عبادت

«عبادت» در اصطلاح به معنای پرستش کردن، بندگى کردن و نهایت تعظیم براى خداوند است. اساس خلقت انسان بر محوریت عبادت و بندگی خداست و سعادت او در دنیا و آخرت وابسته به این امر است. اخلاص و معرفت از شرایط عبادت و عجب و ریا از آفات عبادت هستند.

مفهوم عبادت

«عبادت» در لغت به معنى ذلیل و رام شدن مى‌باشد، و در اصطلاح به معنی پرستش کردن، بندگى کردن و تعظیم براى خداى متعال است. عبادت نوعى از سپاس و مرتبه والاى آن است، زیرا حقیقت عبادت، خضوع است در حد اعلاى آن که با عالى ترین مراحل تعظیم توأم بوده و از این رو تنها کسى مستحق عبادت است که نعمت هاى اساسى و پایه اى مانند آفرینش و زندگى و قدرت از او باشد و جز خداوند متعال کسى بدین امور قادر نباشد. پس عبادت خاص ذات احدیت می باشد.

«عبادت خدا» به دو صورت قابل تصور است؛ یکی اطاعت از دستورات او در همه شئون زندگى که آن را بندگی و عبادت عام گویند، و دیگر عبادت بمعنى تذلل توأم با تقدیس و نهایت خضوع، و آن را عبادت خاص نامند مانند نماز و امثال آن.

اقسام عبادت

عبادت سه قسم است:

• عبادت تكوينى: به این معنا که همه مخلوقات از لحاظ اصل وجود، مملوک خدا هستند و خواهى‏ نخواهى وجودشان وابسته به اوست. در سوره مریم آمده است: «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَٰنِ عَبْدًا»؛ هيچ كس در آسمان‏ها و زمين نيست، مگر اينكه بنده ‏وار به سوى (خداى) گسترده‏ مهر آيد.
• عبادت تشريعى: (عبادت رسمى) كه عبارت است از انجام فروع دين و احكامى كه خداوند در اوقات سال در شبانه‌روز مقرر فرموده قربة الى اللّه انجام شوند، مانند نماز، روزه، حج و ...
• عبادت رفتارى: كه مربوط مى‏ شود به روش و منش انسانها كه روش و رفتار خود را در زندگى، براساس اين ديدگاه تنظيم كنند و بدانند كه بنده و مخلوق خدايند و بايد رفتارشان مطابق با اقتضاى بندگى باشد. در نتيجه، بندگان واقعى خدا كسانى ‏اند كه رفتار فردى و اجتماعى خود را براساس بندگى فطرى و تكوينى استوار مى‏ كنند، همانطور كه قرآن كريم در پايان سوره فرقان به صفات و ويژگى‏ هاى اين‏گونه افراد تحت عنوان «عباد الرحمن» اشاره مى ‏كند.

اصناف مردم نسبت به عبادت‏

در برخی روايات، بندگان به لحاظ انگيزه پرستش و در نوع عبادتشان به سه گروه تقسيم شده ‏اند. اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏ فرمايد: «إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْتُّجَارِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلكَ عِبَادَةُ الْعَبيدِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلكَ عِبَادَةُ الأحْرَارِ»؛ گروهى خدا را به اميد دست يافتن به بهشت پرستيدند و اين پرستش تاجران و بازرگانان است و قومى خدا را به خاطر ترس از دوزخ عبادت كردند و اين عبادت بردگان است و جمعى او را از سر سپاس و شكر بندگى كردند و اين بندگى آزادگان است.

آن حضرت در جای دیگر فرمود: «إلَهى مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِن نَارِكَ وَ لا طَمَعاً فِى جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أهلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»؛ معبودا! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نكردم بلكه فقط تو را شايسته عبادت شدن يافتم به اين خاطر به عبادت تو برخاستم.

اين‏ها مراتب و درجاتى است كه در نیت اهل عبادت وجود دارد و بديهى است هر جا معرفت خدا بيشتر و خودخواهى و خود ديدن كمتر باشد، نيت بهتر و پاك‏تر و خالص‏تر، و عبادتِ بر پايه آن نيت خالصانه باارزش‏تر است و تكرار و تداوم اين‏گونه عبادت براى روح و قلب و نفس انسان كاربردى قوى ‏تر و سازندگى بهتر دارد.

آثار عبادت

طبق آموزه های دینی، اساس خلقت انسان بر محوریت عبادت و بندگی خداوند است و سعادت و نیک بختی او در دنیا و آخرت وابسته به این امر است. در آیات قرآن و روایات، برای عبادت خداوند پیامدهای نیکویی بیان شده است از جمله:

• رسیدن به خواسته‌ها: طبق آموزه های اسلامی کسی که خداوند را نیکو عبادت کند خداوند نیز او را برای رسیدن به خواسته های مادی و معنوی اش یاری می نمایند. امام حسین علیه السلام می فرماید: «مَن عَبَدَ اللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوقَ أمانيهِ و كِفايَتِهِ»؛ هر كه خدا را چنان كه حق عبادت اوست عبادت كند، خداوند برتر از آرزوها و بيشتر از حدّ كفايتش به او عطا فرمايد.
• سعادت و خوشبختی: مسیر کمال و سعادت انسان از عبادت خالصانه‌ی خداوند می گذرد. امام على عليه السلام می فرماید: «فازَ بِالسَّعادَةِ مَن أخلَصَ العِبادَةَ»؛ كسى كه خالصانه عبادت كند، به نيك بختى نايل مى شود.
• سازندگی فرد و جامعه: عبادت، حركت در مسير مستقيم الهی است: «وَأَنِ اعْبُدُونِي ۚ هَٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ». عبادت و توجّه به خدا و پرستش او، چون همراه با ناديده گرفتن هوس ها و تمايلات، و تفاخر نداشتن نسبت به نژاد و لباس و زبان و زمين و شهر است و انس گرفتن با خدا و دل بستن به بي نهايت قدرت و كمال و تشكر از صاحب نعمت است، اين مسائل، در ساختن فكر و زندگی فردی و اجتماعي مردم نقش دارد. عبادت، هم انسان را از بردگي هوس ها و گناهان و شيطان نجات می دهد، و هم يك جامعه عابد كه خدا را می پرستد، از پرستش طاغوت ها و ستمگران و ابرقدرت ها آزاد می شود.

آداب و شرایط عبادت

هر نماز و روزه و حج و انفاقی عبادت نیست؛ بلکه تحقق عبادت خداوند تنها در سایه حفظ شرایط ظاهری و باطنی آن است، از جمله:

• اخلاص در عبادت: بی شک از مهمترین آداب عبادت، اخلاص و دوری از شرک و ریا در عبادت است. خداوند، در تمام اديان آسمانى انسان ها را به بندگى خالصانه و به دور از انحراف، فرمان داده است. قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ‏ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ»؛ و به آنها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردند، نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند؛ و اين است آيين مستقيم و پايدار. امام على عليه السلام در این باره می فرماید: «الإخْلاصُ مِلاكُ العِبادَةِ»؛ اخلاص اساس عبادت است.

• فروتنی در عبادت: اساس عبادت فروتنی و خشوع در مقابل معبود است. قرآن کریم در وصف اهل ایمان می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»؛ مؤمنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند.» عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجّه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجّه، تنها رفع تکلیف است و خاصیّتی ندارد. پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله می فرماید: «لا صَلاةَ لِمَن لا يَتَخَشَّعُ في صَلاتِهِ»؛ كسى كه در نماز خود خشوع ندارد نمازش نماز نيست.

• شناخت و معرفت: گام اول در عبادت، شناخت خدا است؛ یعنی از معبودی‎ که می‎ خواهیم بپرستیم، شناخت صحیح داشته باشیم و این، برترین نوع شناخت است. چنانکه رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله در پاسخ کسی که از بهترین اعمال پرسید فرمود: «...العِلمُ بِاللّهِ و الفِقهُ في دِينهِ -و كَرَّرَهُما عَلَيهِ-، فقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، أسألُكَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُني عَنِ العِلمِ؟! فقالَ: إنَّ العِلمَ يَنفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا يَنفَعُكَ مَعَهُ كَثيرُ العَمَلِ»؛ بهترین کارها شناخت خدا و فهم دین است. آن مرد پرسید من از بهترین عمل سؤال کردم و شما از علم سخن می گویید! پیامبر فرمود: با این علم، کارهای کم و زیاد، برایت سودمند خواهد بود، ولی با جهل، هیچ کاری -خواه کم یا زیاد- برایت فایده‌ای نخواهد داشت». امام رضا عليه السلام نیز فرمود: «أَوَّلُ عِبادَةِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ»؛ نخستين گام در خداپرستى، شناخت اوست.

آفات و موانع عبادت

گاهی گناهان يا حالات ناپسند روحی، همه نيكی ها را بر باد می دهد. برای تحقق عبادت، باید آفات و موانعی که بر سر راه عبادت وجود دارد برطرف نمود؛ از جمله:

• سستی و تنبلی: یکی از موانع بهره گیری از آثار مثبت عبادت و لذت بردن از آن، سستی و تنبلی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَة»؛ آفت عبادت، سستى است.

• ریا و خودنمایی: یکی دیگر از موانع جدی عبادت، ریا و خودنمایی است که نیت عبادت را فاسد کرده و نه تنها آثار مثبت آن را محو می کند، بلکه خودش گناه است و آثار نامطلوبی را در پی دارد. امام علی علیه السلام فرمودند: «آفةُ الِعبادةِ الرِّياءُ»؛ آفت عبادت، ريا است.

• عجب و خودپسندی: از آفات بزرگ عبادت، خودپسندی و بزرگ پنداشتن عبادت است که از آن با عنوان «عجب» یاد می شود. کسی که دچار عُجب شده، خود را بابت عبادتی که انجام داده طلبکار خداوند می داند و این با روح عبادت که تواضع است، میانه ای ندارد. در حدیث است که: «كَم مِن عابِدٍ أَفسَدَته‏ العُجبُ»؛ چه بسا عابدى كه خودپسندى تباهش ساخت. به همین جهت است که امام سجاد علیه السلام از خودپسندی و غرور به خداوند پناه برده و اینگونه دعا می فرماید: «لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِي بِالْعُجْب‏»؛ و عبادتم را به عجب و غرور تباه مكن‏.

شرايط كمال عبادت

غير از شرايط صحّت و قبول عبادات كه بيان شد، امورى هم جزء شرايط كمال عبادت است، که نشان دهنده ارزش والاتر و محتواى بهتر و تأثير بيشتر عبادات است. اين شرايط، از اين قرار است:

• مشكل‌تر باشد: هر اندازه انجام یک عبادت دشوارتر باشد، نزد خداوند با ارزش تر و اثربخشی آن بیشتر است. برتری پاداش مجاهدان در راه خدا بر دیگران از این باب است: «... وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا»؛ و جهادكنندگان را بر خانه‏‌نشينانِ [بى‏‌عُذر] به پاداشى بزرگ برترى داده است. و امام على عليه السلام فرموده است: «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ»؛ برترين كارها آن است كه خود را بر انجام آن وادار كنى.

• مهم‌تر باشد: در انجام كارها، رعايت اهم و مهّم، نشان عقل و عاقبت انديشى و مصلحت شناسى است و اسلام، در كارها به آنچه كه لازم تر و مفيدتر و مهمتر است تشويق مى كند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در انفاق. پيامبر اسلام فرموده است: «قَليلُ الفِقهِ خَيرٌ مِن كثيرِ العِبادَةِ»؛ شخصى كه اندك فقهى بداند بهتر از شخصى است كه بسيار عبادت مى كند [اما اصلاً فقه نمى داند].
• اثرش پايدارتر باشد: بركت، آثار فراوان و فوايد ماندگار يک عمل انسان است. كارى و عبادتى صفت كمال دارد كه آثار آن زودگذر و ناپايدار نباشد. امام علی علیه السلام می فرمایند: «رُبَ‏ّ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِير»؛ چه بسا كارهاى كم و ناچيز، كه از كارهاى بسيار رشد و نموّ بيشترى دارد. در حديث ديگرى تعبير یقین آمده است: «اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَليل عَلى الْيَقينِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الكَثير عَلى غَيْرِ يَقينٍ»؛ عمل اندك ولى هميشگى بر اساس يقين، برتر است نزد خداوند، از كار بسيار بدون يقين و بصيرت.
• سبقت داشته باشد: در عبادات و كارهاى نيك، سابقه ارزش دارد و پيشتازى به اينگونه امور، ملاك كمال است. قرآن، بطور مكرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد. در جايى مى فرمايد: «... لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ ۚ أُولَٰئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا ۚ وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىٰ ...»؛ مسلمانانى كه پيش از فتح مكه، انفاق و جهاد كردند، پاداش بيشترى دارند از آنانكه پس از فتح مكه انفاق و مبارزه كردند. گرچه خداوند به هر دو گروه، وعده پاداش داده است.

• با بصيرت باشد: آگاهى عميق و بصيرت و انديشه در دين، رمز ارزشمندى كارها و عبادات است و بدون آن، عمل فاقد ارزش لازم است. امام على عليه السلام مى فرمايد: «اَلا، لا خَيرَ فىِ عِباده لَيْسَ فيها تَفَكُرٌ»؛ بدانید که عبادت بدون بصيرت و فكر، بى ارزش است.

جلوه‌ها و مصادیق عبادت

در فرهنگ اسلام، عبادت فراتر از نمونه هايی چون نماز و روزه است. همه كارهای شايسته ای كه به نفع مردم نيز باشد، عبادت است. به برخی از كارها كه در دین اسلام، عبادت به حساب آمده، اشاره مي شود:

• تفكر در كار خدا: امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «ليسَت العبادةُ كثرةُ الصلوة والصوم، انّما العبادة التفكر في أمر اللّه»؛ عبادت، زياد نماز خواندن و روزه گرفتن نيست، همانا عبادت، انديشيدن در امر خداست. تفكري كه انسان را به خدا نزديك و آشنا سازد عبادت به حساب آمده است.

• كسب و كار: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «الْعِبادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً وَ أفضَلُها جُزْءاً طَلَبُ الْحَلالِ»؛ عبادت، هفتاد بخش است، برترين آنها طلب حلال و به دنبال روزي رفتن است.

• آموختن دانش: پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله فرمود: «مَن خرجَ يطلب باباً مِن العلم ليردّ باطلاً الي الحق و ضالّاً الي الهدي كان عملُه كعبادة اربعين عاماً»؛ كسی كه به دنبال آموختن دانش بيرون برود، تا با آن باطلی را ردّ كند و گمراهی را به هدايت بكشد، كار او همچون چهل سال عبادت است.

• خدمت به مردم: روايات بسياری است كه خدمت به مردم و رسيدگی به مشكلات آنان را از بسياری از عبادت ها و از جمله حج مستحب، برتر به حساب آورده است.

منابع

• فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
• تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری.
• شرح و تفسير دعاى ابوحمزه ثمالى، محمدعلى خزائلى، ۱جلد، ابتكار دانش - ايران - قم، چاپ: ۱، ۱۳۸۷ ه.ش.
• جلوه هاى رحمت الهى، حسين انصاريان، ۱جلد، دار العرفان - ايران - قم، چاپ: ۱، ۱۳۸۴ ه.ش.
• سایت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم
• تحف العقول، ابن شعبه حرانى، ۱جلد، جامعه مدرسين - قم، چاپ: دوم، ۱۴۰۴ / ۱۳۶۳ق.
• الوافي، فيض كاشانى، ۲۶جلد، كتابخانه امام أمير المؤمنين عليه السلام - اصفهان، چاپ: اول، ۱۴۰۶ ق.
• بحارالأنوار، محمدباقر مجلسى، ۱۱۱جلد، دار إحياء التراث العربي - بيروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق.
• تصنيف غررالحكم و دررالكلم، عبدالواحد تميمى آمدى، ۱جلد، دفتر تبليغات - ايران؛ قم، چاپ: اول، ۱۳۶۶ش.
• دلائل الصدق لنهج الحق، محمدحسن مظفر نجفى، ۶جلد، موسسة آل البيت - قم، چاپ: اول، ۱۴۲۲ ق.
• تنبيه الخواطر و نزهة النواظر، ورام بن أبي فراس، ۲جلد، مكتبه فقيه - قم، چاپ: اول، ۱۴۱۰ ق.
• المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقى، ۲جلد، دار الكتب الإسلامية - قم، چاپ: دوم، ۱۳۷۱ ق.
• الصحيفة السجادية، على بن الحسين عليه السلام، ۱جلد، دفتر نشر الهادى - قم، چاپ: اول، ۱۳۷۶ش.
• نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاينده، ۱جلد، دنياى دانش - تهران، چاپ: چهارم، ۱۳۸۲ش.
• الكافي، محمد بن يعقوب كلينى، ۸جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ ق.
• منية المريد، شهيد ثانى، ۱جلد، مكتب الإعلام الإسلامي - قم، چاپ: اول، ۱۴۰۹ق.

پیوندها

• اثر عبادت در گفتار شهید مطهری
• روح عبادت در گفتار شهید مطهری