امام مبین: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 +
 
 +
'''کتاب علم الهی'''
 +
 
 +
==ترکیب امام مبین در لغت==
 +
 
 +
این واژه از ریشه «ا م م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند.<ref>الصحاح، ج5، ص1863، 1865؛ مفردات، ص85، 87؛ التحقیق، ج1، ص135، «ام».</ref>
 +
 
 +
واژه امام در معانی گوناگونی همچون: جاده<ref>ترتیب العین، ص55؛ الصحاح، ج5، ص1865؛ لسان‌العرب، ج1، ص214، «ام».</ref>، ریسمان بنایی<ref>معانی‌الاخبار، ص225؛ تاج‌العروس، ج16، ص34، «امم».</ref>، رهبر و پیشوای گروهی از مردم<ref>الصحاح، ج5، ص1865؛ لسان العرب، ج1، ص213-214؛ مجمع‌البحرین، ج1، ص77، «ام».</ref> بکار رفته است. برخی واژه‌پژوهان قرآن در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه به 5 معنای ذیل اشاره کرده‌اند: رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ، کتاب تورات، راه اصلی و مرکزی.<ref>الوجوه والنظائر، ج1، ص118-119.</ref>
 +
 
 +
واژه مبین از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق هم ریشه است.<ref>الصحاح، ج5، ص2082-2083؛ مفردات، ص157-158؛ التحقیق، ج1، ص366-367.</ref> «بین» پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا از طریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود.<ref>التحقیق، ج1، ص 366-367.</ref> دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است، به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی بکار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی بکار می‌رود.<ref>لسان العرب، ج1، ص562؛ التحقیق، ج1، ص367-368.</ref>
  
−
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
+
==تعبیر امام مبین در قرآن==
 +
 
 +
تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن بکار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان ([[سوره یس]]/36  ، 12) و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب ([[سوره حجر]]/15، 79) است.
 +
 
 +
خداوند در آیات نخست سوره یس پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیامهای آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌ کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند:
 +
 
 +
* {{متن قرآن|«...و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم و کُلَّ شَیء اَحصَینهُ فی اِمام مُبین»}}. ([[سوره یس]]/36، 12)
  
−
کتاب علم الهی
+
غالب مفسران، امام مبین را در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» (برای نمونه نک: [[سوره رعد]]/13، 39) و «کتاب مبین» (برای نمونه نک: [[سوره انعام]]/6، 59) یاد شده است.<ref>تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج10، ص3191؛ کشف‌الاسرار، ج8، ص209؛ المیزان، ج17، ص67.</ref>
  
−
== ترکیب امام مبین در لغت ==
+
با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسانها و بلکه در برگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج‌2، ص‌49.</ref>(=> لوح محفوظ) شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند:<ref>رحمة من الرحمن، ج3، ص463؛ التفسیر الکبیر، ج26، ص49؛ تفسیر قرطبی، ج15، ص11.</ref> «و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم» این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد.<ref>نورالثقلین، ج4، ص378.</ref>
  
−
این واژه از ریشه «ا  م  م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن، نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند.<ref>. الصحاح، ج5، ص1863، 1865؛ مفردات، ص85، 87؛ التحقیق، ج 1، ص 135، «ام».</ref> واژه امام در معانی گوناگونی همچون:جاده<ref>. ترتیب العین، ص 55؛ الصحاح، ج 5، ص 1865؛ لسان‌العرب، ج 1، ص 214، «ام».</ref>، ریسمان بنایی<ref>. معانی‌الاخبار، ص 225؛ تاج‌العروس، ج16، ص 34، «امم».</ref>، رهبر و پیشوای گروهی از مردم<ref>. الصحاح، ج 5، ص 1865؛ لسان العرب، ج 1، ص 213  214؛ مجمع‌البحرین، ج1، ص 77، «ام».</ref> به‌کار رفته است. برخی واژه‌پژوهان قرآن در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه به 5 معنای ذیل اشاره کرده‌اند:رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ، کتاب تورات، راه اصلی و مرکزی.<ref>. الوجوه والنظائر، ج 1، ص 118  119.</ref>
+
==تفاسیر مختلف از امام مبین==
  
−
واژه مبین از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق هم ریشه است.<ref>. الصحاح، ج 5، ص 2082  2083؛ مفردات، ص157158؛ التحقیق، ج1، ص366367، «بین».</ref> پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا ازطریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود.<ref>. التحقیق، ج 1، ص 366  367.</ref> دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف، از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است، به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی به‌کار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی به‌کار می‌رود.<ref>. لسان العرب، ج 1، ص 562؛ التحقیق، ج 1، ص 367  368.</ref>
+
گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسانها پیش از وقوع<ref>التفسیر الکبیر، ج26، ص49.</ref> گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخشهای مذکور است.<ref>من وحی القرآن، ج19، ص132.</ref>
  
−
== تعبیر امام مبین در قرآن ==
+
در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است.<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج5، ص43؛ التحریر والتنویر، ج22، ص357.</ref> در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن<ref>الفرقان، ج23، ص24.</ref>، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن،<ref>کشف الاسرار، ج8، ص209.</ref> تنظیم نامه اعمال انسانها بر اساس آن<ref>المیزان، ج17، ص67.</ref> و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت<ref>نمونه، ج18، ص332.</ref>، در هر حال این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد.<ref>مجمع‌البیان، ج8، ص654؛ الفرقان، ج22، ص24.</ref>
  
−
تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن به‌کار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان (یس/36،12) و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب (حجر/15،79) است.
+
برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند.<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج5، ص35؛ اسفار، ج6، ص295-296، 394؛ ج7، ص38، 48.</ref> انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتابهای دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده<ref>شرح الاسماء، ص157-158.</ref> و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.<ref>رحمة من‌الرحمن، ج3، ص463؛ اسفار، ج6، ص296؛ نمونه، ج18، ص336.</ref>
  
−
خداوند در آیات نخست سوره یس، پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیامهای آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند:«... و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم و کُلَّ شَیء اَحصَینهُ فی اِمام مُبین» (یس/36،12) غالب مفسران، امام مبین را در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» (برای نمونه نک:رعد/13،39) و «کتاب مبین» (برای نمونه نک:انعام/6،59) یاد شده است<ref>. تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج10، ص 3191؛ کشف‌الاسرار، ج 8، ص 209؛ المیزان، ج 17، ص 67.</ref>، با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسانها و بلکه در برگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج‌2، ص‌49.</ref>( => لوح محفوظ) شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه* اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند<ref>. رحمة من الرحمن، ج 3، ص 463؛ التفسیر الکبیر، ج 26، ص 49؛ تفسیر قرطبی، ج 15، ص 11.</ref>:«و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم» این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد.<ref>.
+
در روایات شیعه نیز امام مبین بر امیرمؤمنان علیه السلام<ref>تفسیر قمی، ج2، ص187؛ معانی‌الاخبار، ج1، ص225؛ الفضائل، ص94.</ref> و سایر امامان علیهم السلام<ref>مناقب، ج2، ص248.</ref> تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان<ref>نوادر المعجزات، ص131-132.</ref> یا وصیت نامه پیامبر صلی الله علیه و آله<ref>نورالثقلین، ج4، ص378.</ref> دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.
−
نورالثقلین، ج 4، ص 378.</ref>
 
  
−
==تفاسیر مختلف از امام مبین ==
+
در یادکردی دیگر از امام مبین پس از ذکر داستان [[قوم لوط]] به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان [[قوم شعیب]] و انتقام الهی از آنان یاد شده است:
  
−
گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسانها پیش از وقوع<ref>. التفسیر الکبیر، ج 26، ص 49.</ref> گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخشهای مذکور است.<ref>. من وحی القرآن، ج 19، ص 132.</ref> در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است.<ref>. تفسیر صدر المتالهین، ج 5، ص 43؛ التحریروالتنویر، ج 22، ص 357.</ref> در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند:تحقق همه امور بر طبق آن<ref>. الفرقان، ج 23، ص 24.</ref>، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن،<ref>. کشف الاسرار، ج 8، ص 209.</ref> تنظیم نامه اعمال انسانها براساس آن<ref>. المیزان، ج 17، ص 67.</ref> و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت<ref>. نمونه، ج 18، ص 332.</ref>، در هر حال این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد.<ref>. مجمع‌البیان، ج8، ص654؛ الفرقان، ج22، ص24.</ref> برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص، بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند.<ref>. تفسیر صدر المتالهین، ج 5، ص 35؛ اسفار، ج 6، ص 295  296، 394؛ ج 7، ص 38، 48.</ref> انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتابهای دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده<ref>. شرح الاسماء، ص 157 158.</ref> و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.<ref>. رحمة من‌الرحمن، ج 3، ص 463؛ اسفار، ج 6، ص 296؛ نمونه، ج 18، ص 336.</ref> در روایات شیعه نیز امام مبین بر امیرمؤمنان(علیه السلام)<ref>. تفسیر قمی، ج 2، ص 187؛ معانی‌الاخبار، ج 1، ص 225؛ الفضائل، ص 94.</ref> و سایر امامان(علیهم السلام)<ref>. مناقب، ج 2، ص 248.</ref> تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان<ref>. نوادر المعجزات، ص 131  132.</ref> یا وصیت نامه پیامبر(صلی الله علیه وآله)<ref>. نورالثقلین، ج 4، ص 378.</ref> دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.
+
* {{متن قرآن|«فَاَخَذَتهُمُ الصَّیحَةُ مُشرِقین و اِنَّها لَبِسَبیل مُقیم و اِن کانَ اَصحبُ الاَیکَةِ لَظلِمین * فانتَقَمنا مِنهُم و اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین»}}.  ([[سوره حجر]]/15، 73، 76، 78-79)
  
−
در یادکردی دیگر از امام مبین پس از ذکر داستان قوم لوط به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان قوم شعیب و انتقام الهی از آنان یاد شده است:«فَاَخَذَتهُمُ الصَّیحَةُ مُشرِقین  واِنَّها لَبِسَبیل مُقیم و اِن کانَ اَصحبُ الاَیکَةِ لَظلِمین * فانتَقَمنا مِنهُم و اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» (حجر/15،73، 76، 78  79) مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه «وءاتَینهُمَا الکِتبَ المُستَبین» (صافّات/37،117) دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتابها می‌شمرد.<ref>. تفسیر ماوردی، ج 3، ص 169.</ref> سیاق آیات سوره صافّات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات است. تفسیر امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ در آثار برخی مفسران معتزلی و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد.<ref>.  
+
مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه {{متن قرآن|«وءاتَینهُمَا الکِتبَ المُستَبین»}} ([[سوره صافات]]/37، 117) دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتابها می‌شمرد.<ref>تفسیر ماوردی، ج3، ص169.</ref> سیاق آیات سوره صافات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات است. تفسیر امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ در آثار برخی مفسران معتزلی و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد.<ref>مجمع‌البیان، ج6، ص528؛ رحمة من‌الرحمن، ج2، ص461؛ روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111.</ref>
  
−
مجمع‌البیان، ج6، ص528؛ رحمة من‌الرحمن، ج2، ص 461؛ روح‌المعانی، مج 8، ج 14، ص 111.</ref> در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است.<ref>. تفسیر ماوردی، ج 3، ص 169؛ روح المعانی، مج 8، ج 14، ص 112.</ref> بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان لوط و شعیب در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا بر خلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرتگیری خوانندگان به نظر می‌رسد<ref>. نمونه، ج 11، ص 121 122.</ref>، به هر روی عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته<ref>. جامع البیان، مج 8، ج 14، ص 65؛ مجمع البیان، ج 6، ص 528؛ المیزان، ج 12، ص 185.</ref> و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند<ref>. معانی القرآن، ج 2، ص 91؛ تفسیر ماوردی، ج 3، ص 168؛ التفسیر الکبیر، ج 19، ص 204.</ref>،
+
در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است.<ref>تفسیر ماوردی، ج3، ص169؛ روح المعانی، مج8، ج14، ص112.</ref> بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان لوط و شعیب در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا برخلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرتگیری خوانندگان به نظر می‌رسد.<ref>نمونه، ج11، ص121 122.</ref>
  
−
بنابراین، ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آنها برقرار است یا دو مصداق کاملا متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند. البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه«اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم* لوط و شعیب دانسته‌اند<ref>. جامع البیان، مج 8، ج 14، ص 65؛ تفسیر قرطبی، ج 10، ص 31؛ الفرقان، ج 22، ص 24.</ref> که آثار آنها در مسیر مدینه به شام در معرض دید مسافران بوده است<ref>. المیزان، ج 12، ص 185.</ref>؛ اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آنها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به «اصحاب ایکه» یاد شده است.<ref>. روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111؛ التحریروالتنویر، ج 14، ص 72.</ref>
+
به هر روی عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته<ref>جامع البیان، مج8، ج14، ص65؛ مجمع البیان، ج6، ص528؛ المیزان، ج12، ص185.</ref> و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند.<ref>معانی القرآن، ج2، ص91؛ تفسیر ماوردی، ج3، ص168؛ التفسیر الکبیر، ج19، ص204.</ref>
  
−
==پانویس ==
+
بنابراین ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آنها برقرار است یا دو مصداق کاملاً متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند. البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم لوط و شعیب دانسته‌اند<ref>جامع البیان، مج8، ج14، ص65؛ تفسیر قرطبی، ج10، ص31؛ الفرقان، ج22، ص24.</ref> که آثار آنها در مسیر [[مدینه]]  به شام در معرض دید مسافران بوده است؛<ref>المیزان، ج12، ص185.</ref> اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آنها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به «اصحاب ایکه» یاد شده است.<ref>روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111؛ التحریروالتنویر، ج14، ص72.</ref>
−
<references />
 
  
−
== منابع ==
+
==پانویس==
 +
<references/>
  
−
على معمورى،امام مبین،دايرة المعارف قرآن کریم ،ج 4،[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/23.htm مرکز فرهنگ و معارف قرآن]
+
==منابع==
 +
* على معمورى، امام مبین، دايرة المعارف قرآن کریم، ج4، [http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/23.htm مرکز فرهنگ و معارف قرآن].
  
 
[[رده: واژگان قرآنی]]
 
[[رده: واژگان قرآنی]]

نسخهٔ ‏۱۳ مارس ۲۰۱۴، ساعت ۰۷:۳۷

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


کتاب علم الهی

ترکیب امام مبین در لغت

این واژه از ریشه «ا م م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند.[۱]

واژه امام در معانی گوناگونی همچون: جاده[۲]، ریسمان بنایی[۳]، رهبر و پیشوای گروهی از مردم[۴] بکار رفته است. برخی واژه‌پژوهان قرآن در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه به 5 معنای ذیل اشاره کرده‌اند: رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ، کتاب تورات، راه اصلی و مرکزی.[۵]

واژه مبین از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق هم ریشه است.[۶] «بین» پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا از طریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود.[۷] دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است، به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی بکار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی بکار می‌رود.[۸]

تعبیر امام مبین در قرآن

تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن بکار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان (سوره یس/36 ، 12) و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب (سوره حجر/15، 79) است.

خداوند در آیات نخست سوره یس پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیامهای آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌ کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند:

  • «...و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم و کُلَّ شَیء اَحصَینهُ فی اِمام مُبین». (سوره یس/36، 12)

غالب مفسران، امام مبین را در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» (برای نمونه نک: سوره رعد/13، 39) و «کتاب مبین» (برای نمونه نک: سوره انعام/6، 59) یاد شده است.[۹]

با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسانها و بلکه در برگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند.[۱۰](=> لوح محفوظ) شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند:[۱۱] «و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم» این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد.[۱۲]

تفاسیر مختلف از امام مبین

گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسانها پیش از وقوع[۱۳] گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخشهای مذکور است.[۱۴]

در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است.[۱۵] در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن[۱۶]، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن،[۱۷] تنظیم نامه اعمال انسانها بر اساس آن[۱۸] و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت[۱۹]، در هر حال این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد.[۲۰]

برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند.[۲۱] انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتابهای دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده[۲۲] و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.[۲۳]

در روایات شیعه نیز امام مبین بر امیرمؤمنان علیه السلام[۲۴] و سایر امامان علیهم السلام[۲۵] تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان[۲۶] یا وصیت نامه پیامبر صلی الله علیه و آله[۲۷] دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.

در یادکردی دیگر از امام مبین پس از ذکر داستان قوم لوط به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان قوم شعیب و انتقام الهی از آنان یاد شده است:

  • «فَاَخَذَتهُمُ الصَّیحَةُ مُشرِقین و اِنَّها لَبِسَبیل مُقیم و اِن کانَ اَصحبُ الاَیکَةِ لَظلِمین * فانتَقَمنا مِنهُم و اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین». (سوره حجر/15، 73، 76، 78-79)

مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه «وءاتَینهُمَا الکِتبَ المُستَبین» (سوره صافات/37، 117) دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتابها می‌شمرد.[۲۸] سیاق آیات سوره صافات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات است. تفسیر امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ در آثار برخی مفسران معتزلی و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد.[۲۹]

در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است.[۳۰] بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان لوط و شعیب در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا برخلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرتگیری خوانندگان به نظر می‌رسد.[۳۱]

به هر روی عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته[۳۲] و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند.[۳۳]

بنابراین ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آنها برقرار است یا دو مصداق کاملاً متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند. البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم لوط و شعیب دانسته‌اند[۳۴] که آثار آنها در مسیر مدینه به شام در معرض دید مسافران بوده است؛[۳۵] اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آنها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به «اصحاب ایکه» یاد شده است.[۳۶]

پانویس

  1. ↑ الصحاح، ج5، ص1863، 1865؛ مفردات، ص85، 87؛ التحقیق، ج1، ص135، «ام».
  2. ↑ ترتیب العین، ص55؛ الصحاح، ج5، ص1865؛ لسان‌العرب، ج1، ص214، «ام».
  3. ↑ معانی‌الاخبار، ص225؛ تاج‌العروس، ج16، ص34، «امم».
  4. ↑ الصحاح، ج5، ص1865؛ لسان العرب، ج1، ص213-214؛ مجمع‌البحرین، ج1، ص77، «ام».
  5. ↑ الوجوه والنظائر، ج1، ص118-119.
  6. ↑ الصحاح، ج5، ص2082-2083؛ مفردات، ص157-158؛ التحقیق، ج1، ص366-367.
  7. ↑ التحقیق، ج1، ص 366-367.
  8. ↑ لسان العرب، ج1، ص562؛ التحقیق، ج1، ص367-368.
  9. ↑ تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج10، ص3191؛ کشف‌الاسرار، ج8، ص209؛ المیزان، ج17، ص67.
  10. ↑ التفسیر الکبیر، ج‌2، ص‌49.
  11. ↑ رحمة من الرحمن، ج3، ص463؛ التفسیر الکبیر، ج26، ص49؛ تفسیر قرطبی، ج15، ص11.
  12. ↑ نورالثقلین، ج4، ص378.
  13. ↑ التفسیر الکبیر، ج26، ص49.
  14. ↑ من وحی القرآن، ج19، ص132.
  15. ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج5، ص43؛ التحریر والتنویر، ج22، ص357.
  16. ↑ الفرقان، ج23، ص24.
  17. ↑ کشف الاسرار، ج8، ص209.
  18. ↑ المیزان، ج17، ص67.
  19. ↑ نمونه، ج18، ص332.
  20. ↑ مجمع‌البیان، ج8، ص654؛ الفرقان، ج22، ص24.
  21. ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج5، ص35؛ اسفار، ج6، ص295-296، 394؛ ج7، ص38، 48.
  22. ↑ شرح الاسماء، ص157-158.
  23. ↑ رحمة من‌الرحمن، ج3، ص463؛ اسفار، ج6، ص296؛ نمونه، ج18، ص336.
  24. ↑ تفسیر قمی، ج2، ص187؛ معانی‌الاخبار، ج1، ص225؛ الفضائل، ص94.
  25. ↑ مناقب، ج2، ص248.
  26. ↑ نوادر المعجزات، ص131-132.
  27. ↑ نورالثقلین، ج4، ص378.
  28. ↑ تفسیر ماوردی، ج3، ص169.
  29. ↑ مجمع‌البیان، ج6، ص528؛ رحمة من‌الرحمن، ج2، ص461؛ روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111.
  30. ↑ تفسیر ماوردی، ج3، ص169؛ روح المعانی، مج8، ج14، ص112.
  31. ↑ نمونه، ج11، ص121 122.
  32. ↑ جامع البیان، مج8، ج14، ص65؛ مجمع البیان، ج6، ص528؛ المیزان، ج12، ص185.
  33. ↑ معانی القرآن، ج2، ص91؛ تفسیر ماوردی، ج3، ص168؛ التفسیر الکبیر، ج19، ص204.
  34. ↑ جامع البیان، مج8، ج14، ص65؛ تفسیر قرطبی، ج10، ص31؛ الفرقان، ج22، ص24.
  35. ↑ المیزان، ج12، ص185.
  36. ↑ روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111؛ التحریروالتنویر، ج14، ص72.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=امام_مبین&oldid=40715»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا