لیلی مادر علی اکبر علیه السلام

لیلا سلام الله علیها، همسر امام حسین علیه السلام، دختر ابومرّة بن عروة بن مسعود ثقفی و میمونه دختر ابوسفیاناست. وی مادر حضرت علی اکبر علیه السلام، اولین شهید آل ابو طالب در واقعه کربلاست.

اصل و نسب

نام مادر على اکبر، لیلی بوده است. نام وى را آمنه، بَرّه و مُرّه نیز گفته اند. شـیخ مفید در ارشاد، طبرسی در اعلام الوری، ابن جریر در تـاریخ طـبری، ابن اثیر در کامل، یعقوبی در تاریخ خود و سهیلی در الروض الانف، نام این بانو را همان «لیلا» ذکـر کرده اند (واقدی، 1405: 6/ 392؛ یعقوبی، 1371: 2/246-247؛ ابن قتیبه، 1960: 213؛ طـبری، 1382: 5/446؛ عـسقلانی، 1328: 3/412). امّا سـبط بـن جـوزی در تذکرة الخواص، ابن جریر طبری در منتخب (12 / 19) و خـوارزمی در مـقتل، نام وی را «آمنه» آورده اند (ابن جوزی، 1426: 249).

تنها ابن شهرآشوب در مناقب، از وی به «برّه» دخت عـروه یاد کرده است (ابن شهرآشوب، بی تا: 4/77). همان گونه کـه کلام سهیلی در الروض الانـف (2/ 326) بـیانگر آن است که میمونه دختر ابـی سـفیان جدۀ پدری لیلا بوده که عروه با او ازدواج کرده و ثمرۀ این وصلت ابومرّه و لیلا هـمسر امـام حسین(ع) دخت ابی مرّه اسـت.

وی دختر ابی مرّة بن عروة بن مسعود ثقفی (عسقلانی، 1328: 3/ 412) است. مادرش میمونه دختر ابی سفیان صـخر بـن حـرب بن امیه (همو: 4/ 178) و جده اش دختر ابی العاص و عمۀ پدرش برزه دختر مسعود ثقفی زوجـۀ صـفوان بن امیه است (خلیفة بن خیاط، 1415: 145؛ واقدی، 1405: 5/53 - 6/392؛ یعقوبی، 1371: 2/ 246-247؛ ابن قتیبه، 1960: 213؛ ابن جوزی، 1426: 249؛ طبری، 1382: 3/343؛ ابن اثیر، 1399: 3/482). صفوان از مشرکین قریش بـود و از سـردمداران غزوۀ احد به شمار می رفت. او در این غزوه، همسر خود را همراه آورد که بـه اسـارت مسلمان درآمد و عبدالله اکبر از وی به دنیا آمـد (ابـن ابی الحدید، 1385: 3/359).

جدّ لیلى، عروة بن مسعود ثقفى، از بزرگان صحابه است که در رخدادصلح حدیبیه ، به نمایندگى از قریش، نزد پیامبر (صلى الله علیه و آله) آمد. او در آن هنگام کافر بود و در سال نهم هجرت اسلام آورد و به سـوی قبیله اش بازگشت و خود بـر بـام خانۀ بلندی که داشت رفت و اسلام خود را آشکار ساخت و آنان را به این دین دعوت نمود. امّا آنان باران تیر را به سویش گشودند و یکی از آن ها بر [قلب] او اصابت نمود و غرقه در خون خـویش به زمین افتاد (عسقلانی، 1328: 4/178).

عروة بن مسعود یکی از سادات اربعه در اسلام(عروة بن مسعود، بشر بن هلال، عدی بن حاتم و سراقة بن مالک) و از رهبران و بزرگان قبایل خود بوده اند. چون خبر شهادت وى به پیامبر صلى الله علیه و آله رسید، فرمود: مَثَل عروه، مَثَل صاحب یاسین است که قومش را به سوى خدا دعوت کرد؛ ولى آنها او را کشتند.

عروه به هنگام پذیرش اسلام ده زن در اختیار داشت. پیامبر(ص) فرمود که اسلام بیش از چهار زن را جائز نمی شمرد. او نیز چهار تن از آنان را برگزید که از جملۀ ایشان زینب دخـت ابـوسفیان صخر بن حرب بن امیه بود.

ارتـباط نـَسَبی لیلا با ابـوسفیان از نـاحیۀ مادر، سبب شد طـبق نـقلی، معاویه، علی اکبر(ع) را شایسته ترین فرد برای خلافت بداند و نیز در روز عاشورا، اُمویان به وی امان دهند کـه عـلی اکبر(ع) با آن مخالفت ورزید (محمدی ری شهری، 1388: 1/278-281).

بـه همین سـبب، نـسبت خـویشاوندی لیلا با میمونه اسـت که دشمن به علی اکبر(ع) در کربلا گفت: «تو با امیرالمؤمنین یزید پیوند خویشی داری» و با این کـلام مـی خواستند او را به لشکر کفر بکشانند؛ امّا نـفس قـدسی او بـه شـرف جـاودانۀ حیات سرمد رو آورد فـرمود:

پیوند خویشاوندی با رسول خدا(ص) سزاوارتر است که رعایت شود تا پیوند با فرزند هند جگرخوار. (بخاری، 1381: 30؛ رازی، 1409: 7؛ ابـن منصور، 1404: 3/152)

نظر مورخان درباره حـضور ایشان در کربلا

از جمله مواردی کـه مـیان ارباب تواریخ مورد بحث و گفت وگو بوده، حضور لیلا - مادر علی اکبر - در کربلاست. یک سری موضوعات تاریخی وجود دارد که اثبات و نفی آن ضرری به مقصود و هدف اصلی وارد نمی سازد و بالعکس، یک سری موضوعاتی در تاریخ مـطرح اسـت که اثبات وجود و عدم آن، تأثیر فراوانی در ارائه هدف دارد. هرچند به طور مستقیم اثبات حضور لیلا مادر حضرت علی اکبر اثر زیادی در ارائه هدف عالی حماسه عاشورا ندارد؛ ولی بحث پیرامون حضور آن مخدّره در کـربلا تـأثیر زیادی در ارائه واقـعیت که زمینه اصلی هدفِ حماسه سازان کربلاست، داشته و از تحریفات و دروغ های دروغ پردازان جلوگیری می کند.

عده ای از تاریخ نویسان حضور لیلا مـادر آن شاهزاده را در کربلا ثابت دانسته اند تا جایی که یک سری مرثیه ها را بـه آن مـخدّره هـنگام رفتن علی اکبر به میدان نسبت داده اند و حتی بعضی از شعرا نیز حضور آن بانو را در کربلا به شعر درآورده اند. ولی مـشهور مـورخان تصریح کرده اند که آن بانوی با عظمت در کربلا حضور نداشته و قبل از واقعه فوت نـموده اسـت (مـحلاتی، 1390: 1/278؛ مقرم، 1413: 11). استاد شهید مرتضی مطهری این مسئله و در نتیجه قصه ها و افسانه هایی که درباره ایشان گفته شـده، از موارد تحریف رویداد کربلا می داند و آن را با استدلال نقد و رد می کند (مطهری، 1379: 1/ 26-27) دکتر آیتی نـیز در این باره می نویسد:

در جـریان کـربلا از او سخنی به میان نیامده است. هیچ روشن نیست که ایشان در این تاریخ زنده بوده است یا نه؟... از همسران امام تنها کسی که به یقین می توان گفت که در این سفر همراه امام بـوده، رباب است. (بررسی تاریخ عاشورا: 123)

حضور حضرت در کربلا در برخی آثار تاریخی

در بعضی از مقاتل ذکر شده که مادر علی اکبر در کربلا حاضر بود و رفتن به میدان آن بزرگ مرد را مشاهده می کرد و اضطراب شدیدی داشـت و حـتی به طور مفصل وداع ایشان با مادر را آورده اند. همچنین این مطلب را که امام حسین(ع) به لیلا فرمود در حق فرزندت دعا کن، نقل کرده اند (نوری، 1364: 90) به عنوان مثال، در کتاب تذکرةالشهدا (ص213)، مرحوم مـلّا حـبیب الله شریف می نویسد:

از بعضی کتب مستفاد می شود مادر علی اکبر نیز بیرون آمد و فریاد واولداه برکشید و خود را بر نعش فرزند انداخت امام مادر او را به خیمه برگردانید.

در کتاب مقتل ابی اسحاق اسفرائینی مـطابق نـقل کتاب تذکرةالشهداء می خوانیم:

در آن حالی که علی اکبر از روی اسب به زمین افتاده بود مادرش شهربانو به نعش علی اکبر نظر می کرد در حالی که مدهوش بود و حیران، و از دهشت هیچ نمی توانست بـگوید ولکـن گـریه می کرد.

در کـتاب مـهیجُ الاحزان تـألیف حسن بن محمدعلی یزدی (ص212) آمده است:

در بعضی کـتب مـقتل مذکور است که چون اهل حرم یافتند که آن حضرت روانه میدان می شود و اجازه حرب می خواهد، مادر و خواهر و عمه ها بـه دور او حـلقه زدنـد و می گفتند برما غریبان ترحم کن....

در کتاب روضۀالشهداء تألیف ملاحسین واعـظ کاشفی (ص339) می خوانیم:

وقتی علی اکبر به روی زمین افتاده بود، امام به بالین او آمد و فرمود: ای فرزند ارجمند و ای آرام دل دردمند با مـادر و پدر سـخنی بـگو، علی اکبر دیده باز کرد و سر خود را در کنار پدر دید و خروش مادر و خـواهران را شـنید.

فاضل دربندی در اسرارالشهادۀ (ص37) نوشته است:

امام حسین(ع) از مادر علی اکبر خواست که در حق فرزندش دعا کند در آن لحـظۀ کـارزار فـرمود: من از جدّم رسول خدا(ص) شنیدم که دعای مادر در حق فرزند مستجاب است.

عـمادزاده در مـجموعۀ شـرح زندگانی علی اکبر (ص370) می نویسد:

در غالب کتب که شهادت علی اکبر را شرح داده اند، معتقدند مادرش در کربلا بـوده و مـی نویسند: چـون خواست به میدان رود از مادرش اجازه گرفت.

ولی او در صفحه 352 می نویسد:

یکی از تأثّرات حضرت امام حسین(ع) در کـربلا را فـقدان مادر علی اکبر می دانستند.

در معالی السبطین شیخ محمدمهدی حائری مازندرانی در بیان مصیبت حضرت علی اکبر(ع) بـه گـونه ای تـصریح می کند که لیلا در کربلا حضور داشت و حالش چگونه بود، وقتی نظر به بدن قـطعه قـطعه علی اکبر کرد (حائری مازندرانی، 1419: 1/416).

نهله غروی او را از زنانی می داند که در کربلا حضور داشته اسـت (غـروی، 1375: 271).

عدم حضور حضرت در کربلا در برخی آثار تاریخی

در برخی کتب تاریخی گفته اند مـادر عـلی اکبر در کربلا حضور نداشته و پیش از واقعه، از دنیا رفته است.

حاج شیخ عباس قـمی در مـنتهی الامال (1/ 437) مـی نویسد:

ظاهر آن است که والدۀ آن جناب در کربلا نبوده و در کتب معتبره نیافتم چیزی. لذا آن چه مشهور است امام حسین(ع) بـعد از رفـتن علی اکبر(ع) به میدان نزد مادرش لیلا رفت و فرمود برخیر و دعا کن. و این که از جـدّم شنیدم دعای مادر در حق فرزند مستجاب است، به فرمایش شیخ ما صحیح نیست.

ملاعلی آقا واعـظ تـبریزی خیابانی در وقایع الایام در احوال محرم الحرام (ص443) نوشته است:

آیا این که مادر آن شاهزاده در کـربلا بـود یا نه؟ من در این رابطه مدرکی را به دسـت نـیاوردم.

مـحمدباقر بیرجندی در کبریت احمر (ص187) چنین می گوید:

بودن مـادر عـلی اکبر در کربلا در هیچ کتاب معتبری ذکر نشده و اعتباری نیست به کلام صاحب کتاب مـهیج الاحزان کـه مادر و خواهران او بر سر نـعش او آمـدند.

شیخ ذبـیح الله مـحلاتی در کـتاب فرسان الهیجاء (ص287) می نویسد:

بودن مادر علی اکبر در زمـین کـربلا، بلکه زنده بودن او حتی در مدینه (هنگام واقعه عاشورا) تاکنون به نظر نـرسیده و امـر کردن امام حسین(ع) لیلا را که دعـا کند در حق فرزندش، حـاجی نـوری می فرماید اصلی ندارد.

حاج فـرهاد مـیرزا معتمدالدوله در کتاب قمقام زخّار نوشته است:

در حین تألیف (این کتاب) از احوال لیلا مـادر عـلی اکبر چیزی به نظر نرسیده.

حـاج مـحمدهاشم خـراسانی در کتاب منتخب التواریخ (ص269) مـی نویسد:

مـعلوم نیست والده مکرمه حـضرت عـلی اکبر در کربلا بوده، بلکه معلوم نیست آن مخدّره در آن زمان زنده بوده یا نه؟!

محدث نوری در این باره آوردهـ اسـت:

آن چه روضه خوان ها می خوانند که بعد از رفـتن عـلی اکبر به مـیدان امـام حسین(ع) به مادرش لیلا فـرمود: «برخیز و به خلوت برو و برای فرزندت دعا کن؛ از جدم شنیدم که فرمود: دعای مادر در حـق فـرزند مستجاب می شود» تا آخر آن که هـمگی دروغ اسـت. (نـوری، 1364: 90)

مـحدث قـمی نیز می گوید:

ظـاهر آن اسـت که لیلا در کربلا نبوده و من در کتاب های معتبر ندیدم. (منتهی الآمال: 375)

همو در جایی دیگر می نویسد:

در کتاب های معتبر، ذکـری از بـودن لیلا در کربلا یا در کوفه و شام نیست. (همان: 541)

هـمچنین اسـتاد شـهید مـرتضی مـطهری این مسئله و در نتیجه قصه ها و افسانه هایی که درباره ایشان گفته شده را از موارد تحریف رویداد کربلا می داند و آن را با استدلال نقد و رد می کند (مطهری، 1379: 1/ 26 - 27).

دکتر آیتی نیز در این باره نوشته است:

در جـریان کربلا از او سخنی به میان نیامده است. هیچ روشن نیست که ایشان در این تاریخ زنده بوده است یا نه؟... از همسران امام تنها کسی که به یقین می توان گفت که در این سفر هـمراه امـام بوده، رباب است. (بررسی تاریخ عاشورا: 123)

سال وفات لیلا و مقدار عمر او و نیز حضورش در کـربلا مشخص نیست. شیخ عباس قمی حدیث شناس و محقق بزرگوار می نویسد:

من به مأخذی دست نیافتم که دال برآمدن لیلا بـه کـربلا بـاشد. (ابن طاووس، 1385: 50)

اگرچه دربندی در اسرارالشهادة متعرض حضور لیلا در کربلا شده است.

نـتیجه گیری

بـنا بر آن چه بیان داشتیم، نتیجه می گیریم که درباره همسر امام حسین(ع) و مادر علی اکبر(ع)، سه مـطلب اسـاسی وجـود دارد و در هر یک از این مطالب، نظر منتخب را به همراه مستنداتش ارائه نمودیم.

مطلب اول دربـاره اصـل و نـسب و ازدواج ایشان با امام حسین(ع) است که ایشان را بانویی با فضیلت و کمالات دانسته اند و در ازدواجش بـا حـضرت نـیز شکی نیست و همه مورخان به آن تصریح کرده اند.

مطلب دوم و مهم ترین بحث درباره این بانوی بـافضیلت، حـضور یا عدم حضور ایشان در واقعه کربلاست که در میان دیدگاه های قائلان و منکران، قول بـه عـدم حـضور ایشان را با استناد به عدم نص تاریخی و همچنین انتساب اشعار و نقل های تاریخی به شـخصی دیگر به نام لیلا، اثبات کردیم.

مطلب سوم درباره مقدار عمر و نحوه ارتحال ایشان اسـت. در این مطلب بر اساس سخن بزرگان و تاریخی نویسانی چون مرحوم شیخ عباس قمی، داوری قطعی نمی کنیم؛ زیرا مـستندات کـافی در دست نیست.

بنابراین ایشان از بانوان بافضیلت، همسر امام حسین(ع) و مادر علی اکـبر(ع) اسـت، ولی در کربلا حضور نداشت.

منابع

• دانشنامه امام حسین علیه السلام، دارالحدیث، مدخل "لیلی همسر امام حسین(ع)".
• لیلی دختر ابی مرة، ویکی شیعه.