احیاء علوم الدین (کتاب)

۲۴۰px
نویسنده	ابوحامد محمد غزالی
موضوع	اخلاق و عرفان
زبان	عربی
تعداد جلد	16

إحیاء علوم الدین مشهور به "احیاء العلوم"، کتابى جامع در معارف اسلامى و عرفانى، به عربى، اثر ابوحامد محمد غزالی (۴۵۰ - ۵۰۵)، عالم و متفکر بزرگ اسلامى است. احیاء علوم الدین یکی از بزرگترین کتابهای دینی و اخلاقی و عرفانی و مواعظ که همیشه در عالم اسلام، اهمیت داشته و مورد توجه علمای شیعه و سنی مذهب بوده است.

مؤلف

ابوحامد محمدبن محمد غزالی، در سال ۴۵۰ هـ ق برابر با ۱۰۵۸ میلادی در طوس به دنیا آمد، در کودکی یتیم شد و خیلی زود بطور جدی مشغول یادگیری علم و علوم مختلف شد. مدتی در طوس و بعد نزد "ابونصر اسماعیلی" در جرجان، علم آموخت ولی بعد زیر نظر معلمان مختلفی که برجسته ترین آنها "امام الحرمین جوینی" بود تا سال ۴۷۸ هـ ق، درسش را ادامه داد. او که بتدریج یک حکیم الهی و فقیه، متفکر با دیدی وسیع و قدرتمند شده بود، مدتها به عنوان رئیس مدرسه نظامیه خدمت کرد و تدریس کلام اشعری و فقه شافعی می کرد. غزالی مدت یازده سال، دیگر به تفکر و در تنهایی و خلوت نشست و به صورت تجربه عمیق شخصی، روش زندگی صوفیانه را برای خودش انتخاب کرد. این دوران، دوران فعالیت و خلاقی او بود، بطوری که از ۴۰۴ کتابی که منسوب به اوست، تعداد زیادی را در این دوران نوشت. مدتی بعد به ترغیب دیگران به زندگی علمی برگشت و زمانی هم در مدرسه نظامیه نیشابور، تدریس می کرد. بعد به طوس و خانقاه برگشت و به تعلیم و هدایت شاگردان در زمینه زندگی صوفیانه پرداخت. او در سال ۵۰۵ هـ ق، در سن ۵۵ سالگی در همانجا از دنیا رفت!

معرفی کتاب

این کتاب را که غزالی در دوران کناره گیری از تدریس در مدرسه نظامیه، و بعد از بروز دگرگونی های روحی و شوریدگی های فکری و بر اثر انتخاب راه مجاهده و ترک مجادله، در ایام سفر و اقامت چند ساله اش به شام و قدس و حجاز نوشت و حاصل مراقبات صوفیانه و مطالعات عالمانه خود را در آن به یادگار گذاشت، در واقع کارنامه بزرگ غزالی در دوران عزلت و تنهایی اش می باشد.

غزالى، در نگارش این اثر، از دو کتاب «الرسالة القشیریة» و «قوت القلوب» تأثیر پذیرفته است. «إحیاء علوم الدین» از گران‌قدرترین کتاب‌هاى اسلامى در شناخت حلال و حرام است که ظاهر و باطن احکام را به هم آمیخته و مشتمل است بر شریعت و طریقت و حقیقت. با اینکه نه قرن از تألیف این کتاب گذشته، و نیز با وجود تلاش‌هاى جدید و معاصرى که برای معرفى اسلام صورت مى‌گیرد، با این حال، «احیاء العلوم» تنها کتابى است که تقریبا همه علوم مسلمانان را به‌صورت متداخل، نه به‌صورت مجزا و منفصل در بر دارد و یک اسلام تام الاصول غیر ناقص را به تصویر مى‌کشد و به هیچ گروه یا فرقه‌اى گرایش ندارد و در هیچ‌یک از حوزه‌هاى علوم اسلامى نیز اسیر و محبوس نیست؛ با آنکه غزالى، در عقاید، اشعرى و در فروع، شافعى و در بینش، صوفى بود.

برخى، این کتاب را نقد کرده‌اند و مناقشه‌هاى بسیارى درباره آن صورت گرفته است؛ از جمله کسانى که سخت بر غزالى و کتابش خرده گرفته‌اند، مى‌توان ابن جوزى و ابن صلاح و مارزى را نام برد. گذشته از نقد برخى مباحث عقلى و کلامى کتاب در باب اعتقادات، بیشترین اشکالى که بر این کتاب وارد شده، وجود احادیث ضعیف در آن است. در حقیقت، غزالى، چندان درایتى در علم حدیث نداشته و از شیخى حدیث نشینده است. دیگر اینکه غزالى، به دلیل گرایش شدید به تصوف و حسن ظن فراوان به مشایخ صوفیه، گاه گفتار آنان را، بدون تحقیق و بررسى و اغلب، با عین عبارات نقل کرده است.

این کتاب در زمان حیات مؤلف به سرزمین مغرب رفت. انتشار وسیع این کتاب در شهرها و ممالک اسلامی، خیلی زود واکنش هایی را به دنیال داشت. عده ای به او طعنه ها زدند، فقها او را به فروختن فقه به تصوف و به اقوال یونانیان متهم کردند. ابن عربی، مازری، طرطوشی، قاضی عیاض، ابن منتیر (از مالکیان)، ابن صلاح، یوسف دمشقی، برهان الدین بقاعی (شافعی)، بدرالدین زرکشی، ابن جوزی، ابن تیمیه، ابن قیم (از حنبلیان)، همه از مخالفان او بودند. از آنطرف در کنار این دشمنی ها و طعنه ها، احیاء العلوم طرفداران بسیار زیادی داشت و بصورت مرجعی غنی و اصیل در اخلاق و تصوف علمی درآمد. بطوری که بعضی افراد خط ابیات آن را بر برهانیات بوعلی سینا ترجیح می دادند. (به نقل از کشکول شیخ بهائی) و بعضی می گفتند که اگر همه کتب اسلامی از بین برود و فقط این کتاب باقی باشد، جای همه آنها را پر می کند. بعضی هم در اطراف آن، کرامت ها و واقعه های غیبی و قدسی را بروز دادند، مثل اینکه: چون "قاضی عیاض" فتوا به سوزاندن این کتاب داد، مورد نفرین غزالی قرار گرفت و مرد.

کتب اخلاقی "جامع السعادات" از ملا مهدی نراقی و "معراج السعادة" از ملا احمد نراقی به طور واضح، متأثر از احیاء العلوم است و مطالب بسیاری را از این کتاب آورده اند. سعدی شاعر بزرگ، در گلستان و بوستان خود، از افکار غزالی و خصوصا "احیاء العلوم" بسیار بهره گرفته است، آنجا که می گوید: «در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب»، و نیز مولوی در مثنوی اش، تأثیر زیادی پذیرفته است. به غیر از این کتب مشهور، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم احیاء العلوم را در بسیاری از کتابهای بزرگ و کوچک در طول تاریخ فرهنگ اسلامی می توان دید.

محتوای کتاب

این کتاب، کتابی است بزرگ در حدود ۱۶۰۰ صفحه رحلی، طبق طرحی جامع در چهار فصل (رُبع): ربع عبادات، ربع عادات، ربع مهلکات، ربع منجیات، که هر کدام به ده بخش، یعنی ده کتاب تقسیم شده است.

ربع عبادات[۱]، درباره آداب و دقایق سنن و اسرار معانى عبادات است که عالم عامل را از دانستن آن گریزى نیست. این ربع، خود، از ده کتاب تشکیل شده است که نخستین آنها، «کتاب العلم» است[۲]. به قول مؤلف، سبب آغاز کردن کتاب با این مبحث، آن است که علم، مهم‌ترین هدف برای امور کشفى است که با آموختن آن بنا به فرموده رسول اکرم(ص)، خداوند متعال بندگى (عبادت) مى‌شود. دیگر کتاب‌هاى ربع نخست به این شرحند: قواعد العقاید[۳]، اسرار طهارت[۴]، اسرار نماز[۵]، اسرار زکات[۶]، اسرار روزه[۷]، اسرار حج[۸]، آداب تلاوت قرآن[۹]، اذکار و دعاها[۱۰]، ترتیب اوراد در اوقات[۱۱].

ربع عادات[۱۲]، شامل ده کتاب در رابطه با آداب و رسوم اجتماعی به شرح زیر است: آداب خوردن[۱۳]، آداب ازدواج[۱۴]، احکام کسب[۱۵]، حلال و حرام[۱۶]، آداب صحبت و معاشرت با اصناف خلق[۱۷]، گوشه‌گیرى[۱۸]، آداب سفر[۱۹]، سماع و وجد[۲۰]، امر به معروف و نهى از منکر[۲۱]، آداب معیشت و اخلاق و نبوت[۲۲].

ربع مهلکات[۲۳]، درباره صفات ناپسندى است که برای زدودن و پاک کردن نفس و دل از آنها، آیات قرآنى نازل شده است. غزالى حد و حقیقت هر یک از این خلقیات و اسباب پدید آمدن آنها را شرح داده و آفات آنها و نشانه‌هایى را که بدان شناخته مى‌شوند و روش‌هاى درمانى آنها را یادآور شده است. این ربع، شامل ده کتاب به شرح زیر است: شرح شگفتى‌هاى دل، ریاضت نفس، آفات دو شهوت شکم و فرج، آفات زبان[۲۴]، آفات غضب، حقد و حسد[۲۵]، ذم دنیا[۲۶]، نکوهش مال و بخل[۲۷]، ذم جاه و ریا[۲۸]، نکوهش کبر و عجب[۲۹] و غرور[۳۰].

ربع منجیات[۳۱]، درباره صفات پسندیده‌اى است که موجب تقرب به خداوند و رستگاری مى‌شود: توبه، صبر و شکر، خوف و رجاء، فقر و زهد، توحید و توکل، محبت و شوق و انس و رضا، نیت و اخلاص و صدق، مراقبه و محاسبه، کتاب الفکر، کتاب ذکر الموت و مابعده. غزالى، علاوه بر بیان حد و حقیقت هر صفت، اسباب و نشانه‌ها و فضیلت آن را نیز یادآور شده است.

در واقع، غزالی در این کتاب، اول علوم را به واجب عینی و واجب کفایی، بعد واجب کفایی را به شرعی و غیرشرعی، بعد غیرشرعی ها را به محمود و مذموم و مباح تقسیم می کند، سپس علوم شرعی پسندیده را در بخش اصول (کتاب، سنت، اجماع امت، آثار صحابه) و مقدمات (لغت و نحو و ...) و متممات (علم اصول، علم رجال و ...) جا می دهد و در بخش فروع به دو قسمت، آنچه که در این جهان به کار می آید و آن علم فقه است و کتب فقهی شامل آن است، و فقها (علمای دنیا) به آن می پردازند و آنچه به آخرت مربوط می شود.

در طرح مطالب هر کتاب، غزالى، ابتدا، به آیات و احادیث و اخبار و آثار استشهاد مى‌کند، سپس با پروردن معانى آنها به بیان و زبانى ساده و روشن، به شرح و بسط و ارائه آراى خود مى‌پردازد.

تلخیص و شرح کتاب

«إحیاء علوم الدین» چندین بار تلخیص و به بعضى زبان‌ها، از جمله فارسی ترجمه و بارها به چاپ رسیده است. بهترین چاپ آن، تصحیح زین‌الدین عراقى است، همراه با تخریج آیات قرآنى به ضمیمه «تعریف الاحیاء بفضائل الحیاء»، اثر علامه عبدالقادر بن شیخ بن عبدالله العیدروس؛ هم‌چنین «الاملاء عن اشکالات الاحیاء»، اثر شخص امام غزالى که ردى است بر اعتراضات بعضى از معاصران و «عوارف المعارف» سهروردى که در ۱۴۰۶ به جاپ رسیده است، از دیگر نسخه‌هاى تصحیحى این کتاب به شمار مى‌روند.

چون غزالی متوجه بود که این کتاب برای خواننده معمولی بسیار حجیم است، لذا در کتاب "الاربعین" با چهل بخش، خلاصه ای از آن را نوشت که مثل چهل بخش کتاب "احیاء" است ولی از لحاظ تقدم و تأخر با آن نمی خواند.

ترجمه فارسی إحیاء علوم الدین: مؤیدالدین محمد خوارزمی

۱- بهترین و اولین تلخیص از این کتاب، توسط خود نویسنده "غزالی" در نسخه فارسی، تحت عنوان "کیمیای سعادت" نوشته شد که از مهمترین کتب اخلاقی و ادبی زبان فارسی است و چون نسخه اصلی و کامل "احیاء العلوم" موجود نیست. متن کیمیای سعادت در مقام مقایسه، متنی کامل و موثق از تعالیم غزالی است. ۲- لباب الاحیاء، از برادرش احمد غزالی. ۳- منهاج القاصدین، از "ابن الجوزی". ۴- عین العلم از محمدبن عثمان بلخی ۱۸۵۶.

سید محمدمرتضی زبیدی صاحب فرهنگ بزرگ تاج العروس در ۱۲۰۱ هـ ق بر این کتاب شرحی با عنوان اتحاف السادة المتقین بشرح اسرار احیاء علوم الدین نوشته است. ولی در میان همه تلخیص ها و شرح ها و ترجمه های نگاشته شده بر کتاب احیاء، "المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء" نوشته ملامحسن فیض کاشانی، چاپ تهران ۱۳۴۰ هجری شمسی است که موقعیت ممتاز و والایی دارد. مرحوم فیض که خودش محدث و مؤلف زبردست و عالم اخلاقی بود، قدر کتاب احیاء العلوم را خوب فهمید و به همین دلیل به آن اهمیت داد.

منابع

• نرم افزار اخلاق اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• "کتاب احیاء العلوم الدین"، دائرةالمعارف طهور.