مکاسب (کتاب)

این كتاب از مهمترین كتاب‌ هاى فقهى شیعه در باب معاملات محسوب مى شود و از زمان تألیف تاكنون ، متن درسى حوزه هاى علمیه شیعه قرار گرفته است، مؤلف به طور استدلالى به مباحث معاملات نظر دوخته و به ذكر و تحلیل كلمات فقهاى پیشین توجه عمیقى داشته است و وجوه مختلف یك مسئله فقهى را با بیان تردیدهاى ویژه خود، ترسیم مى نماید.

مؤلف در این كتاب به سه مبحث مهم پرداخته است: مكاسب محرمه، بیع، خیارات و پایان كتاب به برخى رساله هاى متفرقه اختصاص یافته است كه عناوین آن‌ها عبارتند از: تقیه، عدالت، قضا از میت، مواسعه و مضایقه، ارث، قاعده من ملك شیئا ملك الاقرار به، نفى ضرر ، رضاع ، مجرد عقد بر زن موجب تحریم او بر پدر و پسر عقدكننده مى گردد.

كتاب المكاسب يكى از مهم‌ترين كتب فقهى استدلالى و از بهترين و معروف‌ترين تأليفات شيخ اعظم انصارى( قده) و حاصل عمر و خلاصۀ افكار اين فقيه الهى مى‌باشد. از زمان نگارش اين كتاب به دليل نحوۀ ورود به مباحث فقهى و كيفيت استدلال بى‌نظيرش مدار دروس در دورۀ سطح و محور بحث درس خارج فقه تجارت بوده و به همين دليل شروح و حواشى متعددى بر آن زده شده است كه مهم‌ترين آنها حواشى:

- آخوند خراسانى( م 1329 ق)،

- سيد محمد كاظم يزدى( م 1337 ق)،

- ميرزا على ايروانى( م 1354 ق)،

- آقا رضا همدانى( م 1322 ق)،

- شيخ محمد حسين اصفهانى( م 1361 ق)،

- ميرزا محمد تقى شيرازى( م 1338 ق)،

- آقا ضياء الدين عراقى( م 1361 ق)،

و محقق نائينى( م 6355 ق) است.

اهميت اين حواشى به قدرى است كه محققين در زمينۀ فقه معاملات از مراجعه به كتب اين بزرگان بى‌نياز نيستند. بر كسى كه از تاريخچۀ ادوار مباحث فقهى اطلاع داشته باشد پوشيده نيست كه تأليفات شيخ اعظم از نظر عمق مطالب و دقت بى‌نظير و وسعت تتبع و تحقيق در عين قلمى روان و بيانى سهل، در تاريخ فقه ديده نشده است، بخصوص كتاب المكاسب در بين تأليفات وى سرآمد آنان است.

احاطۀ وى به اقوال متقدمين و متأخرين موجب اين شده كه آراء مختلف را در موضوعات و مسائل معين جمع‌آورى نموده و با اجتهاد عميق و اسلوب جديدى كه مطابق با روح شريعت و مقتضيات زمان است كتابى را كه مباحث آن جامع و مانع و دور از انحرافات و لغزش‌هاى فكرى است تأليف نمايد.

ویژگی های کتاب

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب، ساختار منطقى و نظام تعليمى به منظور تدريس حوزه‌هاى علميه مى‌باشد. اگر چه بسيارى از مباحث بيع و خيارات و حتى مكاسب محرمه در كتب پيشينيان مورد توجه بوده است اما اين نظم و ترتيب قبلا وجود نداشته است.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب حجم جستجو و وسعت تتبع در انديشه‌هاى فقهى بزرگان و ارزش‌يابى و پژوهش‌ها و تحقيقات در اين نظريه‌هاست، به عنوان نمونه در رسالۀ مواسعه و مضايقه، نزديك به 50 نفر از فقها را نام مى‌برد و در بيع وقف به 22 كتاب فقهى اشاره دارند.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب، احترام فوق العادۀ وى به فقهاى عظام است مثلا در عبارات مكاسب اين گونه ديده مى‌شود، المحقق الثاني مع كمال تبحره في الفقه، يا المولى الأعظم وحيد عصره في شرح المفاتيح.

نكتۀ ديگر اين كه شيخ اعظم طبق شيوۀ شناخته شده و پسنديدۀ تحقيقات امروزى در نقل اقوال نهايت دقت و حفظ امانت را به كار مى‌برد. او بسيار تلاش مى‌كند كه هر كلامى را از منبع اصلى آن نقل كند و تنها در مواردى كه منبع اصلى يافت نمى‌شود به حافظه يا منابع دست دوم اعتماد مى‌كند. و در اين موارد نيز مكررا مى‌فرموده است كه منبع اصلى را ندارم كه به آن رجوع كنم.

نظريات جديد

كتاب المكاسب دايرة المعارف نظريات فقهى جديد و مملو از ابتكارات شيخ انصارى( قده) مى‌باشد. اگر چه در اين نوشتار حتى به صورت مختصر نمى‌توان به آنها اشاره كرد امّا بعضى از مهم‌ترين آنها را يادآور مى‌شويم. وى در باب معاطاة در حالى كه آن را بيع محسوب مى‌نمايد اما آن را بيع غير لازم دانسته و نظريۀ اباحۀ جميع تصرفات را رد مى‌نمايد.

از ديگر مباحث ابتكارى وى طرح و بررسى بيع فضولى و طرح نظريات كشف و نقل حقيقى و حكمى در مفهوم اجازه است كه در كمتر كتاب فقهى اين گونه جمع‌آورى شده است. وى در باب عدالت، بسيار واقع بينانه و بدور از افراط و تفريط عدالت را معنى كرده است و آن را حالت نفسانى كه موجب تقوا و مروت مى‌گردد دانسته است.

شيخ اعظم در موارد زيادى سيرۀ متشرعه را حجت نمى‌داند و اين سيره را از كم توجهى مردم لاابالى و بى‌توجه بر احكام خداوند دانسته و در صورتى احتجاج فقها به اين سيره را صحيح مى‌داند كه مردم كاملا مقيد بوده و دقيقا به مقررات اسلامى عمل كنند.

منبع

محمدرضا ضمیری ، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی

نرم افزار جامع فقه ، بخش کتابشناسی

متن کتاب مکاسب

1. حاشیه مکاسب

2. منهاج الفقاهة : التعليق‌ علي‌ مكاسب‌‌ الشيخ‌ ‌الاعظم [انصاري]

3.ارشاد الطالب الي التعليق علي المكاسب [انصاري]