ از این‌ اثر با شروح‌ ابن‌ سمح‌، ابن‌ عدی‌، متى‌ بن‌ یونس‌ و ابوالفرج‌ ابن‌ طیب‌ در سالهای‌ ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵م‌. در قاهره‌ منتشر شد.[۱۴]
  • ۱۰. کتاب‌ الحروف‌، یا مابعد الطبیعة. اسحاق‌ شماری‌ از مقالات‌ این‌ اثر - که‌ هر یک‌ از آنها نام‌ یکى‌ از حروف‌ یونانى‌ را برخود دارد - از جمله‌ مقالات‌ «آلفا» و «لامبدا» را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.[۱۵] در درستى‌ روایت‌ ابن‌ ندیم‌ میان‌ خاورشناسان‌ اختلاف‌ نظر وجود دارد.[۱۶] ترجمه اسحاق‌ از مقالة «آلفا» از سوی‌ کسانى‌ مانند یحیى‌ بن‌ عدی‌ و ابن‌ رشد تفسیر شد. این‌ مقاله‌ با تفسیر این‌ دو تن‌ در ۱۳۴۶ش‌. به‌ فارسى‌ نیز ترجمه‌ و چاپ‌ شد.

ب‌. ترجمه آثار اقلیدس‌:

از منابع‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ همه این‌ آثار مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌اند:

  • ۱. اصول‌ الهندسة. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌.[۱۷] ترجمه اصول‌ الهندسة اقلیدس‌ به‌ زبانهای‌ لاتینى‌ و عبری‌ از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ سخن‌ احتمالاً درباره ترجمه‌های‌ سریانى‌ و ارمنى‌ این‌ کتاب‌ نیز صادق‌ است‌. بسیاری‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ یا تلخیص‌ کردند. برخى‌ نیز تحریر دیگری‌ از آن‌ فراهم‌ ساختند.[۱۸] از جمله اینها، تحریر خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسى‌ است‌ که‌ در ۱۲۹۸ق‌. در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  • ۲. المعطیات‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ویراست‌؛ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ تحریر آن‌ پرداخت‌. خاورشناسان‌ بر اهمیت‌ نسخه عربى‌ المعطیات‌ برای‌ بررسى‌ انتقادی‌ نسخه‌های‌ باقى‌ مانده‌ تأکید ورزیده‌اند. این‌ نسخه‌ به‌ لاتین‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است‌.[۱۹] تحریر نصیرالدین‌ طوسى‌ از این‌ کتاب‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  • ۳. المناظر. ترجمه اسحاق‌ بدست‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ ویراسته‌ شد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.[۲۰] تحریر المناظر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌ در حیدرآباد انتشار یافت‌.

ج‌. ترجمه از دیگر مؤلفان‌:

  • ۱. الاکر، یا الاشکال‌ الکریة اثر منلائوس‌. اصل‌ یونانى‌ این‌ کتاب‌ بدست‌ نیامده‌ است‌. ابونصر منصور بن‌ عراق‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ کرد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ بدست‌ داد. متن‌ ترجمه اسحاق‌ به‌ عبری‌ و لاتین‌ نیز برگردانده‌ شد.[۲۱]
  • ۲. الکرة المتحرکة، اثر آوتولوکوس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.[۲۲] تحریر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  • ۳. الکرة والاسطوانة، اثر ارشمیدس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از ترجمه اسحاق‌ فراهم‌ ساخت‌ که‌ در ۱۳۵۹ق‌ در حیدرآباد منتشر شد.[۲۳]
  • ۴. شرح‌ اوطوقیوس‌ العسقلانى‌ لمشکلات‌ کتاب‌ الکرة والاسطوانة لارشمیدس‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر را بسیار ستوده‌ است‌.[۲۴]
  • ۵. اصلاح‌ جوامع‌ الاسکندرانیین‌ لشرح‌ جالینوس‌ لکتاب‌ الفصول‌ لابقراط.[۲۵]
  • ۶. المجسطى‌، اثر بطلمیوس‌. به‌ گفته ابن‌ ندیم‌[۲۶] ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر - که‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ نیز آن‌ را ویراسته‌ است‌ - ترجمه خوبى‌ نبوده‌ است‌. اما این‌ واقعیت‌ که‌ مؤلفان‌ آثار برجسته‌ در دانش‌ نجوم‌، مانند عبدالرحمان‌ صوفى‌، ابن‌ صلاح‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ ترجمه اسحاق‌ استناد کرده‌اند، نشان‌ مى‌دهد که‌ سخن‌ ابن‌ ندیم‌ پایه درستى‌ نداشته‌ است‌.[۲۷] خواجه طوسى‌ تحریر دیگری‌ از این‌ کتاب‌ تدوین‌ کرده‌ است‌.[۲۸]
  • ۷. النبات‌. این‌ اثر که‌ تألیف‌ آن‌ به‌ ارسطو نسبت‌ داده‌ مى‌شد، در حقیقت‌ شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر یک‌ کتاب‌ مجعول‌ منسوب‌ به‌ ارسطوست‌. متن‌ اصلى‌ اثر و نیز شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر آن‌، از میان‌ رفته‌اند و ترجمه عربى‌ اسحاق‌ با ویرایش‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ کهن‌ترین‌ نسخه‌ای‌ است‌ که‌ از این‌ اثر باقى‌ مانده‌ است‌. در سده ۱۳م‌. از روی‌ نسخه عربى‌ اسحاق‌، یک‌ ترجمه لاتینى‌ فراهم‌ آمد. این‌ ترجمه‌ انتشاری‌ گسترده‌ یافت‌ و در تألیف‌ کتابهایى‌ در زمینه گیاه‌ شناسى‌ مورد استفاده‌ واقع‌ شد. اندکى‌ بعد همین‌ نسخه لاتینى‌ به‌ یونانى‌ ترجمه‌ شد که‌ تا مدتها آن‌ را نسخه اصلى‌ مى‌پنداشتند. ترجمه عبری‌ این‌ اثر نیز از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.[۲۹]
  • ۸. کتاب‌ فى‌ مراتب‌ قرائة کتب‌ جالینوس‌. اسحاق‌ به‌ خواهش‌ بختیشوع‌ این‌ اثر را به‌ سریانى‌ ترجمه‌ کرد و پدرش‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.[۳۰]
  • ۹. شرح‌ تمیستیوس‌ بر علم‌ الحیوان‌ ارسطو. این‌ اثر شامل‌ ۱۹ کتاب‌ است‌ و اصل‌ یونانى‌ آن‌ از میان‌ رفته‌ است‌. یک‌ نسخه خطى‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از آن‌ در تاشکند نگهداری‌ مى‌شود.[۳۱]

د. سایر تألیفات‌:

  • ۱. «تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة»، رساله کوچکى‌ است‌ که‌ اسحاق‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر معتضد عباسى‌ نوشته‌ و در آن‌ مختصری‌ از آگاهیهای‌ متعارف‌ آن‌ روزگار را درباره تاریخ‌ پزشکى‌ کهن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وی‌ در این‌ اثر از تاریخچه‌ای‌ که‌ یحیى‌ نحوی‌ درباره پزشکان‌ نوشته‌ بود، استفاده‌ کرده‌ و به‌ سخن‌ خود نادرستی های‌ آن‌ را نیز زدوده‌ است‌.[۳۲]
  • ۲. الادویة المفردة.[۳۳]
  • ۳. معرفة البول‌.[۳۴] یک‌ نسخه خطى‌ از این‌ اثر در کتابخانه مرکزی موجود است‌.
  • ۴. مقالة فى‌ الاشیاء التى‌ تعید الصحة والحفظ و تمنع‌ من‌ النسیان‌.[۳۵] در برخى‌ منابع‌ از این‌ اثر با عنوان‌ «الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌» یاد شده‌ است‌. [۳۶]
  • ۶. الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌.[۳۸]
  • ۷. الکناش‌ اللطیف‌.[۳۹]

پانویس

  1. زندگینامه، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۲
  2. عیون‌ الانباء، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱
  3. ابن‌ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۴-۵؛ ابن‌خلکان‌، وفیات‌، ج۱، ص۲۰۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۱۷۲.
  4. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۲۲۵، ۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۵.
  5. قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۸۰.
  6. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹.
  7. نک: «زندگى‌ نامه‌»؛ vI, p۲۷۵ ؛بدوی‌، مقدمه، ص۱۴-۱۵.
  8. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶؛ بدوی‌، مقدمه‌، ص۱۶-۱۷.
  9. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶
  10. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶
  11. ابن‌ ندیم‌،الفهرست‌، ۳۱۰؛ قفطى‌، ۳۷.
  12. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۴۱.
  13. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۹؛ «زندگى‌نامه‌»، vI, p۲۷۵
  14. نک: بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۷-۱۸.
  15. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۲.
  16. اشتاین‌ اشنایدر، Die arabischen bersetzungen aus dem Griechischen, p۱۰۶.
  17. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵.
  18. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵؛ «زندگى‌نامه‌»، .IV/۴۳۴-۴۴۴
  19. زندگى‌نامه‌، ۴۴۴؛ IV/۴۴۲، نیز نک: p۲۷۳, V/۱۱۶, .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  20. «زندگى‌نامه‌»؛ IV/p۴۴۲ نیز نک: V/۱۱۷ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  21. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۸۴؛ «زندگى‌نامه‌»، ۳۰۱-p۳۰۲؛ IV,p۲۹۷, V,p۱۶۱-۱۶۳ .GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  22. «زندگى‌نامه‌»،IV,p۲۷۲-۲۷۳,.GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam،V/p۸۲,
  23. نیز نک: آقابزرگ‌،الذریعه، ج۳، ص۳۸۸.
  24. طوسی، تحریر الکرة والاسطوانة لارشمیدس، ص‌۲؛ نیز نک: زوتر، ص۳۹-۴۰.
  25. ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱؛ VIII,P۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  26. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص‌۳۲۷.
  27. نک: کونیچ‌،Der Almagest p۳۵ ۳۴, .۲۲.
  28. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۹۰؛ VI/p۱۹۳ .GAS,Philosophy and Theology,
  29. میه‌لى‌، العلم‌ عندالعرب، ص۱۶۴-۱۶۵؛ «زندگى‌نامه‌»؛ X/p۱۱۱-۱۱۲ اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, ۷۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، متن‌۲۹.
  30. حنین‌ بن‌ اسحاق‌، رسالة حنین‌، ص ۱۵۰.
  31. اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, p۱۰.
  32. اسحاق‌ بن‌ حنین، تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، ص‌۱۵۰.
  33. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۴۳؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌،عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.
  34. VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology
  35. ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.
  36. نک: VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology
  37. رازی‌، الحاوی‌، ج۱، ص۳۸؛ نیز نک: VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology
  38. ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.
  39. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۳۵۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.

منابع

  • "اسحاق بن حنین"، محمدعلى‌ مولوی‌، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸.