عبادت: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(←مفهوم عبادت) |
(←آفات و موانع عبادت) |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
«'''عبادت'''» در لغت به معنى ذلیل و رام شدن مى باشد، و در اصطلاح به معنی پرستش کردن، بندگى کردن و نهایت تعظیم براى [[الله|خداى]] متعال است. | «'''عبادت'''» در لغت به معنى ذلیل و رام شدن مى باشد، و در اصطلاح به معنی پرستش کردن، بندگى کردن و نهایت تعظیم براى [[الله|خداى]] متعال است. | ||
| سطر ۷: | سطر ۷: | ||
«عبادت خدا» دو نوع است: اطاعت از دستورات او در همه شئون زندگى که آن را عبادت عام گویند، و دیگر عبادت بمعنى تذلل توأم با تقدیس و نهایت خضوع، و آن را عبادت خاص نامند مانند [[نماز]] و امثال آن. | «عبادت خدا» دو نوع است: اطاعت از دستورات او در همه شئون زندگى که آن را عبادت عام گویند، و دیگر عبادت بمعنى تذلل توأم با تقدیس و نهایت خضوع، و آن را عبادت خاص نامند مانند [[نماز]] و امثال آن. | ||
| − | == اقسام عبادت == | + | ==اقسام عبادت== |
عبادت سه قسم است: | عبادت سه قسم است: | ||
| − | * '''عبادت تكوينى:''' به این معنا که همه مخلوقات از لحاظ اصل وجود مملوك پروردگارند و خواهى نخواهى وجودشان وابسته به اوست.<ref name=":0">شرح و تفسير دعاى أبوحمزه ثمالى، ص: 348 </ref> در آیه 93 سوره مریم آمده است: {{متن قرآن|«إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً»}}؛ هيچ كس در آسمانها و زمين نيست، مگر اينكه بنده وار به سوى (خداى) گسترده مهر آيد. | + | *'''عبادت تكوينى:''' به این معنا که همه مخلوقات از لحاظ اصل وجود مملوك پروردگارند و خواهى نخواهى وجودشان وابسته به اوست.<ref name=":0">شرح و تفسير دعاى أبوحمزه ثمالى، ص: 348 </ref> در آیه 93 سوره مریم آمده است: {{متن قرآن|«إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً»}}؛ هيچ كس در آسمانها و زمين نيست، مگر اينكه بنده وار به سوى (خداى) گسترده مهر آيد. |
| − | * '''عبادت تشريعى:''' (عبادت رسمى) كه عبارت است از انجام فروع دين و احكامى كه خداوند مقرر فرموده در اوقات سال در شبانه روز قربة الى اللّه انجام شوند مانند نماز، روزه، حج و ...<ref name=":0" /> | + | *'''عبادت تشريعى:''' (عبادت رسمى) كه عبارت است از انجام فروع دين و احكامى كه خداوند مقرر فرموده در اوقات سال در شبانه روز قربة الى اللّه انجام شوند مانند نماز، روزه، حج و ...<ref name=":0" /> |
| − | * '''عبادت رفتارى''': كه مربوط مى شود به روش و منش انسانها كه روش و رفتار خود را در زندگى، براساس اين ديدگاه تنظيم كنند و بدانند كه بنده و مخلوق خدايند و بايد رفتارشان مطابق با اقتضاى بندگى باشد. در نتيجه، بندگان واقعى خدا كسانى اند كه رفتار فردى و اجتماعى خود را براساس بندگى فطرى و تكوينى استوار مى كنند، همانطور كه قرآن كريم در پايان سوره فرقان به صفات و ويژگى هاى اينگونه افراد تحت عنوان «عباد الرحمن» اشاره مى كند.<ref name=":0" /> | + | *'''عبادت رفتارى''': كه مربوط مى شود به روش و منش انسانها كه روش و رفتار خود را در زندگى، براساس اين ديدگاه تنظيم كنند و بدانند كه بنده و مخلوق خدايند و بايد رفتارشان مطابق با اقتضاى بندگى باشد. در نتيجه، بندگان واقعى خدا كسانى اند كه رفتار فردى و اجتماعى خود را براساس بندگى فطرى و تكوينى استوار مى كنند، همانطور كه قرآن كريم در پايان سوره فرقان به صفات و ويژگى هاى اينگونه افراد تحت عنوان «عباد الرحمن» اشاره مى كند.<ref name=":0" /> |
| − | ==عبادت | + | ==اصناف مردم نسبت به عبادت== |
| + | در چند روايت به لحاظ انگيزه پرستش، بندگان حق در نوع عبادتشان با اندكى تفاوت در تعبيرها به سه گروه تقسيم شده اند. امير المؤمنين عليه السلام مى فرمايد:{{متن حدیث|«إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْتُّجَارِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلكَ عِبَادَةُ الْعَبيدِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلكَ عِبَادَةُ الأحْرَارِ»}}<ref>تحف العقول، النص، ص: 246</ref>؛ گروهى خدا را به اميد دست يافتن به بهشت پرستيدند و اين پرستش تاجران و بازرگانان است و قومى خدا را به خاطر ترس از دوزخ عبادت كردند و اين عبادت بردگان است و جمعى او را از سر سپاس و شكر بندگى كردند و اين بندگى آزادگان است. | ||
| − | + | در جای دیگر فرمود:{{متن حدیث|«إلَهى مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنَّ نَارِكَ وَ لا طَمَعاً فِى جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أهلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»}}<ref>الوافي، ج4، ص: 361</ref>؛ معبودا! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نكردم بلكه فقط تو را شايسته عبادت شدن يافتم به اين خاطر به عبادت تو برخاستم. | |
| − | + | اينها مراتب و درجاتى است كه در نيت اهل عبادت وجود دارد و بديهى است هر جا معرفت خدا بيشتر و خودخواهى و خود ديدن كمتر باشد نيت بهتر و پاكتر و خالصتر و عبادت بر پايه آن نيت خالصانه باارزشتر است و تكرار و تداوم اينگونه عبادت براى روح و جان و قلب و نفس كاربردى قوىتر و سازندگى بهتر دارد.<ref>جلوه هاى رحمت الهى، ص: 143</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ==آثار عبادت== | |
| + | طبق آموزه های قرآن اساس خلقت انسان بر محوریت عبادت و بندگی خداوند است و سعادت و نیک بختی او در دنیا و آخرت وابسته به این امر است. در آیات قرآن و روایات، برای عبادت خداوند پیامدهای نیکویی بیان شده است از جمله: | ||
| − | * | + | *'''رسیدن به خواسته ها:''' طبق آموزه های دین کسی که خداوند را نیکو عبادت کند خداوند نیز او را برای رسیدن به خواسته های مادی و معنوی اش یاری می نمایند. امام حسین علیه السلام می فرمایند: «{{متن حدیث|مَن عَبَدَ اللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوقَ أمانيهِ و كِفايَتِهِ}}»<ref>بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج68، ص: 184</ref>؛ هر كه خدا را چنان كه حق عبادت اوست عبادت كند، خداوند برتر از آرزوها و بيشتر از حدّ كفايتش به او عطا فرمايد. |
| − | * | + | *'''خوش بختی:''' مسیر کمال و سعادت انسان از عبادت خالصانه ی خداوند می گذرد. امام على عليه السلام :«{{متن حدیث|فازَ بِالسَّعادَةِ مَن أخلَصَ العِبادَةَ}}»<ref>تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 198</ref>؛ كسى كه خالصانه عبادت كند، به نيك بختى نايل مى شود. |
| + | *'''سازندگی فرد و جامعه:''' عبادت ، حركت در مسير مستقيم الهي است : {{متن قرآن|«وأن اعبدوني هذا صرط مستقيم »}}. عبادت و توجّه به خدا و پرستش او، چون همراه با ناديده گرفتن هوس ها و تمايلات ، و تفاخر نداشتن نسبت به نژاد و لباس و زبان و زمين و شهر است و انس گرفتن با خدا و دل بستن به بي نهايت قدرت و كمال و تشكر از صاحب نعمت است ، اين مسائل ، در ساختن فكر و زندگی فردی و اجتماعي مردم نقش دارد.عبادت ، هم انسان را به صورت فرد، از بردگي هوس ها و گناهان و شيطان نجات می دهد، و هم يك جامعه عابد، كه خدارا می پرستد، از پرستش طاغوت ها و ستمگران و ابرقدرت ها آزاد می شود.<ref name=":1" /> | ||
| − | + | ==آداب و شرایط عبادت== | |
| + | هر نماز و روزه و حج و انفاقی عبادت نیست. تحقق عبادت خداوند تنها در سایه حفظ شرایط ظاهری و باطنی آن است. از جمله | ||
| − | * | + | *<big>ا'''خلاص در عبادت'''</big> |
| − | + | بی شک از مهمترین آداب عبادت اخلاص و دوری از شرک و ریا در عبادت است. خداوند ، در تمام اديان آسمانى انسان ها را به بندگى خالصانه و به دور از انحراف ، فرمان داده است.قرآن کریم می فرماید: «{{متن قرآن|وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ}}»؛ <ref>سوره بینه آیه 5</ref> و به آنها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردند، نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند؛ و اين است آيين مستقيم و پايدار. امام على عليه السلام در این باره می فرمایند: «{{متن حدیث|الإخْلاصُ مِلاكُ العِبادَةِ}}»<ref>تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 197</ref>؛ اخلاص اساس عبادت است. | |
| − | * | + | *'''<big>فروتنی در عبادت</big>''' |
| − | + | اساس عبادت فروتنی و خشوع در مقابل معبود است. قرآن کریم در وصف اهل ایمان می فرماید: «{{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ • الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ}}»<ref>سوره مومنون آیات 1و2</ref>؛ مؤمنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند.» عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجّه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجّه، تنها رفع تکلیف است و خاصیّتی ندارد. پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله می فرمایند: «{{متن حدیث|لا صَلاةَ لِمَن لا يَتَخَشَّعُ في صَلاتِهِ}}»<ref>دلائل الصدق لنهج الحق، ج4، ص: 54</ref>؛ كسى كه در نماز خود خشوع ندارد نمازش نماز نيست. | |
| − | * | + | *'''<big>شناخت</big>''' |
| − | + | گام اول در عبادت، شناخت خدا است؛ یعنی از معبودی که می خواهیم بپرستیم، شناخت صحیح داشته باشیم و این، برترین نوع شناخت است. کمااینکه رسول خدا در پاسخ کسی که از بهترین اعمال پرسید فرمود: «{{متن حدیث|العِلمُ بِاللّهِ و الفِقهُ في دِينهِ ، و كَرَّرَهُما عَلَيهِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، أسألُكَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُني عَنِ العِلمِ ؟ ! فقالَ : إنَّ العِلمَ يَنفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا يَنفَعُكَ مَعَهُ كَثيرُ العَمَلِ}}»<ref>مجموعة ورام، ج1، ص: 82</ref>؛ بهترین کارها شناخت خدا است، با این علم، کارهای کم و زیاد، برایت سودمند خواهد بود، ولی با جهل، هیچ کاری، خواه کم یا زیاد، برایت فایده‌ای نخواهد داشت». امام رضا عليه السلام نیز فرمود:«{{متن حدیث|أَوَّلُ عِبادَةِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ}}»<ref>تحف العقول، النص، ص: 61</ref>؛نخستين گام در خداپرستى ، شناخت اوست. | |
| − | + | ==آفات و موانع عبادت== | |
| + | كاشتن نهال ، وقت چندانی نمی برد، ولی به ثمر رساندن و مواظبت از سلامت آن و زدودن آفت ها دشوار است . گاهی گناهان يا حالات ناپسند روحی ، همه نيكي ها را بر باد می دهد. برای تحقق عبادت باید آفات و موانعی که بر سر راه عبادت وجود دارد برطرف نمود. از جمله | ||
| − | * | + | *'''<big>سستی و تنبلی</big>''' |
| − | + | یکی از موانع بهره گیری از آثار مثبت عبادت و لذت بردن از آن سستی و تنبلی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «{{متن حدیث|آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَة}}»؛<ref>المحاسن، ج1، ص: 17</ref> آفت عبادت، سستى است. | |
| − | + | *'''<big>ریا و خودنمایی</big>''' | |
| + | |||
| + | یکی دیگر از موانع جدی عبادت ریا و خودنمایی است که نیت عبادت را فاسد کرده و نه تنها آثار مثبت آن را محو می کند خودش گناه است و آثار نامطلوبی را در پی دارد. امام علی علیه السلام فرمودند: «{{متن حدیث|آفةُ الِعبادةِ الرِّياءُ}}»<ref>تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 311</ref>؛آفت عبادت، رياست. | ||
| + | |||
| + | *'''<big>خودپسندی</big>''' | ||
| + | |||
| + | از آفات بزرگ عبادت خودپسندی و بزرگ پنداشتن عبادت است که از آن با عنوان «عجب» یاد می شود. کسی که دچار عجب شده خود را بابت عبادتی که انجام داده طلبکار خداوند می داند و این با روح عبادت که تواضع است میانه ای ندارد. در حدیث است که: «{{متن حدیث|كَم مِن عابِدٍ أَفسَدَتُه العُجبُ}}»<ref>بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج69، ص: 322</ref>؛ بسا عابدى كه خودپسندى تباهش ساخت. به همین جهت است که امام سجاد علیه السلام از خودپسندی و غرور به خداوند پناه برده و اینگونه دعا می فرماید:«{{متن حدیث|لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِي بِالْعُجْب}}»<ref>الصحيفة السجادية، ص: 92</ref>؛ و عبادتم را به عجب و غرور تباه مكن | ||
| + | |||
| + | ==شرايط كمال عبادات== | ||
| + | غير از شرايط صحّت و قبول عبادات كه بيان شد. امورى هم جزء شرايط كمال عبادت است . اين شرايط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتواى بهتر و تأثير بيشتر عبادات است . اين شرايط، از اين قرار است:<ref name=":1">سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم</ref> | ||
| + | |||
| + | *'''مشكل تر باشد''': هر اندازه انجام یک عبادت دشوارتر باشد نزد خداوند با ارزش تر و اثربخشی آن بیشتر است. برتری پاداش مجاهدان در راه خدا بر دیگران از این باب است. «{{متن قرآن|فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجَهِدِينَ عَلَى الْقَعِدِينَ أجْرَاً عَظِيماً}}» ؛و جهادكنندگان را بر خانهنشينانِ [بىعُذر] به پاداشى بزرگ برترى داده است. و على عليه السلام فرموده است : «{{متن حدیث|اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ}}»<ref>بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج68، ص: 218</ref>؛ برترين كارها آنست كه خود را بر انجام آن وادار كنى. | ||
| + | |||
| + | *'''مهم تر باشد:''' در انجام كارها، رعايت اهم و مهّم ، نشان عقل و عاقبت انديشى و مصلحت شناسى است و اسلام ، در كارها به آنچه كه لازم تر و مفيدتر و مهم تر است تشويق مى كند، چه در آموختن ، چه در عبادت ، چه در انفاق .پيامبر اسلام فرموده است: «{{متن حدیث|قَليلُ الفِقهِ خَيرٌ مِن كثيرِ العِبادَةِ}}»<ref>نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص: 600</ref>؛شخصى كه اندك فقهى بداند بهتر از شخصى است كه بسيار عبادت مى كند [اما اصلاً فقه نمى داند]. | ||
| + | *'''اثرش پايدارتر باشد:''' بركت ، آثار فراوان و فوايد ماندگار يك عمل و انسان است . كارى و عبادتى صفت كمال دارد كه آثار آن زودگذر و ناپايدار نباشد.امام علی علیه السلام می فرمایند: «رُبَ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِير»؛ چه بسا كارهاى كم وناچيز، كه از كارهاى بسيار رشد ونموّ بيشترى دارد.در حديث ديگرى تعبير يقين آمده است: «{{متن حدیث|اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَليل عَلى الْيَقينِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الكَثير عَلى غَيْرِ يَقينٍ}}»<ref>الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 57</ref>؛ عمل اندك ولى هميشگى بر اساس يقين ، برتر است نزد خداوند، از كار بسيار بدون يقين و بصيرت . | ||
| + | *'''سبقت داشته باشد.''' در عبادات و كارهاى نيك ، سابقه ارزش دارد و پيشتازى به اينگونه امور، ملاك كمال است . قرآن ، بطور مكرّر، فرمانِ سارعوا و سابقوا دارد. در جايى مى فرمايد: «{{متن قرآن|لاَ يَسْتَوِى مِنكُم مَّنْ أنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَتَلَ أوْلََّئِكَ أعْظَمُ دَرَجَه مِّنَ الَّذِينَ أنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَقَتَلُواْ وَكُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى}}»؛ مسلمانانى كه پيش از فتح مكه ، انفاق و جهاد كردند، پاداش بيشترى دارند از آنانكه پس از فتح مكه انفاق و مبارزه كردند. گرچه خداوند به هر دو گروه ، وعده پاداش داده است . | ||
| + | |||
| + | *'''با بصيرت باشد'''آگاهى عميق و بصيرت و انديشه در دين ، رمز ارزشمندى كارها و عبادات است و بدون آن عمل ، فاقد ارزش لازم است .على عليه السلام مى فرمايد: «{{متن حدیث|اَلا، لا خَيرَ فىِ عِباده لَيْسَ فيها تَفَكُرٌ}}»<ref>الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 36</ref>؛ عبادت بدون بصيرت و فكر، بى ارزش است. | ||
| + | |||
| + | ==جلوه ها و مصادیق عبادت== | ||
| + | در فرهنگ اسلام ، عبادت فراتر از نمونه هايي چون نماز و روزه است . همه كارهای شايسته ای كه به نفع مردم نيز باشد، عبادت است . به برخي از كارها كه در اسلام ، عبادت به حساب آمده ، اشاره مي كنيم:<ref name=":1" /> | ||
| + | |||
| + | *'''تفكر در كار خدا:''' امام صادق (ع) مي فرمايد: {{متن حدیث|«ليست العبادة كثرة الصلوة والصوم ، انما العبادة التفكر في امراللّه »}}<ref>الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 55</ref>؛ عبادت ، زياد نماز خواندن و روزه گرفتن نيست ، همانا عبادت ، انديشيدن در امر خداست. تفكري كه انسان را به خدا نزديك و آشنا سازد عبادت به حساب آمده است . | ||
| + | |||
| + | *'''كسب و كار:''' رسول خدا (ص ) فرمود: «{{متن حدیث|العبادة سبعون جزء افضلها طلب الحلال}}»<ref>الكافي (ط - الإسلامية)، ج5، ص: 78</ref>؛ عبادت ، هفتاد بخش است ، برترين آنها طلب حلال و به دنبال روزي رفتن است . | ||
| + | |||
| + | *'''آموختن دانش:''' پيامبر اسلام (ص ) فرمود:«{{متن حدیث|من خرج يطلب بابا من العلم ليرد باطلا الي الحق و ضالا الي الهدي كان عمله كعبادة اربعين عاما}}»<ref>منية المريد، ص: 101</ref>؛ كسی كه از خانه به دنبال آموختن دانش بيرون برود، تا با آن ، باطلی را ردّ كند و گمراهی را به هدايت بكشد. كار او همچون چهل سال عبادت است . | ||
| + | |||
| + | *'''خدمت به مردم:''' روايات بسياری است كه خدمت به مردم و رسيدگی به مشكلات آنان را از بسياری از عبادت ها و حج ّ مستحب ، به مراتب برتر به حساب آورده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| سطر ۵۸: | سطر ۸۸: | ||
*[[تعلیم و تربیت در اسلام (کتاب)|تعلیم و تربیت در اسلام]]، استاد مطهری، در دسترس در [http://www.mortezamotahari.com/fa/bookview.html?BookId=8202&BookArticleID=130110 سایت شهید مطهری]، بازیابی: 20آبان 1392. | *[[تعلیم و تربیت در اسلام (کتاب)|تعلیم و تربیت در اسلام]]، استاد مطهری، در دسترس در [http://www.mortezamotahari.com/fa/bookview.html?BookId=8202&BookArticleID=130110 سایت شهید مطهری]، بازیابی: 20آبان 1392. | ||
*خزائلى، محمدعلى، متن، شرح و تفسير دعاى ابوحمزه ثمالى (موضوعى، قرآنى، روايى، اخلاقى، عرفانى و تربيتى)، 1جلد، ابتكار دانش - ايران - قم، چاپ: 1، 1387 ه.ش. | *خزائلى، محمدعلى، متن، شرح و تفسير دعاى ابوحمزه ثمالى (موضوعى، قرآنى، روايى، اخلاقى، عرفانى و تربيتى)، 1جلد، ابتكار دانش - ايران - قم، چاپ: 1، 1387 ه.ش. | ||
| + | *انصاريان، حسين، جلوه هاى رحمت الهى، 1جلد، دار العرفان - ايران - قم، چاپ: 1، 1384 ه.ش. | ||
| + | *[https://www.pasokh.org/fa/Book/View/74/1878/15-%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D9%8A%D8%B7-%D9%83%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AA سایت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به سبهات حوزه علمیه قم] | ||
| + | *ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، 1جلد، جامعه مدرسين - قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق. | ||
| + | *فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافي، 26جلد، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام - اصفهان، چاپ: اول، 1406 ق. | ||
| + | *مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بيروت)، 111جلد، دار إحياء التراث العربي - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. | ||
| + | *تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، 1جلد، دفتر تبليغات - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1366ش. | ||
| + | *مظفر نجفى، محمد حسن، دلائل الصدق لنهج الحق، 6جلد، موسسة آل البيت - قم، چاپ: اول، 1422 ق. | ||
| + | *ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، 2جلد، مكتبه فقيه - قم، چاپ: اول، 1410 ق. | ||
| + | *برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، 2جلد، دار الكتب الإسلامية - قم، چاپ: دوم، 1371 ق. | ||
| + | *على بن الحسين عليه السلام، امام چهارم، الصحيفة السجادية، 1جلد، دفتر نشر الهادى - قم، چاپ: اول، 1376ش. | ||
| + | *پاينده، ابو القاسم، نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، 1جلد، دنياى دانش - تهران، چاپ: چهارم، 1382ش. | ||
| + | *كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق. | ||
| + | *شهيد ثانى، زين الدين بن على، منية المريد، 1جلد، مكتب الإعلام الإسلامي - قم، چاپ: اول، 1409ق. | ||
==پیوست== | ==پیوست== | ||
| سطر ۷۱: | سطر ۱۱۴: | ||
|سنجش=شده | |سنجش=شده | ||
|شناسه= متوسط | |شناسه= متوسط | ||
| − | |عنوان بندی مناسب= | + | |عنوان بندی مناسب= خوب |
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| − | |جامعیت= | + | |جامعیت= خوب |
|رعایت اختصار= خوب | |رعایت اختصار= خوب | ||
|سیر منطقی= خوب | |سیر منطقی= خوب | ||
| − | |کیفیت پژوهش= | + | |کیفیت پژوهش= خوب |
|رده= دارد | |رده= دارد | ||
}} | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۰۳
«عبادت» در لغت به معنى ذلیل و رام شدن مى باشد، و در اصطلاح به معنی پرستش کردن، بندگى کردن و نهایت تعظیم براى خداى متعال است.
محتویات
مفهوم عبادت
عبادت نوعى از سپاس و مرتبه والاى آن است، زیرا حقیقت عبادت خضوع است در حد اعلاى آن که با عالى ترین مراحل تعظیم توأم بوده و از این رو تنها کسى مستحق عبادت است که نعمت هاى اساسى و پایه اى مانند آفرینش و زندگى و قدرت از او باشد و جز خداوند متعال کسى بدین امور قادر نباشد. پس عبادت خاص ذات احدیت می باشد.[۱]
«عبادت خدا» دو نوع است: اطاعت از دستورات او در همه شئون زندگى که آن را عبادت عام گویند، و دیگر عبادت بمعنى تذلل توأم با تقدیس و نهایت خضوع، و آن را عبادت خاص نامند مانند نماز و امثال آن.
اقسام عبادت
عبادت سه قسم است:
- عبادت تكوينى: به این معنا که همه مخلوقات از لحاظ اصل وجود مملوك پروردگارند و خواهى نخواهى وجودشان وابسته به اوست.[۲] در آیه 93 سوره مریم آمده است: «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً»؛ هيچ كس در آسمانها و زمين نيست، مگر اينكه بنده وار به سوى (خداى) گسترده مهر آيد.
- عبادت تشريعى: (عبادت رسمى) كه عبارت است از انجام فروع دين و احكامى كه خداوند مقرر فرموده در اوقات سال در شبانه روز قربة الى اللّه انجام شوند مانند نماز، روزه، حج و ...[۲]
- عبادت رفتارى: كه مربوط مى شود به روش و منش انسانها كه روش و رفتار خود را در زندگى، براساس اين ديدگاه تنظيم كنند و بدانند كه بنده و مخلوق خدايند و بايد رفتارشان مطابق با اقتضاى بندگى باشد. در نتيجه، بندگان واقعى خدا كسانى اند كه رفتار فردى و اجتماعى خود را براساس بندگى فطرى و تكوينى استوار مى كنند، همانطور كه قرآن كريم در پايان سوره فرقان به صفات و ويژگى هاى اينگونه افراد تحت عنوان «عباد الرحمن» اشاره مى كند.[۲]
اصناف مردم نسبت به عبادت
در چند روايت به لحاظ انگيزه پرستش، بندگان حق در نوع عبادتشان با اندكى تفاوت در تعبيرها به سه گروه تقسيم شده اند. امير المؤمنين عليه السلام مى فرمايد:«إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْتُّجَارِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلكَ عِبَادَةُ الْعَبيدِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلكَ عِبَادَةُ الأحْرَارِ»[۳]؛ گروهى خدا را به اميد دست يافتن به بهشت پرستيدند و اين پرستش تاجران و بازرگانان است و قومى خدا را به خاطر ترس از دوزخ عبادت كردند و اين عبادت بردگان است و جمعى او را از سر سپاس و شكر بندگى كردند و اين بندگى آزادگان است.
در جای دیگر فرمود:«إلَهى مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنَّ نَارِكَ وَ لا طَمَعاً فِى جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أهلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»[۴]؛ معبودا! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نكردم بلكه فقط تو را شايسته عبادت شدن يافتم به اين خاطر به عبادت تو برخاستم.
اينها مراتب و درجاتى است كه در نيت اهل عبادت وجود دارد و بديهى است هر جا معرفت خدا بيشتر و خودخواهى و خود ديدن كمتر باشد نيت بهتر و پاكتر و خالصتر و عبادت بر پايه آن نيت خالصانه باارزشتر است و تكرار و تداوم اينگونه عبادت براى روح و جان و قلب و نفس كاربردى قوىتر و سازندگى بهتر دارد.[۵]
آثار عبادت
طبق آموزه های قرآن اساس خلقت انسان بر محوریت عبادت و بندگی خداوند است و سعادت و نیک بختی او در دنیا و آخرت وابسته به این امر است. در آیات قرآن و روایات، برای عبادت خداوند پیامدهای نیکویی بیان شده است از جمله:
- رسیدن به خواسته ها: طبق آموزه های دین کسی که خداوند را نیکو عبادت کند خداوند نیز او را برای رسیدن به خواسته های مادی و معنوی اش یاری می نمایند. امام حسین علیه السلام می فرمایند: «مَن عَبَدَ اللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوقَ أمانيهِ و كِفايَتِهِ»[۶]؛ هر كه خدا را چنان كه حق عبادت اوست عبادت كند، خداوند برتر از آرزوها و بيشتر از حدّ كفايتش به او عطا فرمايد.
- خوش بختی: مسیر کمال و سعادت انسان از عبادت خالصانه ی خداوند می گذرد. امام على عليه السلام :«فازَ بِالسَّعادَةِ مَن أخلَصَ العِبادَةَ»[۷]؛ كسى كه خالصانه عبادت كند، به نيك بختى نايل مى شود.
- سازندگی فرد و جامعه: عبادت ، حركت در مسير مستقيم الهي است : «وأن اعبدوني هذا صرط مستقيم ». عبادت و توجّه به خدا و پرستش او، چون همراه با ناديده گرفتن هوس ها و تمايلات ، و تفاخر نداشتن نسبت به نژاد و لباس و زبان و زمين و شهر است و انس گرفتن با خدا و دل بستن به بي نهايت قدرت و كمال و تشكر از صاحب نعمت است ، اين مسائل ، در ساختن فكر و زندگی فردی و اجتماعي مردم نقش دارد.عبادت ، هم انسان را به صورت فرد، از بردگي هوس ها و گناهان و شيطان نجات می دهد، و هم يك جامعه عابد، كه خدارا می پرستد، از پرستش طاغوت ها و ستمگران و ابرقدرت ها آزاد می شود.[۸]
آداب و شرایط عبادت
هر نماز و روزه و حج و انفاقی عبادت نیست. تحقق عبادت خداوند تنها در سایه حفظ شرایط ظاهری و باطنی آن است. از جمله
- اخلاص در عبادت
بی شک از مهمترین آداب عبادت اخلاص و دوری از شرک و ریا در عبادت است. خداوند ، در تمام اديان آسمانى انسان ها را به بندگى خالصانه و به دور از انحراف ، فرمان داده است.قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ»؛ [۹] و به آنها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردند، نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند؛ و اين است آيين مستقيم و پايدار. امام على عليه السلام در این باره می فرمایند: «الإخْلاصُ مِلاكُ العِبادَةِ»[۱۰]؛ اخلاص اساس عبادت است.
- فروتنی در عبادت
اساس عبادت فروتنی و خشوع در مقابل معبود است. قرآن کریم در وصف اهل ایمان می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ • الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»[۱۱]؛ مؤمنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند.» عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجّه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجّه، تنها رفع تکلیف است و خاصیّتی ندارد. پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله می فرمایند: «لا صَلاةَ لِمَن لا يَتَخَشَّعُ في صَلاتِهِ»[۱۲]؛ كسى كه در نماز خود خشوع ندارد نمازش نماز نيست.
- شناخت
گام اول در عبادت، شناخت خدا است؛ یعنی از معبودی که می خواهیم بپرستیم، شناخت صحیح داشته باشیم و این، برترین نوع شناخت است. کمااینکه رسول خدا در پاسخ کسی که از بهترین اعمال پرسید فرمود: «العِلمُ بِاللّهِ و الفِقهُ في دِينهِ ، و كَرَّرَهُما عَلَيهِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، أسألُكَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُني عَنِ العِلمِ ؟ ! فقالَ : إنَّ العِلمَ يَنفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا يَنفَعُكَ مَعَهُ كَثيرُ العَمَلِ»[۱۳]؛ بهترین کارها شناخت خدا است، با این علم، کارهای کم و زیاد، برایت سودمند خواهد بود، ولی با جهل، هیچ کاری، خواه کم یا زیاد، برایت فایده‌ای نخواهد داشت». امام رضا عليه السلام نیز فرمود:«أَوَّلُ عِبادَةِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ»[۱۴]؛نخستين گام در خداپرستى ، شناخت اوست.
آفات و موانع عبادت
كاشتن نهال ، وقت چندانی نمی برد، ولی به ثمر رساندن و مواظبت از سلامت آن و زدودن آفت ها دشوار است . گاهی گناهان يا حالات ناپسند روحی ، همه نيكي ها را بر باد می دهد. برای تحقق عبادت باید آفات و موانعی که بر سر راه عبادت وجود دارد برطرف نمود. از جمله
- سستی و تنبلی
یکی از موانع بهره گیری از آثار مثبت عبادت و لذت بردن از آن سستی و تنبلی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَة»؛[۱۵] آفت عبادت، سستى است.
- ریا و خودنمایی
یکی دیگر از موانع جدی عبادت ریا و خودنمایی است که نیت عبادت را فاسد کرده و نه تنها آثار مثبت آن را محو می کند خودش گناه است و آثار نامطلوبی را در پی دارد. امام علی علیه السلام فرمودند: «آفةُ الِعبادةِ الرِّياءُ»[۱۶]؛آفت عبادت، رياست.
- خودپسندی
از آفات بزرگ عبادت خودپسندی و بزرگ پنداشتن عبادت است که از آن با عنوان «عجب» یاد می شود. کسی که دچار عجب شده خود را بابت عبادتی که انجام داده طلبکار خداوند می داند و این با روح عبادت که تواضع است میانه ای ندارد. در حدیث است که: «كَم مِن عابِدٍ أَفسَدَتُه العُجبُ»[۱۷]؛ بسا عابدى كه خودپسندى تباهش ساخت. به همین جهت است که امام سجاد علیه السلام از خودپسندی و غرور به خداوند پناه برده و اینگونه دعا می فرماید:«لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِي بِالْعُجْب»[۱۸]؛ و عبادتم را به عجب و غرور تباه مكن
شرايط كمال عبادات
غير از شرايط صحّت و قبول عبادات كه بيان شد. امورى هم جزء شرايط كمال عبادت است . اين شرايط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتواى بهتر و تأثير بيشتر عبادات است . اين شرايط، از اين قرار است:[۸]
- مشكل تر باشد: هر اندازه انجام یک عبادت دشوارتر باشد نزد خداوند با ارزش تر و اثربخشی آن بیشتر است. برتری پاداش مجاهدان در راه خدا بر دیگران از این باب است. «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجَهِدِينَ عَلَى الْقَعِدِينَ أجْرَاً عَظِيماً» ؛و جهادكنندگان را بر خانهنشينانِ [بىعُذر] به پاداشى بزرگ برترى داده است. و على عليه السلام فرموده است : «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ»[۱۹]؛ برترين كارها آنست كه خود را بر انجام آن وادار كنى.
- مهم تر باشد: در انجام كارها، رعايت اهم و مهّم ، نشان عقل و عاقبت انديشى و مصلحت شناسى است و اسلام ، در كارها به آنچه كه لازم تر و مفيدتر و مهم تر است تشويق مى كند، چه در آموختن ، چه در عبادت ، چه در انفاق .پيامبر اسلام فرموده است: «قَليلُ الفِقهِ خَيرٌ مِن كثيرِ العِبادَةِ»[۲۰]؛شخصى كه اندك فقهى بداند بهتر از شخصى است كه بسيار عبادت مى كند [اما اصلاً فقه نمى داند].
- اثرش پايدارتر باشد: بركت ، آثار فراوان و فوايد ماندگار يك عمل و انسان است . كارى و عبادتى صفت كمال دارد كه آثار آن زودگذر و ناپايدار نباشد.امام علی علیه السلام می فرمایند: «رُبَ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِير»؛ چه بسا كارهاى كم وناچيز، كه از كارهاى بسيار رشد ونموّ بيشترى دارد.در حديث ديگرى تعبير يقين آمده است: «اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَليل عَلى الْيَقينِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الكَثير عَلى غَيْرِ يَقينٍ»[۲۱]؛ عمل اندك ولى هميشگى بر اساس يقين ، برتر است نزد خداوند، از كار بسيار بدون يقين و بصيرت .
- سبقت داشته باشد. در عبادات و كارهاى نيك ، سابقه ارزش دارد و پيشتازى به اينگونه امور، ملاك كمال است . قرآن ، بطور مكرّر، فرمانِ سارعوا و سابقوا دارد. در جايى مى فرمايد: «لاَ يَسْتَوِى مِنكُم مَّنْ أنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَتَلَ أوْلََّئِكَ أعْظَمُ دَرَجَه مِّنَ الَّذِينَ أنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَقَتَلُواْ وَكُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى»؛ مسلمانانى كه پيش از فتح مكه ، انفاق و جهاد كردند، پاداش بيشترى دارند از آنانكه پس از فتح مكه انفاق و مبارزه كردند. گرچه خداوند به هر دو گروه ، وعده پاداش داده است .
- با بصيرت باشدآگاهى عميق و بصيرت و انديشه در دين ، رمز ارزشمندى كارها و عبادات است و بدون آن عمل ، فاقد ارزش لازم است .على عليه السلام مى فرمايد: «اَلا، لا خَيرَ فىِ عِباده لَيْسَ فيها تَفَكُرٌ»[۲۲]؛ عبادت بدون بصيرت و فكر، بى ارزش است.
جلوه ها و مصادیق عبادت
در فرهنگ اسلام ، عبادت فراتر از نمونه هايي چون نماز و روزه است . همه كارهای شايسته ای كه به نفع مردم نيز باشد، عبادت است . به برخي از كارها كه در اسلام ، عبادت به حساب آمده ، اشاره مي كنيم:[۸]
- تفكر در كار خدا: امام صادق (ع) مي فرمايد: «ليست العبادة كثرة الصلوة والصوم ، انما العبادة التفكر في امراللّه »[۲۳]؛ عبادت ، زياد نماز خواندن و روزه گرفتن نيست ، همانا عبادت ، انديشيدن در امر خداست. تفكري كه انسان را به خدا نزديك و آشنا سازد عبادت به حساب آمده است .
- كسب و كار: رسول خدا (ص ) فرمود: «العبادة سبعون جزء افضلها طلب الحلال»[۲۴]؛ عبادت ، هفتاد بخش است ، برترين آنها طلب حلال و به دنبال روزي رفتن است .
- آموختن دانش: پيامبر اسلام (ص ) فرمود:«من خرج يطلب بابا من العلم ليرد باطلا الي الحق و ضالا الي الهدي كان عمله كعبادة اربعين عاما»[۲۵]؛ كسی كه از خانه به دنبال آموختن دانش بيرون برود، تا با آن ، باطلی را ردّ كند و گمراهی را به هدايت بكشد. كار او همچون چهل سال عبادت است .
- خدمت به مردم: روايات بسياری است كه خدمت به مردم و رسيدگی به مشكلات آنان را از بسياری از عبادت ها و حج ّ مستحب ، به مراتب برتر به حساب آورده است.
پانویس
- ↑ مجمع البیان.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ شرح و تفسير دعاى أبوحمزه ثمالى، ص: 348
- ↑ تحف العقول، النص، ص: 246
- ↑ الوافي، ج4، ص: 361
- ↑ جلوه هاى رحمت الهى، ص: 143
- ↑ بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج68، ص: 184
- ↑ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 198
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم
- ↑ سوره بینه آیه 5
- ↑ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 197
- ↑ سوره مومنون آیات 1و2
- ↑ دلائل الصدق لنهج الحق، ج4، ص: 54
- ↑ مجموعة ورام، ج1، ص: 82
- ↑ تحف العقول، النص، ص: 61
- ↑ المحاسن، ج1، ص: 17
- ↑ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 311
- ↑ بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج69، ص: 322
- ↑ الصحيفة السجادية، ص: 92
- ↑ بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج68، ص: 218
- ↑ نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص: 600
- ↑ الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 57
- ↑ الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 36
- ↑ الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 55
- ↑ الكافي (ط - الإسلامية)، ج5، ص: 78
- ↑ منية المريد، ص: 101
منابع
- فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
- تعلیم و تربیت در اسلام، استاد مطهری، در دسترس در سایت شهید مطهری، بازیابی: 20آبان 1392.
- خزائلى، محمدعلى، متن، شرح و تفسير دعاى ابوحمزه ثمالى (موضوعى، قرآنى، روايى، اخلاقى، عرفانى و تربيتى)، 1جلد، ابتكار دانش - ايران - قم، چاپ: 1، 1387 ه.ش.
- انصاريان، حسين، جلوه هاى رحمت الهى، 1جلد، دار العرفان - ايران - قم، چاپ: 1، 1384 ه.ش.
- سایت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به سبهات حوزه علمیه قم
- ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، 1جلد، جامعه مدرسين - قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق.
- فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافي، 26جلد، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام - اصفهان، چاپ: اول، 1406 ق.
- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بيروت)، 111جلد، دار إحياء التراث العربي - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
- تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، 1جلد، دفتر تبليغات - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1366ش.
- مظفر نجفى، محمد حسن، دلائل الصدق لنهج الحق، 6جلد، موسسة آل البيت - قم، چاپ: اول، 1422 ق.
- ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، 2جلد، مكتبه فقيه - قم، چاپ: اول، 1410 ق.
- برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، 2جلد، دار الكتب الإسلامية - قم، چاپ: دوم، 1371 ق.
- على بن الحسين عليه السلام، امام چهارم، الصحيفة السجادية، 1جلد، دفتر نشر الهادى - قم، چاپ: اول، 1376ش.
- پاينده، ابو القاسم، نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، 1جلد، دنياى دانش - تهران، چاپ: چهارم، 1382ش.
- كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
- شهيد ثانى، زين الدين بن على، منية المريد، 1جلد، مكتب الإعلام الإسلامي - قم، چاپ: اول، 1409ق.
پیوست
