بین النهرین

«بین‌النَّهرَین» (میان رودان)، سرزمینی است در غرب آسیا در حوضه رودهای دجله و فرات. این سرزمین مثلثی است به وسعت حدود ۲۰۰ هزار کیلومتر مربع که بخش هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران درون این مثلث واقع شده‌اند. بین‌‌النهرین‌، مهد تمدن‌های کهن بوده و پیامبران بزرگی در این منطقه به دنیا آمده یا در آن زیسته‌اند.

جغرافیای بین‌‌النهرین‌

ناحیه تاریخى بین النهرین در امتداد دو رود دجله و فرات و بین آنها ممتد است. قسمت شمالى آن به نام الجزیره عمدتاً لم‌یزرع است، اما نیمه جنوبى به نام سواد، دشتى حاصلخیز و آبرفتى است.

رود دجله‌ از جنوب‌ دریاچۀ وان‌، و رود فرات‌ از نزدیکی‌ کوه‌ آرارات‌ سرچشمه‌ می‌گیرند. طول‌ رود دجله‌ ۸۴۰‘۱، و رود فرات‌ ۸۵۰‘۲ کیلومتر است‌. این‌ دو رود از شمال‌ به‌ جنوب‌ جریان‌ دارند و پس‌ از گذر از اراضی‌ کوهستانی‌، با فاصلۀ ۴۰۰ کیلومتر از یکدیگر وارد دشت‌ می‌شوند. فاصلۀ این‌ دو رود با یکدیگر در نزدیکی‌ بغداد به‌ ۳۲ کیلومتر می‌رسد، سپس‌ از یکدیگر فاصله‌ می‌گیرند و سرانجام‌ در قورنه‌ (= قرنه‌) واقع‌ در ۹۶ کیلومتری‌ بصره‌ به‌ یکدیگر می‌پیوندند و شطّ العرب‌ را که‌ اروندرود نامیده‌ می‌شود، تشکیل‌ می‌دهند.

مرداب ها و سواحل و جزایر باتلاقى که در میان شبکه‌اى از نهرها و رودخانه‌هاى کوچک واقع شده‌اند، قسمت بالاى اروندرود را مى‌پوشانند.

تاریخچه بین‌‌النهرین‌

رودهاى دجله و فرات در ناحیه بین‌‌النهرین‌ مانند رود نیل در مصر، سرچشمه حیات و تمدن بوده است. از دوره بابلی ها، این دو رود به وسیله کانال هایى به هم مربوط بودند و شاخه‌هاى متعدد سراسر دشت را آبیارى مى‌کرده است.

با‌ستان‌شناسان اروپایی در گذر سدۀ نوزدهم میلادی جای جای خاور نزدیک را به جستجوی شهرها، مقبره‌ها، و دست‌ساخته‌های باستانی حفاری می‌کردند. آنها می‌خواستند مکان‌هایی را از دل خاک بیرون بکشند که نام‌شان در کتاب مقدس آمده بود، مثل بابل، نینوا، و ...

در اثنای این حفاری ها آنها به آثار تمدن بسیار قدیمی سومری ها برخورد کردند. سومری ها نخستین قوم از ساکنین بین النهرین بودند که در فاصله ۴۵۰۰-۳۵۰۰ قبل از میلاد به شهرنشینى روى آوردند و تمدن سومرى را در سومر در قسمت جنوبی بین النهرین پایه‌ریزى کردند و شهرهاى خود را بر بالاى تپه‌ها و زمین هاى مشرف بر باتلاقهاى بین النهرین ساختند که معروف‌ترین آنها عبارت بود از اور، اورک، یا ارخ، نیپ‌پور، لاکاش، اریدو، لارسا.

قديم‌ترين آثار مكتوب موجود از بين النهرين، بالاخص از اوروك، به‌دست آمده، و متعلق به اندكى پيش از 3000 سال ق م است. اين آثار صورت‌حساب معبد را به‌وسيلۀ ارقام قراردادى نشان مى‌دهد و زبان اين آثار سومرى است. خط این آثار را ميخى مى‌خوانند زيرا كه اين حروف، كه سر آن‌ها به شكل پيكان است، از فشار دادن قلم آهنى بر روى لوح نرم گلى درست مى‌شود.

پس از سومریان، اکدیان جای آنها را در صحنه تاریخ گرفتند. اَکَّدیان (۲۵۰۰–۲۳۰۰ پ. م)، قومی سامی نژاد بود که در شمال خاک میانرودان و در حوالی موصل و کرکوک کنونی، می‌زیستند. این قوم، ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد در نزاع با سومریان، پیروز شدند. در دوره حکومت پادشاهی به نام سارگون از سال ۲۳۳۴ پ. م، تسلط خود را از کرمانشاهان تا شام و دریای مدیترانه، گسترش دادند. اکدیان به عنوان دولتی که اولین پادشاهی مرکزی را در تاریخ تأسیس کرد، شناخته می‌شود.

۲۰۰۰ پ . م گروهی از اقوام سامی که آموری نام داشتند به سومر هجوم آوردند و پس از تصرف سومر دولتی بوجود آوردند که به دولت بابل معروف شده است . زیرا پایتخت این دولت شهر بابل بود . بابلی ها با استفاده از دستاوردهای تمدن سومری دولت نیرومندی ساختند و تمامی ساکنان را به اطاعت خود در آوردند.

شهر بابل بر دو کرانه رودخانه فرات در جنوب عراق، در ۹۰ کیلومترى بغداد کنونى بنا شده بود که امروز به آن حلّه مى‌گویند.این شهر در سالهاى ۱۸۴۹-۱۵۹۵ قبل از میلاد اهمیت فراوان یافت و در دوران سلطنت حمورابى به یکى از مراکز مهم سیاسى-فرهنگى عصر خود در آسیاى مقدم بدل گشت.

با مرگ حمورابی شورش هایی در شهرهای میان رودان رخ داد که نتیجه آن زوال حکومت اموری ها بود. کاسیها پس از آنکه حتّیها آخرین پادشاه بابل را از سلطنت خلع کردند، در 1595 پیش از میلاد زمام امور بابل را در دست گرفتند. در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد هوریاییان به مدار تمدن خاور نزدیک در می آیند؛ آنان از شمال یا شرق به بین النهرین وارد شدند. دوره هوریاییان تا حدود اواسط هزاره دوم به اوج شکوفایی خود نرسید. در قرن پانزدهم پیش از میلاد هوریاییان در امپراتوری میتانی برجسته ترین و شاید هم پرجمعیت ترین گروه را تشکیل می دادند. سرزمین میتانی اندکی پس از 1500 پیش از میلاد در نزدیکی سرچشمه های رود خابور پدید آمد. معدودی از زیستگاههای آنان در بین النهرین کشف شده است . اما دولت میتانى که گویا ساکنانش هندى و ایرانى بودند، در سده سیزده قبل از میلاد از میان رفت و پس از چند سده، آشوریان بر آن سرزمین مسلط شدند.

آشوری ها اقوام جنگجویی بودند که از قرنها قبل در شمال بین النهرین سکونت داشتند. در قرن نهم قبل از میلاد یکی از شاهان آشوری توانست به پیروزی های زیادی دست پیدا کند و قلمرو آشور را تا سواحل مدیترانه گسترش بدهد. پایتخت آشوری ها شهر نینوا بود.

آخرین قومی که بیش از یک قرن بر میان رودان حکومت کردند کلدانی ها بودند. آنها با حکومت ایرانی ماد متحد شدند و توانستند نینوا را فتح کنندو به حکومت آشور پایان دهند. حکومت کلدانی ها به حکومت بابل جدید مشهور است.

حران و بین‌النهرین شمالى از حدود سالهاى ۶۱۰ و یا ۶۰۶ قبل از میلاد به مدت ۵۴ سال در تصرف مادها بوده است. در ۵۳۹ قبل از میلاد، کوروش شاهنشاه هخامنشى، وارد بابل شد و بین‌النهرین را به تصرف درآورد. در ۵۳۵ ق.م استان متحدى شامل بابل و ابر نهر (غرب رود فرات) پدید آمد که سراسر بین‌النهرین و اراضى غرب فرات از جمله فینیقیه، سوریه و فلسطین را دربرمى‌گرفت و تابع دولت هخامنشى بود.

پس از سقوط دولت هخامنشى، بین‌النهرین در سده چهارم ق.م تابع دولت اسکندر مقدونى و از سده چهارم تا سوم ق.م تابع دولت سلوکى شد. از سده سوم ق.م بین‌النهرین به تابعیت دولت پارتى درآمد که از سده سوم ق.م، پس از جنگ هاى سخت میان ایران و روم رو به انحطاط نهاد.

سپس رومیان و ساسانیان بر بین النهرین مسلط شدند و با پیروزی مسلمانان بر ساسانیان، این منطقه در قلمرو جهان اسلام قرار گرفت

عربها بین‌النهرین‌ را به‌ دو ناحیۀ سُفلی‌ و عُلیا تقسیم‌ می‌کردند و بین‌النهرین‌ سفلی‌ را عراق، و بین‌النهرین‌ علیا را جزیره‌ می‌نامیدند. از ۱۰۴۸ ق‌ (۱۶۳۸ م‌) عراق‌ و جزیره‌ در تابعیت‌ دولت‌ عثمانی‌ قرار گرفت‌. این‌ وضع‌ تا پایان‌ جنگ‌ جهانی‌ اول‌ ادامه‌ داشت‌. پس‌ از جنگ‌، امپراتوری‌ عثمانی‌ تجزیه‌ شد و بخشی‌ از بین‌النهرین‌ که‌ امروزه‌ در خاک‌ عراق‌ واقع‌ است‌، در ۱۹۲۰ م‌. تحت‌ قیمومت‌ بریتانیا قرار گرفت‌. در ۱۳۰۰ ش‌ (۱۹۲۱ م‌) دولت‌ عراق‌ تأسیس‌ گردید. این منطقه به‌ سبب‌ وجود منابع‌ نفت‌ آن‌، از اهمیت‌ جهانی‌ برخوردار است‌.

تمدن اسلامى در بین‌‌النهرین‌

با پیروزی مسلمانان بر ساسانیان طی جنگ قادسیه، منطقه بین‌‌النهرین‌ در قلمرو جهان اسلام قرار گرفت. پس از برافتادن بنى‌ امیه و روى کار آمدن بنى عباس، دشت بین‌النهرین به یکى از مهم‌ترین کانونهاى تمدن اسلامى مبدل گشت. در دوره خلافت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، کوفه در مرکز عراق، در سال ۳۶ قمری پایتخت جهان اسلام گردید. شهرهاى گوناگونى که بدست خلفا ساخته شد، مثل بغداد و سامرا و نیز شهرهایى که در پى آن رونق و گسترش یافت، مثل نجف و کربلا، بر اهمیت سیاسى - دینى بین‌النهرین افزود و آن را در مرکز توجه مسلمانان قرار داد.

منابع

• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۳، مدخل «بین النهرین» از عنایت الله رضا، بازیابی: ۲۳ اسفند ۱۳۹۱.
• باستان شناسى و جغرافیاى تاریخى قصص قرآن، عبدالکریم بی آزار شیرازی، ص۱۲.
• آشنایى با تاریخ تمدن اسلامى‌، عبدالحسین بینش، ص۱۴۳.
• کتاب درسی تاریخ ایران و جهان (1)، دفتر تالیف کتابهای درسی ابتدایی و متوسطه نظری، شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران.
• تمدن بین النهرین (2)، سایت تبیان