مسجد امام اصفهان

مسجد امام، يكى‌ از مهم‌ترين‌ بناهاي‌ عصر صفويه‌ كه‌ پيش‌تر به‌ نامهاي‌ مسجد شاه‌، مسجد سلطانى‌ جديد و جامع‌ عباسى‌ شهرت‌ داشت‌. اين‌ مسجد در ضلع‌ جنوبى‌ ميدان‌ نقش‌ جهان‌ اصفهان واقع‌ شده‌ است‌.

مسجد امام واقع در میدان امام خمینی (نقش جهان) در شهر اصفهان

تاریخچه ساخت مسجد

چنان كه‌ از مآخذ برمى‌آيد، بناي‌ آن‌ در سومين‌ مرحله‌ از اجراي‌ طرح‌ ميدان‌ نقش‌جهان‌ به‌ فرمان‌ شاه‌ عباس‌ بزرگ‌ (996-1038 ق‌/ 1588-1629م‌) آغاز گرديده‌ و در دوره شاه‌صفى‌ (1038-1052ق‌/ 1629-1642م‌) به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌.

به‌ گفته منجم‌ یزدی در تاریخ عباسی، ساختمان‌ مسجد در 15 صفر 1020ق‌/19 آوريل‌ 1611م‌ با تهيه «اسباب‌ و آلات‌ و مصالح‌ بناء» آغاز گرديد. به‌ استناد كتيبه كاشى‌ معرق‌ سر در كه‌ به‌ خط ثلث‌ عليرضا عباسى‌ است‌، نخستين‌ بخش‌ بنا يعنى‌ ورودي‌ اصلى‌ در تاريخ‌ 1025ق‌/1616م‌ احداث‌ شد اما بنابر كتيبه ايوان‌ غربى‌ كه‌ به‌ خط محمدرضا امامى‌ است‌، تكميل‌ بناي‌ داخلى‌ مسجد تا 1040ق‌/1630م‌ ادامه‌ يافت‌ و با نصب‌ ازاره‌هاي‌ مرمرين‌ آن‌ در حدود سال‌ 1047ق‌/1637م‌ در زمان‌ شاه‌ صفى‌ خاتمه‌ پذيرفت‌.

توصیف بنا

ورودی مسجد در وسط جبهه جنوبی میدان قرار دارد و از طریق یک جلوخان نیمه محصور با میدان و امتداد راسته بازار واقع در پیرامون بازار مرتبط شده است. در وسط جلوخان یردیفی از سکوی سنگی وجود دارد که برای انتظار و استراحت مورد استفاده قرار می گرفته است.

پس از عبور از پیشطاق و درگاه ورود به هشتی امکان مشاهده قسمتی از حیاط مسجد از درگاه واقع در هشتی وجود دارد. مسیر ورود به حیاط از طریق دو دالان واقع در دوسوی هشتی امکان پذیر شده است. دالان واقع در سمت راست کوتاه تر و دالان واقع در سمت چپ طولانی تر است زیرا محور اصلی حیاط نسبت به محور اصلی میدان چهل و پنج درجه چرخیده تا حیاط و شبستان و گنبد خانه اصلی رو به قبله باشند و از سوی دیگر فضای ورودی و پیشطاق آن در سمت میدان به موازی بدنه میدان طراحی و ساخته شده است. طرح بنا چهار ایوانی یا گنبد خانه است و طرحی است که از دوره سلجوقی به عنوان الگوی کامل مسجد ایرانی شکل گرفت و تا انتهای دوره قاجار باقی ماند.

در دو سوی گنبد خانه اصلی دو شبستان مستطیل شکل وجود دارد که هر کدام از دو ردیف شبستان چهار دهانه ای شکل گرفته که طاق های سقف گنبد به شکل یا هشت دهانه هر یک بر دوازده ستون استوار شده اند و در وسط شبستان سه ستون سنگی وجود دارد که سبب شده فضای شبستان یک پارچه و واحد به نظر برسد نور فضای زیر گنبد خانه از طریق روزن ها واقع در دور گنبد و نور فضای دو شبستان دو سوی گنبد خانه از طریق روزن های واقع در دیوار متصل به حیاط مدرسه های واقع در دو سمت مسجد تامین می شود و فضای مطلوبی پدید آمده است. شبستان کوچک دیگری در جبهه شمال شرقی مسجد وجود دارد.

چند نوآوری در طراحی و ساخت این مسجد بکار رفته است که به نظر می رسد برخی از آنها در گذشته به صورت محدود تجربه شده بود. از این گونه می توان به وجود دو گنبد در پشت دو ایوان واقع در امتداد محور در امتداد محور فرعی مسجد (محور عمود بر امتداد محور قبله) و دو منار در دو سوی ایوان شبستان قبله (همراه با دو منار در دو سوی پیش طاق ورودی) اشاره کرد که از خصوصیاتی است که پیشتر در طراحی و ساخت مسجد جامع سمرقند (مشهور به خمسجد جامع بی بی خانم) به کار رفته است.

درباره خاستگاه و علت ساخت دو حیاط با طاق نماهایی در اطراف آن در دو سوی شبستان اصلی اطلاعات روشن و کاملی وجود ندارد اما با توجه به اطلاعات موجود می توان دو فرضیه مطرح کرد نخست می توان به حیاط واقع در جبهه شرقی مسجد عتیق اصفهان اشاره کرد که به عنوان مدرسه مورد توجه و استفاده قرار داشته است و چون در دسترس بوده ممکن است. مورد اقتباس قرار گرفته باشد. سپس می توان اشاره کرد که در چند ینا از دوره تیموری دو حیاط کوچک در دو سوی بنا طراحی و ساخته شده بود مانند مسجد جامع زیارتگاه که ممکن است این بناها نیز در طراحی این مسجد مورد توجه قرار گرفته باشند زیرا آشکار است که برخی معماران دوره صفویه با بناهای مهم دوره تیموری آشنایی داشتند و در طراحی بعضی ساختمان ها از طرح آنها الهام می گرفتند.

پوشیده شدن تمام سطح های درونی و بیرونی مسجد با کاشی به ویژه با کاشی هفت رنگ یا خشتی را می توان پدیده ای به شمار آورد که تجربه هایی کمابیش مشابه با آن در دوره تیموری صورت گرفته بود و در دوره صفویه به ویژگی بسیاری از بناهای مذهبی تبدیل شد. یکی از ویژگی های مهم طرح این مسجد که به نظر می رسد برای نخستین مرتبه به شکل بارز مورد توجه قرار گرفت حل کردن اختلاف زاویه بین محور قبله و محور میدان در فضای ورودی و به صورتی است که یک سمت فضای ورودی که به سوی میدان است با بدنه میدان هماهنگ است و سوی دیگر فضای ورودی که به حیاط منتهی می شود با محور قبله و نماهای داخل حیاط هماهنگ شده است و اعوجاج محور با الحاق فضایی با نقشه مثلث شکل در انتهای ایوان و چرخش دالان های واقع در دو سوی این ایوان صورت گرفته است. این شیوه پس از این زمان در بسیاری از بناهای بزرگ و مهم که در کنار میدان یا یک معبر مهم ساخته می شدند مورد استفاده قرار می گرفت. نوآوری دیگری که به نظر می رسد برای نخستین مرتبه در این بنا به شکل خاص مورد توه قرار گرفت، طراحی و ساخت سرویس های بهداشتی در گوشه ای از مسجد است که دسترسی به آن از طریق هشتی و دالان طولانی تر واقع در جبهه شرقی مسجد ممکن است. البته موقعیت این فضا در این مسجد به گونه ای است که با توجه به هوای گرم و خشک اصفهان و طولانی بودن مسیر این فضا تا صحن مسجد امکان آلوده و نجس شدن کف حیاط وجود نداشته است اما ساخت سرویس های بهداشتی در بعضی از مساجد جامع بعدی با دقت کافی صورت نگرفته است و در برخی از آنها فاصله بین این فضا و حیاط بسیار کوتاه طراحی شده است.

اسناد موجود نشان می دهد که در مساجد جامع بزرگ سنتی در جهان اسلام همواره از ساخت فضاهای بهداشتی به شکل متصل به مسجد در فاصله اندکی از حیاط یا شبستان پرهیز می شده است و به نظر می رسد که این پدیده با قداست فضای مساجد جامع چندان سازگار نباشد از این دیدگاه می توان این نوآوری را منفی و نتایج آن را ناخوشایند ارزیابی کرد.

نگاشته ها و کتیبه های مسجد

درِ نقره‌پوش‌ ورودي‌ مسجد با نقش هاي‌ تزيينى‌ و اشعار فارسى‌، سروده «واهب‌» به‌ خط نستعليق‌ برجسته‌ (احتمالاً به‌ قلم‌ عبدالرشيد ديلمى‌، معروف‌ به‌ رشيدا)، نيز از آثار دوره شاه‌ صفى‌ است‌ كه‌ در 1046ق‌/1636م‌ به‌ اتمام‌ رسيده‌ و نصب‌ شده‌ است‌.

ديگر كتيبه‌هاي‌ مسجد به‌ خط معروف‌ترين‌ خوشنويسان‌ عصر صفوي‌ است‌ كه‌ در برخى‌ از آنها نام‌ كاتب‌ و تاريخ‌ كتابت‌ نيز آمده‌ است‌، از جمله‌ محمدرضا امامى‌ در كتيبه‌هاي‌ ذيل‌ كتيبه اصلى‌ سر در (بدون‌ تاريخ‌) محراب هاي‌ شبستان‌ شرقى‌، ايوان‌ غربى‌، محراب‌ شبستان‌ِ زمستانى‌ غربى‌ (1077ق‌)، ايوان‌ جنوبى‌ و محراب‌ مدرسه ناصري‌ درِ جنوب‌ شرقى‌ مسجد، سر درِ بيرونى‌ مدرسه سليمانيه‌، درِ جنوب‌ غربى‌ مسجد (1078ق‌)؛ عبدالباقى‌ تبريزي‌ در كتيبه‌هاي‌ داخلى‌ ايوان‌ و گنبد جنوبى‌، ايوان‌ شمالى‌ و گنبد غربى‌ (1035 و 1036ق‌)؛ محمدصالح‌ اصفهانى‌ در كتيبه بالاي‌ محراب‌ اصلى‌ و محراب‌ گنبد شرقى‌ (1038ق‌)؛ محمدمحسن‌ امامى‌ در كتيبه داخل‌ محراب‌ ايوان‌ جنوبى‌ مدرسه ناصري‌.(1095ق‌)

منابع

• حسین سلطان زاده، مسجد امام اصفهان، سایت انجمن مفاخر معماری ایران
• دائره المعارف یزرگ اسلامی، مدخل "اصفهان، مسجد امام" از سوسن بابائی