کسب حلال

در دین اسلام برای فرد مسلمان جایز نیست که از هر طریقی کسب مال کند، بلکه باید از مسائل شرعی مربوط به کسب و کار اطلاع داشته باشد و تنها از راه‌های حلال، مایحتاج خود و خانواده خود را تأمین کند.

روزی حلال در قرآن

با نگاه به آیات قرآنی درمی­ یابیم که قرآن هرگز ما را به چشم پوشی از مواهب الهی دعوت نکرده است و فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده و همیشه آدمی را دعوت به فعالیت نموده است تا از طریق کار و کوشش خود به روزی حلال دسترسی داشته باشد و دستور داده است که از روزی حلال و پاکیزه بخورید:

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلاَلاً طَيِّباً وَلاَتَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ»؛ ای مردم، از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید و از شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است.

«... كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ ...»؛ از نعمت­های پاکیزه­ ای که به شما روزی داده ­ایم، بخورید.

در این آیات مراد از «طیّبات»، چیزهای حلال و پاکیزه است که خداوند متعال روزی بندگانش قرار داده است و به حالت دستوری آورده است که از حلال و طیب تناول کنید.

تأمين و تضمين روزى

مسئله تأمين و تضمين روزى به عنوان يك اصل مسلّم از اصول آفرينش در قرآن مجيد مطرح است. يعنى از قرآن استفاده مى شود كه تمام بندگان خدا داراى روزى مقدر هستند و در ديوان الهى هيچ كس از قلم نيفتاده است؛ چنانکه در آيات می فرماید:

• «وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِى الارْضِ الا عَلَى اللّهِ رِزْقُها ...»؛ هيچ جنبنده اى در زمين نيست جز آن كه روزى آن بر خدا است.
• «و َكَايِّنْ مِنْ دابَّةٍ لاتَحْمِلُ رِزْقَها اللّهُ يَرْزُقُها وَايّاكُمْ ...»؛ چه بسيار جاندارانى كه روزى خود را همراه ندارند. خداوند آنها و شما را روزى مى دهد.
• «انَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتينُ»؛ به راستى خداوند تنها روزى دهنده و صاحب قوت و قدرت است.
• «... ولاتَقْتُلُوا اوْلادَكُمْ مِنْ امْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وايّاهُمْ ...»؛ ...فرزندانتان را به خاطر فقر و نادارى نكشيد كه ما روزى شما و آنها را مى دهيم.

از اين آیات به طور صريح استفاده مى شود كه روزى دهنده تنها خداى متعال است و اوست كه روزى جانداران را تضمين و تأمين فرموده و با دقت در اين آيات و امثال آن، موضوع تضمين روزى به عنوان يك واقعيت تكوينى روشن مى شود.

تلاش برای کسب روزی

با اين كه خداوند تعالى روزى را تضمين فرموده است، اما از اين نكته نبايد غفلت ورزيد كه تضمين روزى بدان معنى نيست كه روزى هر كس را در خانه اش مى آورند و يا از آسمان براى او مائده نازل مى كنند، بلكه مقصود آن است كه در عالم طبيعت منابع تأمين روزى جانداران پيش بينى شده است، چنان كه قرآن مى فرمايد: «... وَ قَدَّرَ فيها اَقْواتَها ...»؛... خداوند اقوات و روزى جانداران را در جهان به اندازه قرار داد...».

ولى براى تحصيل روزى بايد كوشش كرد و از منابع گسترده الهى آن را بدست آورد كه: «وأنْ لَيْسَ لِلْإنْسانِ الّا ما سَعى»؛ براى انسان بهره اى جز سعى و كوشش او نيست.

کسب حلال در روایات

تشویق به رفتن دنبال روزی

شريعت مقدس اسلام براى امرار معاش ما را به تحصيل مال و كسب حلال در حدّ لازم تشويق مى كند. در حدیثی آمده است: سَهْل بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَى بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفـَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عليه السلام قالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله: الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءًا أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَالِ ؛ نبى گرامى اسلام صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد: عبادت هفتاد جزء است كه برترين جزء آن طلب حلال است.

امام باقر عليه السلام فرمود: إِنِّي لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ فَاغِراً فَاهُ إِلَى رَبِّهِ فَيَقُولُ ارْزُقْنِي وَ يَتْرُكُ الطَّلَبَ؛ من دشمن دارم كسى را كه دهان خود را به سوى خدا باز كرده و مى گويد خدايا مرا روزى ده، در حالى كه دنبال تحصيل روزى نمى رود.

و در حديث ديگرى فرمود: إِنِّي أَجِدُنِي أَمْقُتُ الرَّجُلَ مُتَعَذِّرَ الْمَكَاسِبِ فَيَسْتَلْقِي عَلَى قَفَاهُ و َيَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي وَ يَدَعُ أَنْ يَنْتَشِرَ فِي الْأَرْضِ وَ يَلْتَمِسَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ فَالذَّرَّةُ تَخْرُجُ مِنْ جُحْرِهَا تَلْتَمِسُ رِزْقهَا؛ من دوست ندارم كسى را كه دنبال كسب و كار نمى رود و بر پشت مى خوابد و در خانه مى نشيند و مى گويد خدايا روزى مرا برسان و براى اين كه از فضل روزى خدا استفاده كند گامى برنمى دارد. آنگاه فرمود: مورچه براى اين كه روزى خود را تحصيل كند از لانه اش بيرون مى رود (يعنى انسان نبايد براى تهيه روزى از مورچه كمتر باشد).

امام باقر عليه السّلام مى فرمايد: مَنْ طَلَبَ الرِّزْقَ فِي الدُّنْيَا اسْتِعْفَافاً عَنِ النَّاسِ وَ تَوْسِيعاً عَلَى أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى جَارِهِ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ و َوَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ ؛ هر كس براى حفظ آبروى خود در ميان مردم، تلاش براى خانواده و نيكى به همسايه ها در جستجوى رزق حلال باشد خدا را در حالى ملاقات مى كند كه چهره اش چون ماه شب چهاردهم باشد.

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: الْكَادُّ عَلَى عِيَالِهِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّه؛ كسى كه تلاش و كوشش براى خانواده مى كند (در كسب روزى حلال) مانند مجاهد در راه خدا است.

اهمیت کسب حلال

در حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله آمده است: «لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ وَ شَبَابِهِ فِيمَا أَبْلَاه وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ كَسَبَهُ و َفِيمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ» ؛ هيچ بنده اى در روز قيامت قدم از قدم برنمى دارد تا درباره چهار چيز مورد بازجويى قرار گيرد: نخست از عمرش كه در چه راه آن را سپرى كرده است، دوم جوانى اش را چگونه و در چه راهى تمام كرده است، سوم از ثروتش كه از كجا بدست آورده و در چه راهى آن را مصرف كرده است، چهارم از محبت ما اهل بيت.

در کتاب «بحارالانوار» به نقل از کتاب «مَسَائِلِ الرِّجَالِ لِمَوْلَانَا أَبِي الْحَسَنِ الْهَادِي عليه السلام» آمده که: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الْجَلَّابُ قُلْتُ رُوِّينَا عَنْ آبَائِكَ أَنَّهُ يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يَكُونُ شَيْءٌ أَعَزَّ مِنْ أَخٍ أَنِيسٍ أَوْ كَسْبِ دِرْهَمٍ مِنْ حَلَالٍ فَقَالَ لِي «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الْعَزِيزَ مَوْجُودٌ وَلَكِنَّكَ فِي زَمَانٍ لَيْسَ شَيْءٌ أَعْسَرَ مِنْ دِرْهَمٍ حَلَالٍ وَ أَخٍ فِي اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ» ؛ راوى روايت مى گويد: از امام هادى عليه السلام سؤال كردم كه از پدران شما نقل مى شود كه فرموده اند زمانى بر مردم مى آيد كه كمياب است در آن زمان، برادرى كه بتوان با آن مأنوس شد و يا درهم حلالى كه بتوان بدست آورد. حضرت فرمودند: بالاخره چيز كمياب يافت مى شود ولى تو در زمانى زندگى مى كنى كه بدست آوردن مال حلال و برادر كه برادرى او براى خدا باشد سخت تر از آن چيز ديگرى نيست.

امام صادق علیه السلام مى فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيُحِبُّ الِاغْتِرَابَ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ»؛ خدا غربت رفتن در طلب روزى را دوست مى دارد.

شناخت مسائل خرید و فروش

امام علی علیه السلام در روایتی می ­فرمایند: در بازار ننشیند مگر کسی که مسائل خرید و فروش را بداند و هر که با نادانی تجارت کند، در ربا خوردن فرو می­ رود.

مرز افراط و تفریط در کسب روزی

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می نمایند که: «ملْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ» ؛ ملعون است كسى كه كَلْ (رزق، روزى و كارهاى) خود را بر ديگران افكند.

امام سجاد عليه السّلام مى فرمايد: «الدُّنْيَا دُنْيَاءَانِ دُنْيَا بَلَاغٍ وَ دُنْيَا مَلْعُونَةٍ»؛ دنيا دوتا است، يكى دنياى رساننده (يعنى دنياى در حد كفايت) و ديگرى دنياى لعنت شده.

کسب‌های حرام

در فقه اسلام برخی از کسب ها حرام شمرده شده اند که از جمله آنها می توان موارد زیر را نام برد:

• فروش اسلحه به دشمنان دین
• اجاره برای کار حرام
• تصدی ولایت و کار از طرف حاکم جائر
• چاپ و نشر کتب یا چیزهای مشابه گمراه کننده
• کلاه‌برداری
• کم فروشی
• خرید و فروش مُسکرات
• کسب درآمد از راه قمار
• رشوه خواری
• احتکار
• ربا
• انباشتن اموال و دورنمودن آن از گردش اقتصادی (که از آن اصطلاحا به "کَنز" تعبیر می شود).

منابع

• "کسب روزی"، سيده معصومه جوادی، دانشنامه پژوهه، بازیابی: ۱۱ شهریور ۱۳۹۱.
• "کسب حلال"، سایت دانلود بوک.
• "فعالیت‌های اقتصادی ممنوع در اسلام"، سید حسین اسحاقی، رواق اندیشه، دی ۱۳۸۴، شماره ۴۹.