شریعت

شَریعت به معنی آنچه خداوند متعال براى بندگان خود وضع و تشریع کرده است، می باشد. به شریعت، شَرع، شریعت الهی، شریعت مُنزِلِه و قانون الهی نیز گفته می شود.

معنی شریعت

«شریعت» در لغت به معناى درگاه و سردر ورودى (= عتبه) و نیز به معناى آبشخور و جایگاهى که بدون طناب از آن آب نوشیده مى شود «مورد الماء الّذى یستقى منه بلا رِشاء» [۱] آمده است و به مجموعه مسائل دینى اعمّ از عقاید و اخلاق و احکام نیز «شریعت» گفته مى شود از این جهت که مایه حیات و طهارت کسانى است که آن را بپیمایند و سلوکى هماهنگ با آن داشته باشند. [۲] مراد از «شریعت» در آیه ۱۸ سوره جاثیه نیز همین معنا مى باشد: (ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَى شَرِیعَة مِّنَ الاَْمْرِ). [۳] البتّه در اصطلاح فقها و کتب فقهی و تعبیراتى نظیر «شرایع الاحکام» خصوص احکام فرعی عملی از آن اراده مى شود که در این صورت کاملا مرادف با معناى اصطلاحى «فقه» است. [۴]

نسبت شریعت با دین

شریعت از نظر مفهومی اخص از دین است؛ زیرا شریعت عبارت است از راه و روشی خاص برای امتی یا پیامبری؛ در حالی که دین عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امتها؛ از این رو، شریعت قابل نسخ است؛ لیکن دین به این معنا نسخ پذیر نیست [۵] .

معنی شارع

شارع به معنای وضع و تشریع کننده شریعت، خدای متعال و به معنای تبیین و تفسیر کننده آن، پیامبر اعظم صلّی اللّه‌ علیه و آله است.

منبع شریعت

کتاب خدا (قرآن) و سنّت دو منبع اصلی شریعت اند که مجتهدان برای به دست آوردن احکام و تکالیف شرعی به آن دو رجوع می‌کنند.

شریعت و تبعیت از مصالح و مفاسد

از دیدگاه فقهای شیعه احکام و تکالیفی که خداوند متعال مقرر کرده، تابع مصالح و مفاسد است؛ بدین معنا که خداوند بدانچه مصلحت بندگان در آن بوده امر کرده و از آنچه برای آنان مفسده داشته نهی کرده است.

شریعت سمحه و سهله

خداوند متعال شریعت را سهل و آسان قرار داده است. قرآن کریم با بیانات مختلف بدین مطلب تصریح کرده است. در آیه‌ای می‌فرماید:{لایُکَلِّفُ اللّه‌ُ نَفْساً إلاّ وُسْعَه}؛ [۶] خداوند هیچ کس را تکلیف نمی‌کند مگر به قدر توانایی او» و در آیه‌ای دیگر آمده است:{وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ}؛ [۷] و در دین (در مقام تکلیف) بر شما مشقت و رنج ننهاده است». و در آیه‌ ای دیگر خداوند پس از بیان این حکم که در صورت دسترس نداشتن به آب با خاک پاک تیمّم کنید، می‌فرماید: {مایُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِن حَرَجٍ}؛ [۸] خداوند نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد». از این رو، خداوند متعال هم در مقام جعل و تشریعِ حکم، حکمی حرجی و مشقت زا وضع نکرده و هم در صورتی که بر اثر پیدایی شرایط و عوارضی، حکمی برای مکلّف حرجی و دارای مشقت باشد، آن حکم را از وی برداشته و او را از آن معاف داشته است.

نوآوری در شریعت

زمام تشریع احکام و تکالیف بندگان به دست خداوند است که پیامبران از راه وحی آن را دریافت و به مردم ابلاغ می‌کنند. بنابر این، هیچ یک از بندگان حق ندارد از پیش خود و بر پایه نظر و اندیشه خویش، حکم و تکلیفی را وضع کند و آن را به خداوند نسبت دهد.

استصحاب عدم نسخ در شریعت

چنانچه در شریعت فعلی نسبت به نسخ حکمی ثابت در شریعت پیشین شک شود، آیا استصحاب عدم نسخ جاری و حکم به بقای آن در شریعت فعلی می‌شود یا نه؟ بنابر جریان استصحاب، حکم شریعت پیشین در شریعت فعلی ثابت می‌شود؛ لیکن چنین استصحابی به دلیل وجود اشکالات متعدد مورد پذیرش قرار نگرفته است. چنانچه در شریعت اسلام، نسبت به بقای حکمی به جهت شک در نسخ آن، شک شود آیا استصحاب عدم نسخ جاری و حکم به بقای آن می‌شود یا نه؟ معروف جریان استصحاب است؛ هر چند برخی در این نیز اشکال کرده‌اند.

پانویس

۱. ↑ المعجم الوسیط، مادّه «شرع». ۲. ↑ مفردات راغب، مادّه «شرع». ۳. ↑ المیزان، تفسیر ابن عاشور، التفسیر المنیر، ذیل آیه ۱۸ سوره جاثیه. ۴. ↑ آیة الله مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱. ۵. ↑ المیزان ج۵، ص۳۵۰. ۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۸۶. ۷. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۷۸. ۸. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶.

مآخذ

• مقاله شریعت در دانش‌نامه اينترنتی ویكی‌فقه.