علامه شعرانی

علامه بزرگ شیخ ابوالحسن شعرانی، از شخصیت های برجسته دانشمندان كم‌نظیر اسلامی قرن چهاردهم هجری است.

تولد و تحصیل

میرزا ابوالحسن شعرانی در سال 1320 ق. در تهران و در خانواده‎ای روحانی و دانش پرور، به دنیا آمد و پرورش یافت. سواد قرآنی را نزد پدر عالمش، شیخ محمد تهرانی، آموخت و در حقیقت پدرش نخستین معلم او بود. بعدها كه كمی بزرگ شد وارد مدرسه مروی تهران گشته، به تحصیل پرداخت. ادبیات عرب، فارسی، منطق، فقه، اصول، فلسفه، ریاض، و... را طی سال‌ها آموخت. از معروفترین اساتید او در حوزه علمیه تهران، می‎توان از آیت الله حاج میرزا مهدی آشتیانی نام برد. همچنین حكیم محقق میرزا محمود قمی از اساتید او بود كه مردی زاهد و دانشمند بود.

حبیب الله ذوالفنون نیز استاد ریاضی میرزا ابوالحسن شعرانی در حوزه تهرانی بود. میرزا ابوالحسن شعرانی، در دوره جوانی كه حوزه علمیه قم تازه تأسیس شده بود، سفری به آن دیار كرد و در محضر اساتیدی مانند‌ آیت الله حاج شیخ عبدالكریم حائری (مؤسس حوزه) حاج شیخ عبدالنبی نوری به ادامه تحصیل پرداخت. شعرانی 26 ساله بود كه پدر عالم و بزرگوارش را از دست داد. این حادثه برای او بسیار سنگین بود ولی هرگز اراده او را در راه سال‌ها كسب دانش و سیر در آفاق و انفس برای تحصیل علم و سیر و سلوك، سست نكرد.

این بود كه پس از سال‌ها تحصیل در حوزه تازه تأسیس قم، آهنگ حوزه كهن و پرخاطره نجف اشرف كرد و مدت‌ها در آن جا موفق به بهره‎گیری از محضر اساتید بزرگ شد. در بین اساتید حوزه علمیه نجف، سید ابوتراب خوانساری (متوفای 1346 ق) بیشتر از دیگران، شعرانی را مجذوب خود كرد. سید ابوتراب خوانساری در بین علماء شخصیت برجسته‎ای داشت و علاوه بر فقه و معارف شیعه، با فقه اهل سنت نیز آشنا بود.

شیخ ابوالحسن شعرانی پس از تكمیل تحصیلات علمی و سیر و سلوك عرفانی و عملی، در اوج استبداد رضاخانی، به تهران بازگشت و شروع به تبلیغ و تدریس و تحقیق و ادامه سیر و سلوك كرد.او در مدت عمر پربركت خویش شاگردانی فرزانه و حكیم و فقیه تربیت كرد.

خاندان علم و تقوا

او بازمانده خاندانی از خاندان‌های علم و دانش و تقوا و معنویت بود. و اینك یادی از نیاكان پاك او:

• 1. ملا فتح‌الله كاشانی سلسله نسب میرزا ابوالحسن شعرانی، به دانشمندی بزرگ و قرآن شناسی فرزانه یعنی علامه «ملا فتح الله كاشانی» (م 988 ق) مفسر معروف عصر صفویه می‎رسد. تفسیر «منهج الصادقین» وی به زبان فارسی شهره آفاق است.

• 2. ابوالحسن مجتهد تهرانی جد اعلای میرزا ابوالحسن شعرانی، شیخ ابوالحسن مجتهد تهرانی (1200ـ1272 ق) است. در تهران و سپس اصفهان به تحصیل پرداخت آن گاه عازم عراق شده و در حوزه‎های علمیه آن دیار نزد بزرگانی چون سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) ادامه تحصیل داد و با اجازه اجتهاد به تهران مراجعت كرد.

• 3. آخوند غلامحسین: پدربزرگ میرزا ابوالحسن شعرانی، آخوند غلامحسین، یكی از علمای متقی و فاضل تهران بود. آخوند در سال 1313 ق. در نجف اشرف به خاك سپرده شد.

• 4. حاج شیخ محمد تهرانی: حاج شیخ محمد تهرانی، پدر میرزا ابوالحسن شعرانی عاملی متقی بود. در سال 1346 ق. از دنیا رفت.

آشنایی با زبان‌های متعدد

علامه شعرانی علاوه بر مهارت كافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و كلام و...، با چندین زبان ـ غیر از فارسی و عربی ـ آشنا بود:

• 1. فرانسه: شعرانی به زبان فرانسه، كاملاً تسلط داشت و بسیاری از كتب علوم اسلامی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می‎كرد و صحت و سقم ترجمه را تعیین می‎نمود.

• 2. تركی: زبان تركی را مثل زبان مادری می‎دانست و می‎خواند و می‎نوشت.

• 3. انگلیسی: وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و لازم آشنایی داشت.

• 4. عبری: شاید شگفت انگیز باشد كه عالمی دینی با آن همه وسعت اطلاعات و اشتغالات در علوم مختلف، به زبان عبری هم تسلط داشته باشد! ایشان این زبان را از یك روحانی یهودی فراگرفته بود.

برخی او را خواجه نصیر عصر، و استاد جلال الدین همایی او را شیخ بهایی عصر لقب داده‌اند.

شاگردان فرزانه

علامه میرزا ابوالحسن شعرانی در مدت عمر پربركت خویش شاگردانی فرزانه و حكیم و فقیه تربیت كرد. بسزاست به معرفی برخی از آنان بپردازیم:

• 1. آیت الله میرزا هاشم آملی (1322ـ1413 ق):

او در شهرستان آمل متولد شد و پس از گذراندن دوره ابتدایی و مقدمات، عازم تهران شد و در نزد شهید مدرس، سید محمد تنكابنی و شعرانی ادامه تحصیل داد. در سال 1345 ق. به قم رفت و دوره عالی فقه و اصول را از آیت الله شیخ عبدالكریم حائری و آیت الله سید محمد حجت كوه‌كمری فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید. مدتی نیز در نجف در محضر میرزا حسین نایینی، آقا ضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی ادامه تحصیل داد. او سال‌ها در حوزه علمیه قم به تدریس فقه و اصول پرداخت و شاگردانی بزرگ و دانشمند تربیت كرد.

• 2. آیت الله شیخ عبدالله جوادی آملی:

از فقها، مفسران و فلاسفه بزرگ معاصر و از اساتید حوزه علمیه قم دارای ده‌ها اثر علمی و فقهی و تفسیری است.

• 3. آیت الله شیخ حسن حسن زاده آملی:

حكیم الهی، فقه، ریاضیدان، ادیب، شاعر و متبحر در نجوم و هیئت، و عارف سالكِ معاصر، كه در آسمان دانش و معرفت همچون خورشید می‎درخشد. ایشان سال‌ها در تهران از محضر علامه شعرانی در زمینه فقه و تفسیر و ریاضی و حكمت و عرفان و... استفاده كرده و بهره‎های فراوان برده است و خاطراتی شیرین و شنیدنی از آن استاد الهی به یاد دارد.

علامه حسن زاده آملی درباره تبحر و گستردگی معلومات استادش، علامه شعرانی می گوید: «آقای شعرانی ذوالفنون بودند. بنده هیچ یک از اساتیدم را به تبحر در منقول مثل ایشان ندیدم. یکی از کتابهای دوره شفا، علم موسیقی است. مرحوم آقای شعرانی، موسیقی هم می دانست. فرانسه را به اندازه عربی می‌دانست و مسلط بود. جناب علامه شعرانی در ادبیات، قلم توانایی داشت. فارسی را خیلی سنگین و قوی و فصیح می‌نوشت. در ریاضیات عالیه. در نجوم: من بارها این مطلب را به عرض رسانده‌ام در میان علمای روحانی ما، در عصر خودم بنده کسی را به تبحر در ریاضیات از ایشان بهتر و برتر ندیدم.»

• 4. استاد شیخ محمدحسن احمد فقیه یزدی: استاد شیخ محمدحسن احمدی فقیه یزدی، از شاگردان موفق علامه شعرانی و از اساتید حوزه علمیه قم است.

• 5. علی‌اكبر غفاری: استاد دانشمند علی‌اكبر غفاری از شاگردان فرزانه علامه شعرانی است كه در زمینه تصحیح، تحقیق و طبع آثار حدیثی شیعه خدمات ارزنده‎ای انجام دادند.

• 6. محدث اُرمُوی (1323 ق ـ1358 ش): استاد علامه مرحوم میر جلال الدین محدث ارموی از شاگردان علامه شعرانی بود. در شهر ارومیه دیده به جهان گشود و پس از عمری تحصیل و تحقیق و تألیف و تصحیح آثار علمی و دینی گذشتگان، در سال 1358 شمسی در تهران درگذشت. او بیش از هفتاد اثر گرانقدر را تصحیح یا تألیف كرده است.

یادگارهای ماندگار

آثار قلمی علامه شعرانی، بهترین وسیله شناخت وسعت و عمق علم و دانش و تفكر اوست:

الف) تفسیر و علوم قرآنی:

• 1. حاشیه بر مجمع البیان (در ده جلد)؛

• 2. تصحیح كامل تفسیر صافی (در دو جلد)؛

• 3. حواشی و تعلیقات بر تفسیر منهج الصادقین (در ده جلد)؛

• 4. مقدمه و حواشی و تصحیح كامل تفسیر ابوالفتوح رازی (در دوازده جلد)؛

• 5. نثر طوبی، دائره المعارف اصطلاحات قرآن، از الف تا حرف صاد؛

• 6. تجوید قرآن؛

• 7. طبع و چاپ بیش از 60 نسخه قرآن در اندازه‎های مختلف.

ب) حدیث و روایت:

• 1. جمع حواشی و تحقیق و تصحیح كتاب وافی اثر مرحوم فیض كاشانی (در سه جلد)؛

• 2. تعلیقات بر شرح اصول كافی اثر ملا صالح مازندرانی، (در دوازده جلد)؛

• 3. تعلیقات بر وسائل الشیعه (از جلد 16 تا 20)؛

• 4. حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی؛

• 5. ترجمه و شرح دعای عرفه سیدالشهداء علیه السلام، ضمیمه كتاب فیض الدموع؛

• 6. ترجمه و شرح مفصل صحیفه سجادیه؛

• 7. تحقیق و تصحیح جامع الرواه؛

• 8. رساله در علم درایه.

ج) فقه و اصول:

• 1. المدخل الی عذاب المنهل، در اصول؛

• 2. شرح كفایه الاصول ـ آخوند خراسانی ـ؛

• 3. شرح تبصره علامه حلی؛

• 4. حاشیه كبیره بر قواعد؛

• 5. رساله در شرح شكوك صلاه در عروه الوثقی؛

• 6. فقه فارسی و مختصر برای تدریس در مدارس؛

• 7. مناسك حج با حواشی؛ 9 نفر از مراجع تقلید.

د) فلسفه و كلام:

• 1. شرح تجرید در علم كلام؛

• 2. حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری؛

• 3. كتاب راه سعادت در اثبات نبوت و رد شبهات یهود و نصارا؛

• 4. ترجمه كتاب «الامام علی صوت العداله الانسانیه» با نقدِ لغزش‌های نویسنده (جرق جرداق)؛

• 5. تعلیقاتی بر كتاب «محمد پیامبر و سیاستمدار» نوشته مونتگمری وات؛

• 6. اصطلاحات فلسفی؛

• 7. مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحكم سبزواری.

هـ) هیئت و نجوم:

• 1. شرح عمل به زیج (جدولی كه از روی آن به حركات سیارات پی می‎برند) مبتنی بر هیئت جدید؛

• 2. تعلیقه و مستدرك تشریح الافلاك با اشاره به هیئت جدید؛

• 3. هیئت فلاماریون، ترجمه از زبان فرانسه؛

• 4. تقاویم (تقویم‎های) شبانه روزی.

و) تاریخ:

• 1. ترجمه «نفس المهموم» اثر حاج شیخ عباس قمی؛

• 2. مقدمه، تصحیح و تحقیق كشف الغمه؛

• 3. مقدمه و تصحیح منتخب التواریخ؛

• 4. مقدمه كتاب وقایع السنین خاتون‌آبادی؛

• 5. مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر كتاب «روضه‌الشهداء».

ز) فنون دیگر:

• 1. تصحیح كامل و مقدمه و حاشیه بر جلد اول و سوم كتاب «نفایس الفنون فی عرابس العیون» اثر محمود آملی از دانشمندان قرن هشتم.

وفات

علامه میرزا ابوالحسن شعرانی در اواخر عمر دچار ضعف و بیماری قلب و ریه شد و زیر نظر پزشك بود. وقتی بیماری‎اش شدت یافت برای معالجه به آلمان برده شد و در بیمارستانی در شهر هامبورگ بستری گردید. اما معالجات سودی نبخشید و شاید تقدیر چنین بود!... سرانجام این عالم عامل و دانشمند كم‌نظیر، پس از هفتاد و سه سال زندگی پرافتخار، در شبِ یكشنبه، هفتم شوال 1393 (12/8/1352) جان به جان آفرین تسلیم كرد و دعوت حق را لبیك گفت. روز چهارشنبه، جنازه‎اش به تهران و قبل از ظهر روز پنج شنبه تشییع گردید و در جوار ملكوتی حضرت عبدالعظیم حسنی، روبروی باغ طوطی، به خاك سپرده شد.

پانویس

(10). آثار محدث ارموی در كیهان فرهنگی، آبان ماه 1364، معرفی شده است.

منابع

• جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم،تلخيص از كتاب گلشن ابرار، جلد 2، صفحه 749

• حسن زاده آملی، چهره‌های درخشان.