رعایت سطح مخاطب عام متوسط است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

احترام به والدین: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
==کرامت انسان==
+
{{خوب}}
 +
احترام به والدین، از مهمترین آموزه‌های اخلاقی [[دین اسلام]] و از مؤثرترین عبادات در کسب رضای [[خداوند]] است. در آیات متعددی از [[قرآن کریم]]، پس امر به [[توحید]] که اصل و اساس دعوت همه انبیاء الهی است، [[احسان]] به والدین سفارش شده است. 
  
«کرامت» در لغت به معنی بزرگواری و بخشش و ارزشمندی می باشد و به همین ترتیب شخص کریم انسانی است. بزرگوار با شخصیت و دارای ویژگی ها و ارزش های اخلاقی.
+
==منزلت والدین==
 +
والدین مجرای فیض الهی هستند؛ بدین معنا که خلقت مادی [[انسان]] از طریق آنان صورت می گیرد. تربیت گری آنان پرتوی از ربوبیت [[خدا]] و مهربانی آنها نسبت به فرزندان جلوه ای از رحمت بی نهایت خداوند است. به همین دلیل حق شناسی، [[احسان]] و اطاعت از والدین، جلوه ای از حق خداوند بر انسان است «حَقَّ الْوَالِدَینِ مُشْتَقٌّ مِنْ حَقِّ اللَّهِ تَعَالَى»‏؛<ref>مصباح الشریعة، ص۷۰</ref> و از مهمترین آموزه های اخلاقی دین [[اسلام]] می باشد؛ تا آنجا که در چهار [[آیه]] از [[قرآن کریم]]، نخستین فرمان خداوند پس از امر به [[توحید]] و یکتاپرستی، سفارش نسبت به احسان به والدین است.<ref> سوره بقره/ آیه ۸۳ ، سوره نساء/آیه ۳۶، سوره انعام/آیه ۱۵۱، سوره اسراء/آیه ۲۳</ref>
  
تکریم شخصیت انسان ها و احترام و بزرگداشت آنها از جمله اموری است که فراوان مورد توجه و سفارش دین عزیز [[اسلام]] قرار گرفته است. این طرز رفتار و منش را می توان به وضوح در سیره اولیای بزرگ این دین الهی به خصوص پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم مشاهده نمود.  
+
روایات نیز در بیان منزلت والای والدین فراوان است. در این روایات، رضایت والدین، از اسباب جلب رضایت خداوند و خشم آنان موجب [[غضب]] خداوند دانسته شده: «رِضَى‏ الرّبّ‏ فى‏ رِضَى‏ الوالدین و سَخَط الرّب فى سخط الوالدین»؛<ref> جامع أحادیث الشیعة للبروجردی، ج‏۲۶ ، ص۸۸۶</ref> همچنین نگاه محبت آمیز به آنان از اثربخش ترین عبادات و نیکی به آنها نشانه حسن معرفت و [[قرب الهی|تقرب]] انسان به خداوند دانسته شده است: «بِرُّ الْوَالِدَینِ مِنْ حُسْنِ مَعْرِفَةِ الْعَبْدِ بِاللَّهِ تَعَالَى».<ref> مصباح الشریعة، ص۷۰</ref>
 +
==حق‌شناسی و تشکر از والدین==
 +
یکی از مهمترین حقوق والدین، تشکر از آنان است. تشکر از والدین در پایه ای از اهمیت است که [[قرآن کریم]] آن را در ردیف [[شکر|شکرگزاری]] از [[خداوند]] متعال بیان نموده: {{متن قرآن|«... أَنِ اشْکرْ لی‏ وَ لِوالِدَیک إِلَی الْمَصیرُ»}}<ref> سوره لقمان/آیه ۱۴.</ref>؛ مرا و پدر و مادرت را شکر گوى که سرانجام تو نزد من است‏.  
  
خدای تعالی در [[قرآن]] کریم با عنایت به همین مسئله پیامبر خویش را به وصف «رحمة للعالمین» معرفی کرده و در جای دیگر می فرماید: {{متن قرآن|«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ...»}}.([[سوره آل عمران]]/ 159)
+
[[امام رضا]] علیه السلام در تبیین آیه فوق می فرماید: «خداوند به سپاسگزاری از خودش و پدر و مادر فرمان داده است، پس کسی که از پدر و مادرش سپاسگزاری نکند، خدا را شکر نکرده است».<ref>الخصال ؛ ج‏۱ ؛ ص۱۵۶</ref>
  
از طرف دیگر خداوند حکیم در مورد فضیلت و کرامت و بزرگی شأن نوع بشر فرموده است:{{متن قرآن|«وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً»}}.([[سوره اسراء]]/ 70)
+
و در روایتی دیگر می فرماید: «بر تو باد به طاعت کردن از پدر و نیکی و فروتنی و خضوع و بزرگ شمردن و احترام به او، و همیشه صدای خود را در حضور وی آهسته کن زیرا که پدر ریشه فرزند است و فرزند شاخه ای از او می باشد. اگر او نبود، خدا تو را مقدر نمی کرد و جاه و جان و اموال را در راه او نثار کن؛ من روایت دارم که: تو و مالت از پدرت هستی، جان و مال را از آن او دانسته، در دنیا بخوشى پیرو آنان باشید و با حقشناسى، و پس از مردن برایشان دعا کنید و بر آنها رحمت خواهید، زیرا روایت است که هر که پدرش را در زندگى او حقشناسى کند و پس از مردنش برایش دعا نکند خدا او را عاق نامیده».<ref> بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص: ۷۶</ref>
  
در جامعه ای که مورد نظر [[اسلام]] و قرآن است، هر انسانی محترم و دارای شخصیت و کرامت می باشد.  
+
امام رضا علیه السلام در ادامه همین حدیث شریف حق مادر بر بالاترین حقوق دانسته و می فرمایند: «بدان که حق مادر لازم ترین [[حقوق اسلامی|حقوق]] و واجب ترین آن است، زیرا او به گونه ای فرزند را حمل کرد که هیچ کس، دیگری را چنین حمل نمی کند؛ او با گوش، چشم و همه جوارح خود از فرزند مراقبت کرد در حالی که از این کارش شادمان و امیدوار بود؛ پس او فرزندش را با آن سختی که هیچ کس بر چنین سختی صبر نمی کند حمل کرد و راضی شد که خود گرسنه و فرزندش سیر باشد، خود تشنه و فرزندش سیراب باشد، خود برهنه و فرزندش پوشیده باشد و فرزندش در سایه باشد، در حالی که خود در آفتاب به سر می برد، پس سپاسگزاری از مادر و نیکی به وی باید به اندازه این فداکاری او باشد، گرچه شما توان ادای کمترین حق او را ندارید، مگر به یاری خدا، و خدای عزوجل حق او را قرین خود قرار دارد و فرمود: "مرا و پدر و مادرت را شکرگزار باش؛ مبادا فرمان نبری و سپاسگزاری نکنی که بازگشت همگان به سوی من است"».<ref> بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص: ۷۶</ref>
  
==قرآن کریم و تکریم «والدین»==
+
==تواضع نسبت به والدین==
 +
یکی از جلوه های [[ادب]] و تکریم والدین، [[تواضع|فروتنی]] در برابر ایشان است. [[قرآن کریم]] در این باره چنین سفارش می فرماید: {{متن قرآن|«وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی‏ صَغیراً»}}<ref> سوره اسراء/آیه ۲۴.</ref>؛ و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانى نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنان که پدر و مادر، مرا از کودکى (به مهربانى) بپروردند تو در حق آنها رحمت و مهربانى فرما.
  
در اسلام آنقدر که به احترام و تکریم پدر و مادر توصیه و سفارش شده، نسبت به دیگران توصیه نشده است و آثار مطلوب و بزرگی که در پی این احترام و قدردانی نصیب انسان می شود. بر کسی پوشیده نیست و از آن اموری است که در نزد خدای حسابگر، جایگاه عظیمی دارد.  
+
همچنین از کمترین اظهار بیزاری و درشتگویی بر حذر داشته و می فرماید: {{متن قرآن|«...إِمَّا یبْلُغَنَّ عِنْدَک الْکبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کریما»}}<ref> سوره اسراء/آیه ۲۳.</ref> ...چنانکه هر دو آنها و یا یکى از آنها پیر شدند، به آنها حتى کلمه اُفّ نگویید و یا بر سر آنها فریاد نکشید و با آهنگى نرم و ملایم با آنها سخن گویید.
  
قرآن شریف نیز در آیات قابل توجهی مانند: 83 [[سوره بقره]]، 36 [[سوره نساء]]، 151 [[سوره انعام]]، 23 [[سوره شعراء]]، 14 [[سوره لقمان]] و... سخن از والدین و احسان و نیکی در حق آنها را به میان می آورد.
+
واژه « أُفٍّ» در آیه کریمه نشان دهنده کمترین حالت بیزاری انسان از چیزی است. [[امام صادق]] علیه السلام در [[تفسیر]] این آیه فرمودند: «اگر خداوند چیزى کمتر از «اُفّ» گفتن سراغ داشت، حتماً از آن نهى مى فرمود».<ref> الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۴۹.</ref> 
  
و البته حق هم همین است که قرآن کریم نسبت به پدر و مادری که از ابتدای تولد فرزند زحمت ها و مشقت هایی را متحمل شده اند، این گونه عنایت داشته باشد و امر به احسان و تکریم این دو بزرگوار را بعد از دعوت به توحید و یکتاپرستی خدای (جلّ و اعلی) قرار دهد.
+
نیز در تبیین چگونگی رفتار متواضعانه در برابر والدین می فرمایند: «چشمهایت را جز از روی دلسوزی و مهربانی با پدر و مادر خیره مکن و صدایت را بلندتر از صدای آنها نکن، دستهایت را بالای دستهای آنها مبر، و جلوتر از آنان راه مرو».<ref> الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۵۸.</ref> 
 +
==اطاعت از والدین==
 +
از تکالیف بایسته فرزندان نسبت به والدین، اطاعت از ایشان است. [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید: {{متن حدیث|« العبد المطیع لوالدیه و لربه فی اعلی علیین»}}؛<ref> نهج الفصاحة ؛ ص۵۷۸.</ref> بنده ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز [[قیامت]] در بالاترین جایگاه است.
  
در آیه 36 [[سوره نساء]] می خوانیم: {{متن قرآن|«وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا...»}}.
+
البته باید دانست اطاعت از والدین اطاعتی مطلق و نامحدود نیست. قرآن کریم اهل ایمان را از اطاعت والدین در اموری که توحیدشان را به [[شرک]] آلوده سازد منع فرموده است: {{متن قرآن|«وَ إِنْ جاهَداک عَلى‏ أَنْ تُشْرِک بی‏ ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفا...»}}<ref> سوره لقمان/آیه ۱۵.</ref>؛ و اگر پدر و مادر تو را بر شرک به خدا که آن را به حق نمى ‏دانى وادار کنند در این صورت دیگر آنها را اطاعت مکن و لیک در دنیا با آنها به حسن خلق مصاحبت کن‏
 +
==نیکی و احسان به والدین==
 +
چنانکه بیان شد، [[احسان]] به والدین از دستورات اکید خداوند و پیشوایان دین است. تعابیر [[قرآن کریم]] و روایات در این خصوص فراوان و تا حدی شگفت انگیز است. در چهار آیه شریفه از قرآن کریم پس امر به [[توحید]] که اصل و اساس دعوت همه انبیاء الهی است، احسان به والدین سفارش شده است. مانند آیه ۲۳ از [[سوره اسراء]] که می فرماید: {{متن قرآن|« وَ قَضى‏ رَبُّک أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْسانا ...»}}<ref> سوره اسراء/آیه ۲۳.</ref>؛ پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید.  
  
اهمیت احترام و نیکی به پدر و مادر در این آیه و آیات مشابه دیگر به بهترین وجه ممکن نمودار شده و بیان می شود که پس از دستور به عبودیت و یگانه پرستی، آنچه که در مرتبه بعد قرار می گیرد و اولویت دارد، احسان و تکریم مقام بلند پدر و مادر است.
+
[[امام علی]] علیه السلام نیکی به والدین را از بزرگترین واجبات (بِرّ الوالدین اکبر فریضة)<ref> غرر الحکم و درر الکلم ؛ ص۳۱۲ </ref> و از بهترین خصلتها (بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مِنْ أَکْرَمِ‏ الطِّبَاع)<ref> بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏۷۴ ؛ ص۲۱۲ </ref> دانسته اند. و در سخنی از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله آمده است: {{متن حدیث|«...سِرْ سَنَتَینِ بَرَّ وَالِدَیک ...»}}<ref> من لا یحضره الفقیه ؛ ج‏۴ ؛ ص۳۶۱.</ref>؛ دو سال راه برو به پدر و مادرت نیکی کن. به عبارت دیگر اگر پدر و مادرت در فاصله دوری هستند شایسته است برای نیکی به آنان دو سال در سفر باشی تا به آنها برسی.
  
قابل توجه این که این [[سیاق]] و بیان در چند جای دیگر قرآن کریم نیز تکرار شده و به همین آیه بسنده نمی شود.
+
باید دانست این وظیفه مهم اختصاص به والدین با [[ایمان]] ندارد. [[امام باقر]] علیه السلام در این رابطه فرمود: «در سه چیز خداوند متعال به احدی اجازه ترک آنها را نداده است: ادای [[امانت]] به مرد نیکوکار و فاسق، [[وفای به عهد]] و پیمان نسبت به نیکوکار و فاسق، نیکی به پدر و مادر، نیکو کار باشند یا فاسق».<ref> الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۶۲</ref>
  
بیان زیبای دیگر قرآن در این مورد آیه کریمه {{متن قرآن|«وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا»}}.([[سوره اسراء]]/23)
+
از مصادیق نیکی به والدین این است که انسان در برآورده شدن نیازهایشان بکوشد. امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسشی درباره چگونگی احسان به والدین فرمودند: «احسان به پدر و مادر این است که رفتارت را با آنها نیکو کنی و مجبورشان نکنی تا چیزی که نیاز دارند از تو بخواهند».<ref> الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۵۷</ref> یعنی باید پیش از آنکه درخواست کنند حاجتشان را برآورده سازی.
  
باز هم سخن از توحید و بلافاصله پس از آن امر به تواضع و احسان و تجلیل از والدین و کمک به آنها در امور زندگی و نهی از رنجش و آزار آنان، حتی با کوچکترین کلام نامناسب است. بلکه باید با نرمی و کلامی نیکو و مؤدبانه با آنان سخن گوید؛ «قولاً کریماً».  
+
از دیگر مصادیق احسان به والدین این است که فرزندان در حق آنان [[دعا]] کنند و از خداوند برای آنان طلب رحمت نمایند. قرآن کریم می فرماید: {{متن قرآن|«... وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی صَغیراً »}}<ref> سوره اسراء/آیه ۲۴.</ref>؛ و بگو: اى پروردگار من، همچنان که مرا در خُردى پرورش دادند، بر آنها رحمت آور. و دعای [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام در حق والدین خود را اینگونه بیان می کند: {{متن قرآن|«رَبَّنَا اغْفِرْلِی وَ لِوالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسابُ»}}<ref> سوره ابراهیم/آیه ۴۱.</ref> پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزی که حساب برپا می شود، ببخش و بیامرز. و [[حضرت نوح]] علیه السلام نیز اینگونه در حق والدینش دعا می کند: {{متن قرآن|«رَبِّ اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَی وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ...»}}<ref> سوره نوح/آیه ۲۸.</ref> اى پروردگار من، مرا و پدر و مادرم را و هر که را با ایمان به خانه من وارد شود و نیز مردان مؤمن و زنان مؤمن را بیامرز.  
  
و این کمترین خدمتی است که فرزند می تواند در حق پدر و مادری که او را از کودکی تربیت و رشد داده اند و به بلوغ رسانده اند انجام دهد. «کما ربّیانی صغیراً» همچنین است در ذکر اوصاف حضرت یحیی علیه السلام که یکی از آنها نیکویی و تعزیز والدین خود می باشد: {{متن قرآن|«وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا × وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُن جَبَّارًا عَصِيًّا»}}.([[سوره مریم]]/13و14)
+
احسان به والدین اختصاص به زمان حیات ایشان ندارد، بلکه فرزندان پس از وفات والدین نیز می توانند با [[زیارت اهل قبور|زیارت قبور]] آنان از پاداش بزرگ خداوند به اهل احسان بهره برند. رسول خدا می فرمایند: {{متن حدیث|«مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبَوَیهِ أَوْ أَحَدِهِمَا فِی کلِّ جُمُعَةٍ غُفِرَ لَهُ وَ کتِبَ بَرّاً.»}}<ref> بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏۸۶ ؛ ص۳۵۹.</ref>؛ کسی که قبر پدر و مادر یا یکی از آندو را در هر [[جمعه]] یکبار زیارت کند خداوند او را می بخشد و او را نیکوکار می نویسد.
  
اما به طور مسلم زحمتی که مادر به خصوص در ایام کودکی در قبال فرزندان خود متحمل می شود. نسبت به پدر بیشتر است و این زحمت و مشقت بیشتر، تکریم و احترام بیشتری را می طلبد؛ چنان که در روایات متعدد نسبت به احترام به مادر سفارش های ویژه ای شده است.
+
همچنین فرزندان می توانند با نیابت کردن از آنان در امور خیر، در زمره احسان کنندگان به والدین قرار گیرند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «چه چیز مانع شخص می شود وقتی که پدر و مادرش زنده یا مرده اند به آنها نیکی کند، باین صورت که به [[نیت]] آنها [[نماز]] بخواند، [[صدقه]] بدهد، [[حج]] بجا بیاورد و [[روزه]] بگیرد، زیرا اگر چنین کند [[ثواب]] آنها به پدر و مادر می رسد و به خود شخص هم همانقدر ثواب داده می شود، به علاوه خداوند متعال به واسطه کارهای نیک و نماز او خیر زیادی به او عطا می کند».<ref> الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۵۹
 +
</ref>
 +
==آثار احسان به والدین==
 +
نیکی و [[احسان]] به والدین، آثار فراوانی در دنیا و [[آخرت]] در پی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:
  
قرآن کریم نیز به این مسئله توجه نموده و می فرماید: {{متن قرآن|«وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ»}}.([[سوره لقمان]]/ 14)
+
'''افزایش عمر و روزی:'''
  
این آیه به مشقت های مادر هنگام بارداری و پس از آن اشاره کرده و آن را جداگانه ذکر می کند، تا انسان را به یاد گذشته خویش بیندازد و از این طریق بیشتر قدردان زحمت ها و رنج های مادرش باشد.
+
از اسباب جلب [[رزق|روزی]] و طول عمر، نیکی به والدین است. [[رسول خدا]] (صلی الله علیه وآله) در این باره فرمود: {{متن حدیث|«مَنْ سَرَّهُ أَنْ یمَدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ وَ یبْسَطَ رِزْقُهُ فَلْیصِلْ أَبَوَیهِ وَ لْیصِلْ ذَا رَحِمِهِ»}}<ref> بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏۷۱ ؛ ص۸۵.</ref> کسی که دوست دارد عمرش طولانی و روزی اش زیاد شود، نسبت به پدر و مادر و خویشانش [[صله رحم]] بجای آورد.
  
در ادامه آیه شریفه نیز مجدداً به تشکر و قدرشناسی از والدین پس از شکرگذاری از خدای تعالی توصیه و بر آن تأکید می نماید.
+
'''آمرزش الهی:'''
  
[[رده:اخلاق اجتماعی]]
+
[[امام سجاد]] (علیه السلام) فرمود: «مردی خدمت رسول خدا(ص) رسید و گفت: ای رسول خدا، من هیچ کار زشتی نمانده که انجام نداده باشم، آیا می توانم [[توبه]] کنم؟ رسول خدا(ص) فرمود: آیا هیچیک از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم. حضرت فرمود: برو به او نیکی کن (تا آمرزیده شوی). وقتی او راه افتاد پیامبر(ص) فرمود: کاش مادرش زنده بود.<ref> الزهد ؛ النص ؛ ص۳۵.</ref> یعنی اگر او زنده بود و به او نیکی می کرد، زودتر آمرزیده می شد.
 +
==پانویس==
 +
{{پانویس}}
 +
==منابع==
 +
*قرآن کریم.
 +
*الخصال، شیخ صدوق، قم، چاپ: اول، ۱۳۶۲ش.
 +
*من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق.
 +
*الکافی، کلینى، تهران، اسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق.
 +
*بحار الأنوار، مجلسى، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.
 +
*جامع أحادیث الشیعة، آقا حسین بروجردى، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ ش.
 +
*غررالحکم و دررالکلم، تمیمى آمدى، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ ق.
 +
*مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق علیه السلام، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
 +
*الزهد، حسین بن سعید اهوازى، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= متوسط
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
 +
 
 +
[[رده:اخلاق اجتماعی]][[رده:اخلاق خانواده]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
 +
[[رده:مقاله های مهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۱۶

احترام به والدین، از مهمترین آموزه‌های اخلاقی دین اسلام و از مؤثرترین عبادات در کسب رضای خداوند است. در آیات متعددی از قرآن کریم، پس امر به توحید که اصل و اساس دعوت همه انبیاء الهی است، احسان به والدین سفارش شده است.

منزلت والدین

والدین مجرای فیض الهی هستند؛ بدین معنا که خلقت مادی انسان از طریق آنان صورت می گیرد. تربیت گری آنان پرتوی از ربوبیت خدا و مهربانی آنها نسبت به فرزندان جلوه ای از رحمت بی نهایت خداوند است. به همین دلیل حق شناسی، احسان و اطاعت از والدین، جلوه ای از حق خداوند بر انسان است «حَقَّ الْوَالِدَینِ مُشْتَقٌّ مِنْ حَقِّ اللَّهِ تَعَالَى»‏؛[۱] و از مهمترین آموزه های اخلاقی دین اسلام می باشد؛ تا آنجا که در چهار آیه از قرآن کریم، نخستین فرمان خداوند پس از امر به توحید و یکتاپرستی، سفارش نسبت به احسان به والدین است.[۲]

روایات نیز در بیان منزلت والای والدین فراوان است. در این روایات، رضایت والدین، از اسباب جلب رضایت خداوند و خشم آنان موجب غضب خداوند دانسته شده: «رِضَى‏ الرّبّ‏ فى‏ رِضَى‏ الوالدین و سَخَط الرّب فى سخط الوالدین»؛[۳] همچنین نگاه محبت آمیز به آنان از اثربخش ترین عبادات و نیکی به آنها نشانه حسن معرفت و تقرب انسان به خداوند دانسته شده است: «بِرُّ الْوَالِدَینِ مِنْ حُسْنِ مَعْرِفَةِ الْعَبْدِ بِاللَّهِ تَعَالَى».[۴]

حق‌شناسی و تشکر از والدین

یکی از مهمترین حقوق والدین، تشکر از آنان است. تشکر از والدین در پایه ای از اهمیت است که قرآن کریم آن را در ردیف شکرگزاری از خداوند متعال بیان نموده: «... أَنِ اشْکرْ لی‏ وَ لِوالِدَیک إِلَی الْمَصیرُ»[۵]؛ مرا و پدر و مادرت را شکر گوى که سرانجام تو نزد من است‏.

امام رضا علیه السلام در تبیین آیه فوق می فرماید: «خداوند به سپاسگزاری از خودش و پدر و مادر فرمان داده است، پس کسی که از پدر و مادرش سپاسگزاری نکند، خدا را شکر نکرده است».[۶]

و در روایتی دیگر می فرماید: «بر تو باد به طاعت کردن از پدر و نیکی و فروتنی و خضوع و بزرگ شمردن و احترام به او، و همیشه صدای خود را در حضور وی آهسته کن زیرا که پدر ریشه فرزند است و فرزند شاخه ای از او می باشد. اگر او نبود، خدا تو را مقدر نمی کرد و جاه و جان و اموال را در راه او نثار کن؛ من روایت دارم که: تو و مالت از پدرت هستی، جان و مال را از آن او دانسته، در دنیا بخوشى پیرو آنان باشید و با حقشناسى، و پس از مردن برایشان دعا کنید و بر آنها رحمت خواهید، زیرا روایت است که هر که پدرش را در زندگى او حقشناسى کند و پس از مردنش برایش دعا نکند خدا او را عاق نامیده».[۷]

امام رضا علیه السلام در ادامه همین حدیث شریف حق مادر بر بالاترین حقوق دانسته و می فرمایند: «بدان که حق مادر لازم ترین حقوق و واجب ترین آن است، زیرا او به گونه ای فرزند را حمل کرد که هیچ کس، دیگری را چنین حمل نمی کند؛ او با گوش، چشم و همه جوارح خود از فرزند مراقبت کرد در حالی که از این کارش شادمان و امیدوار بود؛ پس او فرزندش را با آن سختی که هیچ کس بر چنین سختی صبر نمی کند حمل کرد و راضی شد که خود گرسنه و فرزندش سیر باشد، خود تشنه و فرزندش سیراب باشد، خود برهنه و فرزندش پوشیده باشد و فرزندش در سایه باشد، در حالی که خود در آفتاب به سر می برد، پس سپاسگزاری از مادر و نیکی به وی باید به اندازه این فداکاری او باشد، گرچه شما توان ادای کمترین حق او را ندارید، مگر به یاری خدا، و خدای عزوجل حق او را قرین خود قرار دارد و فرمود: "مرا و پدر و مادرت را شکرگزار باش؛ مبادا فرمان نبری و سپاسگزاری نکنی که بازگشت همگان به سوی من است"».[۸]

تواضع نسبت به والدین

یکی از جلوه های ادب و تکریم والدین، فروتنی در برابر ایشان است. قرآن کریم در این باره چنین سفارش می فرماید: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی‏ صَغیراً»[۹]؛ و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانى نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنان که پدر و مادر، مرا از کودکى (به مهربانى) بپروردند تو در حق آنها رحمت و مهربانى فرما.

همچنین از کمترین اظهار بیزاری و درشتگویی بر حذر داشته و می فرماید: «...إِمَّا یبْلُغَنَّ عِنْدَک الْکبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کریما»[۱۰] ...چنانکه هر دو آنها و یا یکى از آنها پیر شدند، به آنها حتى کلمه اُفّ نگویید و یا بر سر آنها فریاد نکشید و با آهنگى نرم و ملایم با آنها سخن گویید.

واژه « أُفٍّ» در آیه کریمه نشان دهنده کمترین حالت بیزاری انسان از چیزی است. امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمودند: «اگر خداوند چیزى کمتر از «اُفّ» گفتن سراغ داشت، حتماً از آن نهى مى فرمود».[۱۱]

نیز در تبیین چگونگی رفتار متواضعانه در برابر والدین می فرمایند: «چشمهایت را جز از روی دلسوزی و مهربانی با پدر و مادر خیره مکن و صدایت را بلندتر از صدای آنها نکن، دستهایت را بالای دستهای آنها مبر، و جلوتر از آنان راه مرو».[۱۲]

اطاعت از والدین

از تکالیف بایسته فرزندان نسبت به والدین، اطاعت از ایشان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید: « العبد المطیع لوالدیه و لربه فی اعلی علیین»؛[۱۳] بنده ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قیامت در بالاترین جایگاه است.

البته باید دانست اطاعت از والدین اطاعتی مطلق و نامحدود نیست. قرآن کریم اهل ایمان را از اطاعت والدین در اموری که توحیدشان را به شرک آلوده سازد منع فرموده است: «وَ إِنْ جاهَداک عَلى‏ أَنْ تُشْرِک بی‏ ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفا...»[۱۴]؛ و اگر پدر و مادر تو را بر شرک به خدا که آن را به حق نمى ‏دانى وادار کنند در این صورت دیگر آنها را اطاعت مکن و لیک در دنیا با آنها به حسن خلق مصاحبت کن‏

نیکی و احسان به والدین

چنانکه بیان شد، احسان به والدین از دستورات اکید خداوند و پیشوایان دین است. تعابیر قرآن کریم و روایات در این خصوص فراوان و تا حدی شگفت انگیز است. در چهار آیه شریفه از قرآن کریم پس امر به توحید که اصل و اساس دعوت همه انبیاء الهی است، احسان به والدین سفارش شده است. مانند آیه ۲۳ از سوره اسراء که می فرماید: « وَ قَضى‏ رَبُّک أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْسانا ...»[۱۵]؛ پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید.

امام علی علیه السلام نیکی به والدین را از بزرگترین واجبات (بِرّ الوالدین اکبر فریضة)[۱۶] و از بهترین خصلتها (بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مِنْ أَکْرَمِ‏ الطِّبَاع)[۱۷] دانسته اند. و در سخنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: «...سِرْ سَنَتَینِ بَرَّ وَالِدَیک ...»[۱۸]؛ دو سال راه برو به پدر و مادرت نیکی کن. به عبارت دیگر اگر پدر و مادرت در فاصله دوری هستند شایسته است برای نیکی به آنان دو سال در سفر باشی تا به آنها برسی.

باید دانست این وظیفه مهم اختصاص به والدین با ایمان ندارد. امام باقر علیه السلام در این رابطه فرمود: «در سه چیز خداوند متعال به احدی اجازه ترک آنها را نداده است: ادای امانت به مرد نیکوکار و فاسق، وفای به عهد و پیمان نسبت به نیکوکار و فاسق، نیکی به پدر و مادر، نیکو کار باشند یا فاسق».[۱۹]

از مصادیق نیکی به والدین این است که انسان در برآورده شدن نیازهایشان بکوشد. امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسشی درباره چگونگی احسان به والدین فرمودند: «احسان به پدر و مادر این است که رفتارت را با آنها نیکو کنی و مجبورشان نکنی تا چیزی که نیاز دارند از تو بخواهند».[۲۰] یعنی باید پیش از آنکه درخواست کنند حاجتشان را برآورده سازی.

از دیگر مصادیق احسان به والدین این است که فرزندان در حق آنان دعا کنند و از خداوند برای آنان طلب رحمت نمایند. قرآن کریم می فرماید: «... وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی صَغیراً »[۲۱]؛ و بگو: اى پروردگار من، همچنان که مرا در خُردى پرورش دادند، بر آنها رحمت آور. و دعای حضرت ابراهیم علیه السلام در حق والدین خود را اینگونه بیان می کند: «رَبَّنَا اغْفِرْلِی وَ لِوالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسابُ»[۲۲] پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزی که حساب برپا می شود، ببخش و بیامرز. و حضرت نوح علیه السلام نیز اینگونه در حق والدینش دعا می کند: «رَبِّ اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَی وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ...»[۲۳] اى پروردگار من، مرا و پدر و مادرم را و هر که را با ایمان به خانه من وارد شود و نیز مردان مؤمن و زنان مؤمن را بیامرز.

احسان به والدین اختصاص به زمان حیات ایشان ندارد، بلکه فرزندان پس از وفات والدین نیز می توانند با زیارت قبور آنان از پاداش بزرگ خداوند به اهل احسان بهره برند. رسول خدا می فرمایند: «مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبَوَیهِ أَوْ أَحَدِهِمَا فِی کلِّ جُمُعَةٍ غُفِرَ لَهُ وَ کتِبَ بَرّاً.»[۲۴]؛ کسی که قبر پدر و مادر یا یکی از آندو را در هر جمعه یکبار زیارت کند خداوند او را می بخشد و او را نیکوکار می نویسد.

همچنین فرزندان می توانند با نیابت کردن از آنان در امور خیر، در زمره احسان کنندگان به والدین قرار گیرند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «چه چیز مانع شخص می شود وقتی که پدر و مادرش زنده یا مرده اند به آنها نیکی کند، باین صورت که به نیت آنها نماز بخواند، صدقه بدهد، حج بجا بیاورد و روزه بگیرد، زیرا اگر چنین کند ثواب آنها به پدر و مادر می رسد و به خود شخص هم همانقدر ثواب داده می شود، به علاوه خداوند متعال به واسطه کارهای نیک و نماز او خیر زیادی به او عطا می کند».[۲۵]

آثار احسان به والدین

نیکی و احسان به والدین، آثار فراوانی در دنیا و آخرت در پی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

افزایش عمر و روزی:

از اسباب جلب روزی و طول عمر، نیکی به والدین است. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در این باره فرمود: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یمَدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ وَ یبْسَطَ رِزْقُهُ فَلْیصِلْ أَبَوَیهِ وَ لْیصِلْ ذَا رَحِمِهِ»[۲۶] کسی که دوست دارد عمرش طولانی و روزی اش زیاد شود، نسبت به پدر و مادر و خویشانش صله رحم بجای آورد.

آمرزش الهی:

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «مردی خدمت رسول خدا(ص) رسید و گفت: ای رسول خدا، من هیچ کار زشتی نمانده که انجام نداده باشم، آیا می توانم توبه کنم؟ رسول خدا(ص) فرمود: آیا هیچیک از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم. حضرت فرمود: برو به او نیکی کن (تا آمرزیده شوی). وقتی او راه افتاد پیامبر(ص) فرمود: کاش مادرش زنده بود.[۲۷] یعنی اگر او زنده بود و به او نیکی می کرد، زودتر آمرزیده می شد.

پانویس

  1. مصباح الشریعة، ص۷۰
  2. سوره بقره/ آیه ۸۳ ، سوره نساء/آیه ۳۶، سوره انعام/آیه ۱۵۱، سوره اسراء/آیه ۲۳
  3. جامع أحادیث الشیعة للبروجردی، ج‏۲۶ ، ص۸۸۶
  4. مصباح الشریعة، ص۷۰
  5. سوره لقمان/آیه ۱۴.
  6. الخصال ؛ ج‏۱ ؛ ص۱۵۶
  7. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص: ۷۶
  8. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص: ۷۶
  9. سوره اسراء/آیه ۲۴.
  10. سوره اسراء/آیه ۲۳.
  11. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۴۹.
  12. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۵۸.
  13. نهج الفصاحة ؛ ص۵۷۸.
  14. سوره لقمان/آیه ۱۵.
  15. سوره اسراء/آیه ۲۳.
  16. غرر الحکم و درر الکلم ؛ ص۳۱۲
  17. بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏۷۴ ؛ ص۲۱۲
  18. من لا یحضره الفقیه ؛ ج‏۴ ؛ ص۳۶۱.
  19. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۶۲
  20. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۵۷
  21. سوره اسراء/آیه ۲۴.
  22. سوره ابراهیم/آیه ۴۱.
  23. سوره نوح/آیه ۲۸.
  24. بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏۸۶ ؛ ص۳۵۹.
  25. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۵۹
  26. بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏۷۱ ؛ ص۸۵.
  27. الزهد ؛ النص ؛ ص۳۵.

منابع

  • قرآن کریم.
  • الخصال، شیخ صدوق، قم، چاپ: اول، ۱۳۶۲ش.
  • من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق.
  • الکافی، کلینى، تهران، اسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق.
  • بحار الأنوار، مجلسى، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.
  • جامع أحادیث الشیعة، آقا حسین بروجردى، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ ش.
  • غررالحکم و دررالکلم، تمیمى آمدى، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ ق.
  • مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق علیه السلام، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
  • الزهد، حسین بن سعید اهوازى، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.