حاج شیخ عباس قمی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

منبع: تلخيص از كتاب گلشن ابرار، جلد 2، صفحه 574

نویسنده: سعيد عباس‌زاده

شیخ عباس قمی (محدث قمی)

تولد

شیخ عباس قمی در سال 1294 ق در شهر قم متولد شد. پدرش حاج محمدرضا قمی مردی كاسب بود كه مردم او را نیك مردی باتقوا و آشنا به مسائل دینی می‎شناختند و برای یادگیری احكام دین به نزد وی می‎رفتند.

سرآغاز دوران تحصیل

وی دوران كودكی و نوجوانی را در زادگاهش شهر قم گذراند و دروس مقدماتی را نزد استادانی بزرگ فراگرفت. استادانی كه معرفت الهی در روح آنان تجسم یافته بود. او از خرمن دانش این بزرگان خوشه‎ها چید ولی بیشترین بهره را از محضر عالم آگاه آیت الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (متوفی 1341 ق) برد. عالم فرزانه و پرهیزگاری كه در هیچ حال امر به معروف و نهی از منكر را ترك نمی‎كرد و در هر محفل و مجلسی این دو فریضه را متذكر می‎شد استاد بسیار دقیق و پرمایه عصر خود بود.

در حوزه‌ نجف اشرف

او كه در دوران نوجوانی مراحل آغازین تحصیلات حوزوی را به پایان برده بود سرانجام نتوانست خود را به اندوخته‎های محدود حوزه آن وقت قم قانع سازد از این رو تصمیم به هجرت گرفت. در سال 1316 ق. كوله‎بار سفر بست و به دنبال فراگیری دانش عازم نجف اشرف گردید.

از آن جا كه شیخ عباس اشتیاق وصف ناپذیری به شناخت راویان و محدثان راستگو و نقل اخبار اهل بیت علیهم ‎السلام داشت استادی را برگزید كه از كوثر حدیث سیرابش سازد. از این رو از همان ابتدای ورود به نجف اشرف شیفته عالم آگاه، محدث و محقق بزرگ، حاج میرزا حسین نوری (متوفای 1320 ق) گشت و در درس او شركت جست.

شیخ عباس قمی بر آن بود تا آن چه را از استاد فرار می‎گیرد بی‎كم و كاست بنویسد و همانند استاد بازگویش كند. به همین سبب طولی نكشید كه به كمك حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد دلسوز و پرتلاش خود دست یافت. تا آن جا كه در همان ایام استنساج كتاب باارزش استادش، مستدرك الوسائل را در اختیار گرفت و به خوبی از عهده این كار بزرگ برآمد.

همچنین وی در تألیفات دیگر استاد از كمك شایسته وی دریغ نداشت. محدث قمی درك محضر این استاد بزرگ را صفت خداوند می‎داند و می‎نویسد: «...پس خداوند متعال به من منت گذارد به ملازمت شیخنا الاجل الاعظم تقه الاسلام النوری الطبرسی انار الله برهانه. مستدرك الوسائل را برای او استنساج می‎كردم كه بفرستد برای طبع به ایران و در خدمت او بودم تا سنه‌ 1318 ق».

وی چهار سال در محضر محدث نوری بود و در این چهار سال تلاش و كوشش او به حدی رسید كه جز و شاگردان طراز اول استاد بشمار رفت.

بازگشت

شیخ عباس در سال 1322 ق به قم بازگشت و مشغول تألیف و تدریس و وعظ و ارشاد مردم شد و تا سال 1329 ق در این شهر مذهبی اقامت داشت. در این ایام عازم بیت الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت خانه خدا همچنان در قم سكونت داشت. در سال 1332 ق بنا به عللی و مخصوصاً به موجب تنگدستی به مشهد مقدس مهاجرت كرد و در آن جا سكونت گزید.

آثار جاودان

آثار محدث قمی در علوم مختلف، تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و علم حدیث نشان از روح تلاشگر و عظمت علمی این عالم ژرف‎نگر دارد. در این جا تنها با بیان نام آثارش از دامنه گسترده معلومات ایشان در علوم مختلف یاد می‎كنیم:

• 1. كلمات لطیفه: (در علم اخلاق).

• 2. الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم.

• 3. كحل البصر فی سیره سید البشر.

• 4. كتاب نقد الوسائل شیخ حر عاملی.

• 5. تقسیم بدایه الهدایه شیخ حر عاملی.

• 6. شرح الوجیزه شیخ بهائی.

• 7. فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر.

• 8. علم الیقین (خلاصه حق الیقین علامه مجلسی).

• 9. مقالید الفلاح فی عمل الیوم واللیله.

• 10. مقلاد النجاح (خلاصه كتاب یاد شده).

• 11. خلاصه جلد یازده بحارالانوار علامه مجلسی.

• 12. شرح كلمات قصار حضرت امام علی علیه السلام كه در آخر نهج البلاغه آمده است.

• 13. هدیه الانام الی وقایع الایام (خلاصه كتاب فیض العلوم).

• 14. فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (درباره وقایع ماهها و روزها).

• 15. سفینه البحار و مدینه الحكم والآثار (تدوین موضوعی بحارالانوار علامه مجلسی و تلخیص آن كه در مدت بیست سال انجام یافته است).

• 16. تحفه الاحباب فی تراجم الاصحاب: (درباره اصحاب حضرت محمد صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام به زبان فارسی).

• 17. فوائد الترجبیه: (وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه‌های عربی).

• 18. الدره الیتیه فی تتمات الدره الثمینه: (شرح فارسی نصاب الصبیان و تتمیم شرح نصاب فاضل یزدی).

• 19. هدیه الزائرین و بهجه الناصرین: (درباره زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السلام و ثواب آن و تعیین قبور علما و مؤمنان مشهور و مدفون در كنار مشاهد مشرف امامان).

• 20. اللئالی المنثوره: (در مورد دعا و سایر مستحبات).

• 21. الفصول العلیه فی المناقب المرتضویه: (شامل مناقب و مكارم اخلاقی حضرت امام علی علیه السلام).

• 22. سبیل الرشاد.

• 23. حكمه بالغه و مأه‌ كلمه جامعه: (سخنان كوتاه حضرت علی علیه السلام در عقاید و اصول دین).

• 24. ذخیره الابرار فی منتخب انیس التجار: (خلاصه انیس التجار ملا مهدی نراقی، در مورد معاملات).

• 25. غایه القصوی فی ترجمه العروه الوثقی: (ترجمه فارسی العروه الوثقی آیت الله سید محمدكاظم یزدی).

• 26. مفاتیح الجنان و الباقیات الصالحات: (كتاب مشهوری كه در اكثر مشاهد مشرف و خانه‎های شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی نیز ترجمه گردیده است. این كتاب شریف در جایگاه خود كم نظیر است. زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار علیهم السلام را در یك جا گردآوری كرده و در دسترس همگان قرار داده است).

• 27. التحفه الطوسیه والنفغه القدسیه: (درباره زیارت حضرت امام رضا علیه السلام و بعضی فواید مربوط به آستان مقدسش).

• 28. رساله دستورالعمل حضرت سیدالشهداء علیه السلام.

• 29. نفس المهموم (در مقتل حضرت سیدالشهداء علیه السلام).

• 30. نفثه المصدور: (در تكمیل نفس المهموم اخیراً به ضمیمه نفس المهموم منتشر شده است).

• 31. الانوار البهیه فی تاریخ الحجج الالهیه: (در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم علیهم السلام).

• 32. رساله‎ای در گناهان كبیره و صغیره.

• 33. منازل الآخره: (بررسی مراحل دشوار سفر آخرت بر اساس روایات).

• 34. ترجمه مصباح المتهجد مرحوم شیخ طوسی.

• 35. نزهه‌النواظر: (ترجمه معدن الجواهر دانشور بزرگوار محمد بن علی كراچكی).

• 36. مقامات علیه: (خلاصه معراج السعاده مرحوم ملا احمد نراقی).

• 37. ترجمه جمال الاسبوع سید بن طاووس.

• 38. الباقیات الصالحات (در حاشیه مفاتیح الجنان چاپ شده است).

• 39. منتهی الآمال فی تاریخ النبی و الآل: (در مورد زندگانی حضرات ائمه اطهار و رسول اكرم صلی الله علیه و آله و دختر گرامیش حضرت زهرا علیهماالسلام و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آن ها).

• 40. تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء.

• 41. ترجمه مسلك دوم لهوف سید بن طاووس (به خط خود مؤلف در حاشیه یكی از چاپ‌های لهوف چاپ شده است).

• 42. تتمیم تحیه الزائر محدث نوری (این كتاب با رحلت علامه نوری ناتمام مانده بود و شیخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند).

• 43. چهل حدیث.

• 44. الكنی والالقاب: (درباره زندگانی علما و شعرا و غیر ایشان).

• 45. هدیه الاجباب فی المعروفین بالكنی والالقاب: (خلاصه كتاب الكنی والالقاب).

• 46. فواید الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه.

• 47. بیت الاحزان فی مصائب سیده النسوان و آثار ارزشمند دیگر.

خصوصیات اخلاقی و روحی

محدث قمی در زمان خود یكی از مربیان بزرگ و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‎های علمیه شناخته می‎شد و از شهرت ویژه‎ای برخوردار بود و خصوصیات اخلاقی فراوانی داشت كه در این فصل به پاره‎ای از آن‌ها اشاره می‎كنیم:

الف) انس با كتاب:

یكی از ویژگی‌های محدث قمی علاقه فراوان به نوشتن و مطالعه‌كتاب بود به بطوری كه می‎توان گفت او در كتاب و قلم خلاصه شده بود. محدث یا در كتابخانه بود یا با كتاب. كمتر دیده می‎شد كه او مشغول مطالعه و بررسی كتابی نباشد. عشق محدث به كتاب آن هم كتب حدیثی نورانیت خاصی به او بخشیده بود. فرزند بزرگ ایشان در این باره می‎گوید: «در اول كودكی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می‎رفتم او از اول صبح تا به شام مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود».

زمانی كه برای زیارت به كشورهای دور مسافرت می‎كرد اوقات فراغت خود را با كتاب سپری می‎كرد. «او با عده‎ای از تجار به سوریه مسافرت كرد. آنان می‎گفتند هر وقت ما به سیاحت می‎رفتیم ایشان می‎نشست و مشغول مطالعه و تألیف می‎شد و هر چه اصرار می‎كردیم كه با ما بیرون بیاید امتناع می‎ورزید و شب‌ها هم كه ما به خواب می‎رفتیم او مشغول مطالعه و تألیف می‎شد».

عشق و علاقه محدث قمی به كتاب به اندازه‎ای بود كه وقتی كمترین پولی بدست می‎آورد آن را در خرید كتاب صرف می‎كرد و گاه پیاده از قم به تهران به استقبال آن می‎رفت. او خود می‎گوید: «زمانی كه در قم تحصیل می‎كردم، خیلی تنگدست بودم تا جایی كه یك قِران و دو قِران جمع می‎كردم تا این كه مثلاً سه تومان می‎شد. آن را برداشته، از قم تا تهران پیاده می‎رفتم و با آن كتاب خریده، به قم برمی‎گشتم و به تحصیل ادامه می‎دادم».

ب) تواضع و اخلاص:

از دیگر ویژگی‌های ایشان تواضع بسیار و همه جانبه‎ای بود كه از خود نشان می‎داد. در خانه، مدرسه و خیابان هر كسی را كه می‎دید - چه كوچك و چه بزرگ - احترام می‎كرد. در نزد علما و از بین آنان به ویژه در حضور كسانی كه با حدیث و اخبار اهل بیت علیهم السلام سروكار داشتند، اوج فروتنی و تواضع را به نمایش می‎گذارد.

هیچ گاه در مجالسی كه وارد می‎شد در صدر نمی‎شست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی‎داشت. وی از خودستایی و خودپسندی به شدت احتراز می‎كرد و به هیچ وجه غرور نداشت. محدث قمی حدیث اخلاص بود و آیه زهد. مسیری كه می‎رفت اگر كوچكترین شبهه‎ای در دلش رخنه می‎كرد كه قدمش برای خدا نیست یا وسوسه‎ای قلبش را می‎لرزاند بدون هیچ تأمل، از آن جا بازمی‎گشت. نقل است «در یكی از سال‌ها مرد نیكوكاری از محدث قمی خواهش می‎كند كه قبول كند بانی مجلس محدث شود و تعهد می‎كند كه مبلغ پنجاه دینار عراقی به ایشان تقدیم كند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بوده است. محدث قمی می‎گوید: «من برای امام حسین علیه السلام منبر می‎روم نه برای دیگری و بدین گونه آن وجه را نپذیرفت».

امر به معروف و نهی از منكر دیگر ویژگی حدیث اخلاص بود. او خود هرگز گرد گناه نمی‎گشت و در ذهنش هم فكر گناه را جای نمی‎داد. از منكرات ناراحت می‎شد و دیگران را از ارتكاب آن بازمی‎داشت. كسی جرأت غیبت در محضر او نداشت و از دروغ گفتن ناراحت می‎شد.

در یك كلام محدث قمی آن چه می‎گفت با آن چه عمل می‎كرد و آنچه مردم از رفتار و كردارش درك می‎كردند یكی بود. از این رو سخنش در دل شنوندگان اثر شگرف داشت. آنانی كه در درس اخلاق و نصایح او شركت می‎جستند و گوش و جان به این سروش اخلاص فرامی‎دادند نقل می‎كنند كه سخنان نافذ او چنان بود كه آدمی را از گناهان و پندارهای بد دور می‎ساخت و متوجه خدا و عبادت می‎كرد.

ج) زهد:

زندگی محدث قمی بسیار ساده بود به طوری كه از حد زندگی یك طلبه عادی هم پایین‌تر بود. لباسش عبارت بود از یك قبای كرباسی بسیار نظیف و معطر و تمیز. چند سال زمستان و تابستان را با آن قبای كرباسی می‎گذرانید. هیچ گاه در فكر لباس و تجمل نبود. فرش خانه‎اش گلیم بود. از سهم امام استفاده نمی‎كرد و می‎گفت: من اهلیت ندارم از آن استفاده كنم! روزی در نجف اشرف دو زن محترم كه در بمبئی سكونت داشتند و از بستگان آقا كوچك (از محترمین نجف) بودند حضور ایشان می‎رسند و تقاضا می‎كنند هر ماه مبلغ 75 روپیه به ایشان تقدیم كنند كه از لحاظ زندگی در رفاه باشد. در آن ایام مخارج ماهانه‌ خانواده وی از ماهی 50 روپیه تجاوز نمی‎كرد. حاج شیخ عباس از پذیرفتن آن خودداری می‎كند. میرزا محسن محدث زاده فرزند كوچك آن مرحوم اصرار می‎كند تا قبول نماید ولی قبول نمی‎كند تا این كه زنان محترم ناامید می‎شوند و می‎روند.

پس از رفتن آن ها فرزند به پدر می‎گوید: من هم دیگر از كسبه بازار برای مخارج روزانه قرض نمی‎كنم! حاج شیخ عباس می‎گوید: ساكت باش! من همین مقدار هم الان خرج می‎كنم، نمی‎دانم فردای قیامت چگونه جواب خدا و امام زمان عجل اله تعالی فرجه شریف را بدهم. در جواب این مقدار معطل هستم، چگونه بارم را سنگین‎تر كنم؟! نظر آنان كه نكردند بدین مشتی خاك الحق انصاف توان داد كه صاحب نظرند.

وفات

محدث قمی پس از عمری تلاش و خدمت به اسلام و مسلمین و تحمل سختی ها و مرارات زمان به ویژه در اواخر عمر كه مصادف با توطئه‎های دشمنان اسلام و دین زدایی رضاخانی بود، در شب سه‎شنبه بیست و دوم ذی الحجه سال 1359 ق. بدرود حیات گفت و پس از تشییع در صحن مطهر امام علی علیه السلام (نجف) در جوار استادش مرحوم حاجی نوری به خاك سپرده شد.