اسحاق بن حنین: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(آثار)
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
 +
'''«اسحاق‌ بن‌ حُنین‌»''' (م، ۲۹۸ ق)، پزشک،‌ ادیب و مترجم‌ مسلمان در قرن سوم قمری است. وی در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ [[اسلام‌]]، نقش‌ برجسته‌ای داشت. اسحاق بن‌ حنین‌، ضمن ترجمه و شرح‌ آثار علمی یونانى در [[فلسفه|فلسفه]] و [[ریاضیات|ریاضیات‌]] و [[علم هیئت|نجوم‌]]<nowiki/> به‌ زبان عربی، خود نیز تألیفات متعددى‌ در [[طب]] و داروسازی‌ دارد.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل =  اسحاق‌ بن‌ حنین‌
 +
||تصویر=
 +
||زادروز = 
 +
|زادگاه =  حیره
 +
|وفات =  ۲۹۸ قمری
 +
|مدفن = 
 +
|اساتید =  حنین‌ بن‌ اسحاق‌،...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار = تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، الادویة المفردة، الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌، التریاق‌، الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌، ترجمه المجسطى‌، ترجمه قاطیغوریاس‌،...
 +
}}
 +
==زندگی‌نامه==
  
اِسْحاق‌ِ بْن‌ِ حُنِيْن‌، ابويعقوب‌ اسحاق‌ بن‌ حنين‌ بن‌ اسحاق‌ عبادي‌، پزشك‌ و مترجم‌ آثار علمى‌ يونانى‌. ([[ربيع‌الثانی]] 298/دسامبر 910)
+
ابویعقوب‌ اسحاق‌ بن‌ حنین‌ بن‌ اسحاق‌ عبادی‌، در یک‌ خانواده نسطوری‌ از قبیله عباد حیره‌ زاده‌ شد. اسحاق‌ در کنار پدرش‌، پزشک‌ و مترجم‌ نامدار حنین‌ بن‌ اسحاق‌ و عمه‌زاده‌اش‌ حُبیش،‌ یکى‌ از ۳ دانشمند سخن‌دانى‌ است‌ که‌ شالوده مکتب‌ حنین‌ را بنیان‌ نهادند و در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ [[اسلام‌]]، برجسته‌ترین‌ نقش‌ را داشتند و به‌ همت‌ ایشان‌، طالبان‌ معرفت‌ در سرزمینهای‌ اسلامى‌ با مهمترین‌ بخشهای‌ میراث‌ علمى‌ یونانیان‌ آشنایى‌ یافتند.
  
==خاندان اسحاق بن حنین==
+
اسحاق‌ نزد پدرش حنین و نیز پزشکان‌ [[مصر]] و [[انطاکیه|انطاکیه‌]]، دانش‌ آموخت‌ و پزشکى‌ برجسته‌ و مترجمى‌ توانا شد. وی در آگاهى‌ از دانشهای‌ یونانى‌ و آشنایى‌ با زبانهای‌ یونانى‌ و [[زبان سریانی|سریانى‌]] و هنر ترجمه‌ در ردیف‌ پدرش‌ و در فصاحت‌ بیان‌ در زبان‌ عربى‌ از پدرش‌ برتر بوده‌ است‌. ترجمه‌های‌ اسحاق‌ به‌ زبان‌ عربى‌ را از اغلب‌ برگردانهای‌ لاتین‌ آثار یونانى‌ که‌ مستقیماً از این‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌، به‌ متن‌ اصلى‌ نزدیک‌تر شناخته‌اند. از این‌ رو افزون‌ بر استفاده مستقیم‌ از متون‌ عربى‌ اسحاق‌ در تهیه ترجمه‌های‌ لاتین‌ آثار دانشمندان‌ یونان‌، در موارد بسیاری‌ نیز برای‌ درک‌ درست‌ متون‌ لاتین‌ این‌ آثار به‌ ویژه‌ کتابهای‌ ارسطو، از ترجمه‌های‌ عربى‌ اسحاق‌ به‌ عنوان‌ شاهد استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>زندگینامه، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۲</ref> وی‌ [[شعر]] نیز مى‌ سرود و «عیون‌ الانباء» [[بیت (شعر)|ابیاتى‌]] از او نقل‌ کرده‌ است‌.<ref>عیون‌ الانباء، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱</ref>
  
وي‌ در يك‌ خانواده نسطوري‌ از قبيله عباد حيره‌ زاده‌ شد. اسحاق‌ در كنار پدرش‌، پزشك‌ و مترجم‌ نامدار حنين‌ بن‌ اسحاق‌ و عمه‌زاده‌اش‌، حبيش‌ (ه م‌ م‌) يكى‌ از 3 دانشمند هنرور سخن‌دانى‌ است‌ كه‌ شالودة مكتب‌ حنين‌ را بنيان‌ نهادند و در نقل‌ دانشهاي‌ يونانى‌ به‌ جهان‌ اسلام‌، برجسته‌ترين‌ نقش‌ را داشتند و به‌ همت‌ ايشان‌، طالبان‌ معرفت‌ در سرزمينهاي‌ اسلامى‌ با مهم‌ترين‌ بخشهاي‌ ميراث‌ علمى‌ يونانيان‌ آشنايى‌ يافتند. وي‌ نزد پدر و نيز پزشكان‌ [[مصر]] و انطاكيه‌ دانش‌ آموخت‌؛ پزشكى‌ برجسته‌ و مترجمى‌ توانا شد.
+
اسحاق‌ از توجه‌ و عنایت‌ خلفای‌ [[حکومت بنی عباس|عباسى‌]] (از [[متوکل (خلیفه عباسی)|متوکل‌]] تا [[مکتفی (خلیفه عباسی)|مکتفى‌]]) و احترام‌ و اعتماد قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر [[معتضد]] برخوردار بود. او را در شمار ندیمان‌ مکتفى‌ نیز شمرده‌ و گفته‌اند که‌ این‌ [[خلیفه|خلیفه‌]] در تعیین‌ فرزندش‌ به‌ ولایت‌ عهدی، نظر او را خواسته‌ و او با توجه‌ به‌ احکام‌ [[علم هیئت|نجوم‌]] پیش‌ بینى‌ کرده‌ است‌ که‌ [[خلافت|خلافت‌]] به‌ فرزند مکتفى‌ نخواهد رسید.<ref>ابن‌ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۴-۵؛ ابن‌خلکان‌، وفیات‌، ج۱، ص۲۰۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۱۷۲.</ref>
  
==ابن حنین در دستگاه حکومت==
+
اسحاق بن حنین با گروهى‌ از دانشمندان‌ که‌ در پیرامون‌ متکلم‌ [[شیعه|شیعى‌]] حسن‌ بن‌ نوبخت‌ گرد آمده‌ بودند، رابطه‌ داشت‌ و بنا به‌ قولى‌ به‌ [[اسلام‌]] گرویده‌ بود.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۲۲۵، ۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۵.</ref>
  
او از توجه‌ و عنايت‌ خلفاي‌ عباسى‌، از متوكل‌ تا مكتفى‌ و احترام‌ و اعتماد قاسم‌ بن‌ عبيدالله‌ وزير معتضد برخوردار بود. او را در شمار نديمان‌ مكتفى‌ نيز شمرده‌ و گفته‌اند كه‌ اين‌ خليفه‌ در تعيين‌ فرزندش‌ به‌ ولايت‌ عهد، نظر او را خواسته‌ و او با توجه‌ به‌ [[احكام‌]] نجوم‌ پيش‌ بينى‌ كرده‌ است‌ كه‌ خلافت‌ به‌ فرزند مكتفى‌ نخواهد رسيد.<ref>ابن‌نديم‌، 343.</ref><ref>بيهقى‌، 4-5.</ref><ref>ابن‌خلكان‌، 1/206.</ref><ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 1/200-201.</ref><ref>قفطى‌، 172.</ref><ref>انطاكى‌، 1/19.</ref><ref>گيوم‌، 251.</ref><ref>مايرهوف‌، 320-316.</ref><ref>سامرايى‌، 1/459-460.</ref> اسحاق‌ در آگاهى‌ از دانشهاي‌ يونانى‌ و آشنايى‌ با زبانهاي‌ يونانى‌ و سريانى‌ و هنر ترجمه‌ در رديف‌ پدرش‌ و در فصاحت‌ بيان‌ در زبان‌ عربى‌ از پدرش‌ برتر بوده‌ است‌.
+
از سالهای‌ پایانى‌ زندگى‌ اسحاق‌ بن حنین که‌ ۳ سال‌ نخست‌ خلافت‌ [[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر عباسی]] (حکومت: ۲۹۵-۳۲۰ ق) را دربرمى‌گیرد، آگاهى‌ چندانی نیست. وی در اواخر عمر دچار فلج‌ شد و در [[ماه ربیع الثانی|ربیع‌الثانی]] ۲۹۸ قمری درگذشت .<ref>قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۸۰.</ref>  
  
وي‌ با گروهى‌ از دانشمندان‌ كه‌ در پيرامون‌ متكلم‌ شيعى‌ حسن‌ بن‌ نوبخت‌ گرد آمده‌ بودند، رابطه‌ داشت‌ و بنا به‌ قولى‌ به‌ [[اسلام‌]] گرويده‌ بود.<ref>ابن‌ نديم‌، 225، 343.</ref><ref>بيهقى‌، 5.</ref> ترجمه‌هاي‌ اسحاق‌ به‌ زبان‌ عربى‌ را از اغلب‌ برگردانهاي‌ لاتين‌ آثار يونانى‌ كه‌ مستقيماً از اين‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌، به‌ متن‌ اصلى‌ نزديك‌تر شناخته‌اند. از اين‌ رو افزون‌ بر استفاده مستقيم‌ از متون‌ عربى‌ اسحاق‌ در تهيه ترجمه‌هاي‌ لاتين‌ آثار دانشمندان‌ يونان‌، در موارد بسياري‌ نيز براي‌ درك‌ درست‌ متون‌ لاتين‌ اين‌ آثار به‌ ويژه‌ كتابهاي‌ ارسطو از ترجمه‌هاي‌ عربى‌ اسحاق‌ به‌ عنوان‌ شاهد استفاده‌ شده‌ است‌. «زندگى‌نامه‌...1».<ref>.I/270-272</ref>
+
==آثار و تألیفات==
  
==شعر و ابن حنین==
+
فعالیت‌ اسحاق‌ بن حنین در زمینه ترجمه‌، عرصه بسیار گسترده‌ای‌ را دربر مى‌گیرد. وی‌ بیش‌ از همه‌ به‌ ترجمه آثار [[فلسفه|فلسفى‌]] و به‌ ویژه‌ مؤلفات‌ ارسطو و شروح‌ آن‌ پرداخت‌؛ در عین‌ حال‌ شماری‌ از مهم‌ترین‌ آثار دانشمندان‌ یونانى‌ در [[ریاضیات|ریاضیات‌]] و [[علم هیئت|نجوم‌]] را نیز ترجمه‌ کرد. همچنین تألیفاتى‌ در پزشکى‌ و داروسازی‌ دارد. مهم‌ترین‌ آثار او عبارتند از:
  
وي‌ شعر نيز مى‌ سرود و ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ ابياتى‌ از او نقل‌ كرده‌ است‌.<ref>1/201.</ref> اسحاق‌ در اواخر عمر دچار فلج‌ شد.<ref>قفطى‌، 80.</ref> از سالهاي‌ پايانى‌ زندگى‌ وي‌ كه‌ 3 سال‌ نخست‌ خلافت‌ مقتدر را دربرمى‌گيرد، هيچ‌ گونه‌ آگاهى‌ نداريم‌.
+
'''الف‌. ترجمه آثار ارسطو:'''
  
==آثار==
+
*۱. قاطیغوریاس‌، یا مقولات‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.
  
فعاليت‌ اسحاق‌ در زمينه ترجمه‌، عرصه بسيار گسترده‌اي‌ را دربر مى‌گيرد. وي‌ بيش‌ از همه‌ به‌ ترجمه آثار فلسفى‌ و به‌ ويژه‌ مؤلفات‌ ارسطو و شروح‌ آن‌ پرداخت‌؛ در عين‌ حال‌ شماري‌ از مهم‌ترين‌ آثار دانشمندان‌ يونانى‌ در رياضيات‌ و نجوم‌ را نيز ترجمه‌ كرد. تأليفاتى‌ نيز در پزشكى‌ و داروسازي‌ دارد. مهم‌ترين‌ آثار او اينهاست‌:
+
*۲. العبارة، یا باری‌ ارمینیاس‌. به‌ گفته [[ابن ندیم|ابن‌ ندیم‌]]،<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹.</ref> اسحاق‌ ترجمه [[زبان سریانی|سریانى‌]] پدرش‌ از این‌ اثر را به‌ عربى‌ درآورده‌ است‌. در منابع‌ دیگر گفته‌ مى‌شود که‌ ترجمه اسحاق‌، مستقیماً از یونانى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. تحقیقات‌ نیز نشان‌ مى‌دهد که‌ متن‌ عربى‌ اسحاق‌ از ترجمه سریانى‌ به‌ اصل‌ یونانى‌ نزدیک‌تر است‌.<ref>نک: «زندگى‌ نامه‌»؛ vI, p۲۷۵ ؛بدوی‌، مقدمه، ص۱۴-۱۵.</ref>
  
'''الف‌ - از آثار ارسطو:'''
+
*۳. تحلیل‌ القیاس‌، یا آنالوطیقا الاول‌. اسحاق‌ بخشى‌ از این‌ اثر را به‌ سریانى‌ درآورد. بخش‌ دیگر را پدرش‌ پیش‌ از وی‌ ترجمه‌ کرده‌ بود. در ترجمه عربى‌ آن‌ که‌ به‌ قلم‌ ثئودروس‌ صورت‌ گرفته‌، از ترجمه سریانى‌ اسحاق‌ بسیار استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶؛ بدوی‌، مقدمه‌، ص۱۶-۱۷.</ref>
  
* 1. قاطيغورياس‌، يا مقولات‌. اسحاق‌ اين‌ اثر را مستقيماً از يونانى‌ به‌ عربى‌ درآورد. اين‌ ترجمه‌ در 1846م‌ به‌ كوشش‌ تسنكر2 در لايپزيگ‌ به‌ چاپ‌ رسيد و بار ديگر در 1948م‌ به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بدوي‌ در مجموعه منطق‌ ارسطو در قاهره‌ منتشر گرديد.<ref>بدوي‌، مقدمه‌، 11-14.</ref>نيز<ref>نك: بستانى‌.</ref>
+
*۴. البرهان‌، یا آنالوطیقا الثانى‌. این‌ اثر به‌ قلم‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و سپس‌ به‌ قلم‌ متى‌ بن‌ یونس‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمد.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶</ref>  
  
* 2. العبارة، يا باري‌ ارمينياس‌. به‌ گفته ابن‌ نديم‌ <ref>ص‌309.</ref> اسحاق‌ ترجمة سريانى‌ پدرش‌ از اين‌ اثر را به‌ عربى‌ درآورده‌ است‌ نيز<ref>نك: قفطى‌، 35.</ref> در منابع‌ ديگر گفته‌ مى‌شود كه‌ ترجمه اسحاق‌، مستقيماً از يونانى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. تحقيقات‌ نيز نشان‌ مى‌دهد كه‌ متن‌ عربى‌ اسحاق‌ از ترجمه سريانى‌ به‌ اصل‌ يونانى‌ نزديك‌تر است‌.<ref>نك: «زندگى‌ نامه‌»؛ I/275 بدوي‌، همان‌، 14-15.</ref> اين‌ اثر در 1913م‌ در<ref>لايپزيگ‌ بدوي‌، مخطوطات‌...، 11.</ref> و در 1948م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ ضمن‌ مجموعه ياد شده‌، انتشار يافت‌.
+
*۵. طوبیقا، یا الجدل‌. این‌ اثر بدست‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ زبان سریانى‌ ترجمه‌ شد. یحیى‌ بن‌ عدی‌ آن‌ را به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶</ref>
  
* 3. تحليل‌ القياس‌، يا آنالوطيقا الاول‌. اسحاق‌ بخشى‌ از اين‌ اثر را به‌ سريانى‌ درآورد. بخش‌ ديگر را پدرش‌ پيش‌ از وي‌ ترجمه‌ كرده‌ بود. در ترجمه عربى‌ آن‌ كه‌ به‌ قلم‌ ثئودروس‌ صورت‌ گرفته‌، از ترجمه سريانى‌ اسحاق‌ بسيار استفاده‌ شده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، همانجا.</ref><ref>قفطى‌، 36.</ref><ref>بدوي‌، مقدمه‌، 16-17.</ref> اين‌ كتاب‌ در 1948م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در همان‌ مجموعه‌ منتشر شد.
+
*۶. ریطوریقا، یا الخطابة. گفته‌ مى‌شود که‌ اسحاق‌ این‌ اثر را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌،الفهرست‌، ۳۱۰؛ قفطى‌، ۳۷.</ref> اما از این‌ ترجمه‌ نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  
* 4. البرهان‌، يا آنالوطيقا الثانى‌. اين‌ اثر به‌ قلم‌ اسحاق‌ از يونانى‌ به‌ سريانى‌ و سپس‌ به‌ قلم‌ متى‌ بن‌ يونس‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ درآمد. <ref>ابن‌ نديم‌، قفطى‌، همانجاها.</ref> اين‌ كتاب‌ در 1949م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌، ضمن‌ همان‌ مجموعه‌ انتشار يافت‌.
+
*۷. الکون‌ و الفساد. این‌ اثر توسط حنین‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و توسط اسحاق‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۴۱.</ref> از این‌ ترجمه‌ نیز نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  
* 5. طوبيقا، يا الجدل‌. اين‌ اثر بدست‌ اسحاق‌ از يونانى‌ به‌ سريانى‌ ترجمه‌ شد. يحيى‌ بن‌ عدي‌ آن‌ را به‌ عربى‌ درآورد.<ref>همانجاها.</ref>
+
*۸. فى‌ النفس‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۹؛ «زندگى‌نامه‌»، vI, p۲۷۵ </ref>  
  
* 6. ريطوريقا، يا الخطابة. گفته‌ مى‌شود كه‌ اسحاق‌ اين‌ اثر را به‌ عربى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، 310.</ref><ref>قفطى‌، 37.</ref> اما از اين‌ ترجمه‌ نشانى‌ در دست‌ نيست‌.
+
*۹. السماع‌ الطبیعى‌. ترجمه عربى‌ اسحاق‌ از این‌ اثر با شروح‌ ابن‌ سمح‌، ابن‌ عدی‌، متى‌ بن‌ یونس‌ و ابوالفرج‌ ابن‌ طیب‌ در سالهای‌ ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵م‌. در قاهره‌ منتشر شد.<ref>نک: بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۷-۱۸.</ref>
  
* 7. الكون‌ والفساد. اين‌ اثر توسط حنين‌ از يونانى‌ به‌ سريانى‌ و توسط اسحاق‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ درآمده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، 311.</ref> <ref> قفطى‌، 41.</ref> از اين‌ ترجمه‌ نيز نشانى‌ در دست‌ نيست‌.
+
*۱۰. کتاب‌ الحروف‌، یا مابعد الطبیعة. اسحاق‌ شماری‌ از مقالات‌ این‌ اثر - که‌ هر یک‌ از آنها نام‌ یکى‌ از حروف‌ یونانى‌ را برخود دارد - از جمله‌ مقالات‌ «آلفا» و «لامبدا» را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۲.</ref> در درستى‌ روایت‌ ابن‌ ندیم‌ میان‌ خاورشناسان‌ اختلاف‌ نظر وجود دارد.<ref>اشتاین‌ اشنایدر، Die arabischen bersetzungen aus dem Griechischen, p۱۰۶.</ref> ترجمه اسحاق‌ از مقالة «آلفا» از سوی‌ کسانى‌ مانند یحیى‌ بن‌ عدی‌ و ابن‌ رشد تفسیر شد. این‌ مقاله‌ با تفسیر این‌ دو تن‌ در ۱۳۴۶ش‌. به‌ فارسى‌ نیز ترجمه‌ و چاپ‌ شد.  
  
* 8. فى‌ النفس‌. اسحاق‌ اين‌ اثر را مستقيماً به‌ عربى‌ درآورد.<ref>ابن‌ نديم‌، همانجا.</ref><ref>بدوي‌، مخطوطات‌، 19.</ref><ref>«زندگى‌نامه‌»، همانجا.</ref> ترجمة اسحاق‌ در 1950م‌ به‌ كوشش‌ احمد فؤاد اهوانى‌ و بار ديگر در 1954م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در قاهره‌ منتشر گرديد.
+
'''ب‌. ترجمه آثار اقلیدس‌:'''
  
* 9. السماع‌ الطبيعى‌. ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از اين‌ اثر با شروح‌ ابن‌ سمح‌، ابن‌ عدي‌، متى‌ بن‌ يونس‌ و ابوالفرج‌ ابن‌ طيب‌ در سالهاي‌ 1964 و 1965م‌ در قاهره‌ منتشر شد.<ref>نك: بدوي‌، همان‌، 17-18.</ref>
+
از منابع‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ همه این‌ آثار مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌اند:
  
* 10. كتاب‌ الحروف‌، يا مابعد الطبيعة. اسحاق‌ شماري‌ از مقالات‌ اين‌ اثر - كه‌ هر يك‌ از آنها نام‌ يكى‌ از حروف‌ يونانى‌ را برخود دارد - از جمله‌ مقالات‌ «آلفا» و «لامبدا» را به‌ عربى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌.<ref>ابن‌ نديم‌، 312.</ref> در درستى‌ روايت‌ ابن‌ نديم‌ ميان‌ خاورشناسان‌ اختلاف‌ نظر وجود دارد.<ref>اشتاين‌ اشنايدر، 106.</ref> ترجمة اسحاق‌ از مقالة «آلفا» از سوي‌ كسانى‌ مانند يحيى‌ بن‌ عدي‌ و ابن‌ رشد تفسير شد. اين‌ مقاله‌ با تفسير اين‌ دو تن‌ در 1346ش‌ به‌ فارسى‌ نيز ترجمه‌ و چاپ‌ شد. همچنين‌ بخشهايى‌ از مقالة «لامبدا» در 1947م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در مجموعة ارسطو عندالعرب‌ در قاهره‌ منتشر شد.
+
*۱. اصول‌ الهندسة. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵.</ref> ترجمه اصول‌ الهندسة اقلیدس‌ به‌ زبانهای‌ لاتینى‌ و عبری‌ از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ سخن‌ احتمالاً درباره ترجمه‌های‌ سریانى‌ و ارمنى‌ این‌ کتاب‌ نیز صادق‌ است‌. بسیاری‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ یا تلخیص‌ کردند. برخى‌ نیز تحریر دیگری‌ از آن‌ فراهم‌ ساختند.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵؛ «زندگى‌نامه‌»، .IV/۴۳۴-۴۴۴ </ref> از جمله اینها، تحریر [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسى‌]] است‌ که‌ در ۱۲۹۸ق‌. در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  
'''ب‌ - از آثار اقليدس‌:'''
+
*۲. المعطیات‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ویراست‌؛ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ تحریر آن‌ پرداخت‌. خاورشناسان‌ بر اهمیت‌ نسخه عربى‌ المعطیات‌ برای‌ بررسى‌ انتقادی‌ نسخه‌های‌ باقى‌ مانده‌ تأکید ورزیده‌اند. این‌ نسخه‌ به‌ لاتین‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است‌.<ref>زندگى‌نامه‌، ۴۴۴؛ IV/۴۴۲، نیز نک: p۲۷۳, V/۱۱۶, .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref> تحریر نصیرالدین‌ طوسى‌ از این‌ کتاب‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  
از منابع‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ همه اين‌ آثار مستقيماً از يونانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌اند:
+
*۳. المناظر. ترجمه اسحاق‌ بدست‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ ویراسته‌ شد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»؛ IV/p۴۴۲ نیز نک: V/۱۱۷ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref> تحریر المناظر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌ در حیدرآباد انتشار یافت‌.
  
* 1. اصول‌ الهندسة. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌<ref>ابن‌ نديم‌، 325.</ref> ترجمة اصول‌ الهندسة اقليدس‌ به‌ زبانهاي‌ لاتينى‌ و عبري‌ از روي‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. اين‌ سخن‌ احتمالاً درباره ترجمه‌هاي‌ سريانى‌ و ارمنى‌ اين‌ كتاب‌ نيز صادق‌ است‌. بسياري‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ يا تلخيص‌ كردند. برخى‌ نيز تحرير ديگري‌ از آن‌ فراهم‌ ساختند.<ref>همانجا؛ «زندگى‌نامه‌»، .IV/434-444 </ref> از جمله اينها، تحرير خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسى‌ است‌ كه‌ در 1298ق‌ در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
+
'''ج‌. ترجمه از دیگر مؤلفان‌:'''
  
* 2. المعطيات‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌؛ نصيرالدين‌ طوسى‌ به‌ تحرير آن‌ پرداخت‌. خاورشناسان‌ بر اهميت‌ نسخة عربى‌ المعطيات‌ براي‌ بررسى‌ انتقادي‌ نسخه‌هاي‌ باقى‌ مانده‌ تأكيد ورزيده‌اند. اين‌ نسخه‌ به‌ لاتين‌ نيز ترجمه‌ شده‌ است‌.<ref>همان‌، 444؛ IV/442، نيز نك: 273 V/116, .GAS </ref> تحرير نصيرالدين‌ طوسى‌ از اين‌ كتاب‌ در 1358ق‌ در حيدرآباد به‌ چاپ‌ رسيد.
+
*۱. الاکر، یا الاشکال‌ الکریة اثر منلائوس‌. اصل‌ یونانى‌ این‌ کتاب‌ بدست‌ نیامده‌ است‌. ابونصر منصور بن‌ عراق‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ کرد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ بدست‌ داد. متن‌ ترجمه اسحاق‌ به‌ عبری‌ و لاتین‌ نیز برگردانده‌ شد.<ref>آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۸۴؛ «زندگى‌نامه‌»، ۳۰۱-p۳۰۲؛ IV,p۲۹۷, V,p۱۶۱-۱۶۳ .GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref>
  
* 3. المناظر. ترجمة اسحاق‌ بدست‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ ويراسته‌ شد و نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از آن‌ تهيه‌ كرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»؛ IV/442 نيز نك: V/117 .GAS, </ref> تحرير المناظر طوسى‌ در 1358ق‌ در حيدرآباد انتشار يافت‌.
+
*۲. الکرة المتحرکة، اثر آوتولوکوس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.<ref>«زندگى‌نامه‌»،IV,p۲۷۲-۲۷۳,.GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam،V/p۸۲, </ref> تحریر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  
'''ج‌ - از ديگر مؤلفان‌:'''
+
*۳. الکرة والاسطوانة، اثر ارشمیدس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از ترجمه اسحاق‌ فراهم‌ ساخت‌ که‌ در ۱۳۵۹ق‌ در حیدرآباد منتشر شد.<ref>نیز نک: آقابزرگ‌،الذریعه، ج۳، ص۳۸۸.</ref>
  
* 1. الاكر، يا الاشكال‌ الكرية اثر منلائوس‌. اصل‌ يونانى‌ اين‌ كتاب‌ بدست‌ نيامده‌ است‌. ابونصر منصور بن‌ عراق‌ ترجمة اسحاق‌ را شرح‌ كرد و نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از آن‌ بدست‌ داد. متن‌ ترجمة اسحاق‌ به‌ عبري‌ و لاتين‌ نيز برگردانده‌ شد.<ref>آقابزرگ‌، 3/384.</ref><ref>«زندگى‌نامه‌»، 301-302؛ IV/297, V/161-163 .GAS, </ref>
+
*۴. شرح‌ اوطوقیوس‌ العسقلانى‌ لمشکلات‌ کتاب‌ الکرة والاسطوانة لارشمیدس‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر را بسیار ستوده‌ است‌.<ref>طوسی، تحریر الکرة والاسطوانة لارشمیدس، ص‌۲؛ نیز نک: زوتر، ص۳۹-۴۰.</ref>
  
* 2. الكرة المتحركة، اثر آوتولوكوس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌ و نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از آن‌ تهيه‌ كرد.<ref>همان‌، 272-273 .(V/82, تحرير طوسى‌ در 1358ق‌ در حيدرآباد به‌ چاپ‌ رسيد.</ref>
+
*۵. اصلاح‌ جوامع‌ الاسکندرانیین‌ لشرح‌ جالینوس‌ لکتاب‌ الفصول‌ لابقراط.<ref>ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱؛ VIII,P۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam </ref>
  
* 3. الكرة والاسطوانة، اثر ارشميدس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ويراست‌. نصيرالدين‌ طوسى‌ تحريري‌ از ترجمه اسحاق‌ فراهم‌ ساخت‌ كه‌ در 1359ق‌ در حيدرآباد منتشر شد.<ref>نيز نك: آقابزرگ‌، 3/388.</ref>
+
*۶. المجسطى‌، اثر بطلمیوس‌. به‌ گفته ابن‌ ندیم‌<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص‌۳۲۷.</ref> ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر - که‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ نیز آن‌ را ویراسته‌ است‌ - ترجمه خوبى‌ نبوده‌ است‌. اما این‌ واقعیت‌ که‌ مؤلفان‌ آثار برجسته‌ در دانش‌ نجوم‌، مانند عبدالرحمان‌ صوفى‌، ابن‌ صلاح‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ ترجمه اسحاق‌ استناد کرده‌اند، نشان‌ مى‌دهد که‌ سخن‌ ابن‌ ندیم‌ پایه درستى‌ نداشته‌ است‌.<ref>نک: کونیچ‌،Der Almagest p۳۵ ۳۴, .۲۲.</ref> خواجه طوسى‌ تحریر دیگری‌ از این‌ کتاب‌ تدوین‌ کرده‌ است‌.<ref>آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۹۰؛ VI/p۱۹۳ .GAS,Philosophy and Theology, </ref>
  
* 4. شرح‌ اوطوقيوس‌ العسقلانى‌ لمشكلات‌ كتاب‌ الكرة والاسطوانة لارشميدس‌. نصيرالدين‌ طوسى‌ ترجمة اسحاق‌ از اين‌ اثر را بسيار ستوده‌ است‌.<ref>ص‌2؛ نيز نك: زوتر، 39-40.</ref>
+
*۷. النبات‌. این‌ اثر که‌ تألیف‌ آن‌ به‌ ارسطو نسبت‌ داده‌ مى‌شد، در حقیقت‌ شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر یک‌ کتاب‌ مجعول‌ منسوب‌ به‌ ارسطوست‌. متن‌ اصلى‌ اثر و نیز شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر آن‌، از میان‌ رفته‌اند و ترجمه عربى‌ اسحاق‌ با ویرایش‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ کهن‌ترین‌ نسخه‌ای‌ است‌ که‌ از این‌ اثر باقى‌ مانده‌ است‌. در سده ۱۳م‌. از روی‌ نسخه عربى‌ اسحاق‌، یک‌ ترجمه لاتینى‌ فراهم‌ آمد. این‌ ترجمه‌ انتشاری‌ گسترده‌ یافت‌ و در تألیف‌ کتابهایى‌ در زمینه گیاه‌ شناسى‌ مورد استفاده‌ واقع‌ شد. اندکى‌ بعد همین‌ نسخه لاتینى‌ به‌ یونانى‌ ترجمه‌ شد که‌ تا مدتها آن‌ را نسخه اصلى‌ مى‌پنداشتند. ترجمه عبری‌ این‌ اثر نیز از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.<ref>میه‌لى‌، العلم‌ عندالعرب، ص۱۶۴-۱۶۵؛ «زندگى‌نامه‌»؛ X/p۱۱۱-۱۱۲ اولمان‌،  Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, ۷۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، متن‌۲۹.</ref>  
  
* 5. اصلاح‌ جوامع‌ الاسكندرانيين‌ لشرح‌ جالينوس‌ لكتاب‌ الفصول‌ لابقراط.<ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 1/201؛ III/268 .(GAS, </ref>
+
*۸. کتاب‌ فى‌ مراتب‌ قرائة کتب‌ جالینوس‌. اسحاق‌ به‌ خواهش‌ بختیشوع‌ این‌ اثر را به‌ سریانى‌ ترجمه‌ کرد و پدرش‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.<ref>حنین‌ بن‌ اسحاق‌، رسالة حنین‌، ص ۱۵۰.</ref>  
  
* 6. المجسطى‌، اثر بطلميوس‌. به‌ گفتة ابن‌ نديم‌ <ref>ص‌327.</ref> ترجمة اسحاق‌ از اين‌ اثر - كه‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ نيز آن‌ را ويراسته‌ است‌ - ترجمة خوبى‌ نبوده‌ است‌. اما اين‌ واقعيت‌ كه‌ مؤلفان‌ آثار برجسته‌ در دانش‌ نجوم‌، مانند عبدالرحمان‌ صوفى‌، ابن‌ صلاح‌ و نصيرالدين‌ طوسى‌ به‌ ترجمة اسحاق‌ استناد كرده‌اند، نشان‌ مى‌دهد كه‌ سخن‌ ابن‌ نديم‌ پاية درستى‌ نداشته‌ است‌.<ref>نك: كونيچ‌، 35 34, .22.</ref>طوسى‌ تحرير ديگري‌ از اين‌ كتاب‌ تدوين‌ كرده‌ است‌.<ref>آقابزرگ‌، 3/390؛ VI/193 .GAS, </ref>
+
*۹. شرح‌ تمیستیوس‌ بر علم‌ الحیوان‌ ارسطو. این‌ اثر شامل‌ ۱۹ کتاب‌ است‌ و اصل‌ یونانى‌ آن‌ از میان‌ رفته‌ است‌. یک‌ نسخه خطى‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از آن‌ در تاشکند نگهداری‌ مى‌شود.<ref>اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, p۱۰.</ref>
  
* 7. النبات‌. اين‌ اثر كه‌ تأليف‌ آن‌ به‌ ارسطو نسبت‌ داده‌ مى‌شد، در حقيقت‌ شرح‌ نيكلاي‌ دمشقى‌ بر يك‌ كتاب‌ مجعول‌ منسوب‌ به‌ ارسطوست‌. متن‌ اصلى‌ اثر و نيز شرح‌ نيكلاي‌ دمشقى‌ بر آن‌، از ميان‌ رفته‌اند و ترجمة عربى‌ اسحاق‌ با ويرايش‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ كهن‌ترين‌ نسخه‌اي‌ است‌ كه‌ از اين‌ اثر باقى‌ مانده‌ است‌. در سدة 13م‌ از روي‌ نسخة عربى‌ اسحاق‌، يك‌ ترجمة لاتينى‌ فراهم‌ آمد. اين‌ ترجمه‌ انتشاري‌ گسترده‌ يافت‌ و در تأليف‌ كتابهايى‌ در زمينة گياه‌ شناسى‌ مورد استفاده‌ واقع‌ شد. اندكى‌ بعد همين‌ نسخه لاتينى‌ به‌ يونانى‌ ترجمه‌ شد كه‌ تا مدتها آن‌ را نسخه اصلى‌ مى‌پنداشتند. ترجمه عبري‌ اين‌ اثر نيز از روي‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.<ref>ميه‌لى‌، 164-165؛ «زندگى‌نامه‌»؛ X/111-112 اولمان‌، 71؛ بدوي‌، مخطوطات‌، 29متن‌.</ref> متن عربى‌ اين‌ اثر به‌ كوشش‌ بدوي‌ در 1954م‌، همراه‌ كتاب‌ فى‌ النفس‌ در قاهره‌ منتشر شد.
+
'''د. سایر تألیفات‌:'''
  
* 8. حجج‌ ابرقلس‌ فى‌ قدم‌ العالم‌.
+
*۱. «تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة»، رساله کوچکى‌ است‌ که‌ اسحاق‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر [[معتضد (خلیفه عباسی)|معتضد عباسى‌]] نوشته‌ و در آن‌ مختصری‌ از آگاهیهای‌ متعارف‌ آن‌ روزگار را درباره تاریخ‌ پزشکى‌ کهن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وی‌ در این‌ اثر از تاریخچه‌ای‌ که‌ یحیى‌ نحوی‌ درباره پزشکان‌ نوشته‌ بود، استفاده‌ کرده‌ و به‌ سخن‌ خود نادرستی های‌ آن‌ را نیز زدوده‌ است‌.<ref>اسحاق‌ بن‌ حنین، تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، ص‌۱۵۰.</ref>
  
* 9. مسائل‌ فرقليس‌ فى‌ الاشياء الطبيعية. متن‌ عربى‌ دو اثر ياد شده‌ - كه‌ اصل‌ يونانى‌ آنها از ميان‌ رفته‌ - در 1955م‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ با عنوان‌ الافلاطونية المحدثة عندالعرب‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در قاهره‌ انتشار يافته‌ است‌.
+
*۲. الادویة المفردة.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۴۳؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌،عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref>
  
* 10. مقالة الاسكندر الافروديسى‌ فى‌ العقل‌.
+
*۳. معرفة البول‌.<ref> VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology</ref> یک‌ [[نسخه خطی|نسخه خطى‌]] از این‌ اثر در کتابخانه مرکزی موجود است‌.
  
* 11. مقالة الاسكندر الافروديسى‌ فى‌ ان‌ الهيولى‌ غيرالجنس‌. متن‌ عربى‌ اين‌ مقاله‌ و مقالة پيشين‌ كه‌ اصل‌ يونانى‌ آنها از ميان‌ رفته‌، در 1972م‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ با عنوان‌ شروح‌ على‌ ارسطو مفقودة فى‌ اليونانية در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
+
*۴. مقالة فى‌ الاشیاء التى‌ تعید الصحة والحفظ و تمنع‌ من‌ النسیان‌.<ref>ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref> در برخى‌ منابع‌ از این‌ اثر با عنوان‌ «الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌» یاد شده‌ است‌. <ref>نک:  VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology</ref>
  
* 12. كتاب‌ فى‌ مراتب‌ قرائة كتب‌ جالينوس‌. اسحاق‌ به‌ خواهش‌ بختيشوع‌ اين‌ اثر را به‌ سريانى‌ ترجمه‌ كرد و پدرش‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ درآورد <ref>حنين‌ بن‌ اسحاق‌، 150.</ref> متن‌ عربى‌ آن‌ در 1981م‌ به‌ كوشش‌ بدوي‌ در مجموعه‌اي‌ با عنوان‌ دراسات‌ و نصوص‌ فى‌ الفلسفة والعلوم‌ عندالعرب‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
+
*۵. التریاق‌. [[محمد بن زکریای رازی|زکریای رازی‌]] در الحاوی‌ از این‌ اثر نقل‌ قول‌ کرده‌ است‌.<ref>رازی‌، الحاوی‌، ج۱، ص۳۸؛ نیز نک: VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology</ref>
  
* 13. شرح‌ تميستيوس‌ بر علم‌ الحيوان‌ ارسطو. اين‌ اثر شامل‌ 19 كتاب‌ است‌ و اصل‌ يونانى‌ آن‌ از ميان‌ رفته‌ است‌. يك‌ نسخه خطى‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از آن‌ در تاشكند نگهداري‌ مى‌شود.<ref>اولمان‌، 10.</ref>
+
*۶. الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌.<ref>ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref>
 
 
'''د - تأليفات‌:'''
 
 
 
* 1. «تاريخ‌ الاطباء والفلاسفة»، رسالة كوچكى‌ است‌ كه‌ اسحاق‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ قاسم‌ بن‌ عبيدالله‌ وزير معتضد عباسى‌ نوشته‌ و در آن‌ مختصري‌ از آگاهيهاي‌ متعارف‌ آن‌ روزگار را درباره تاريخ‌ پزشكى‌ كهن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وي‌ در اين‌ اثر از تاريخچه‌اي‌ كه‌ يحيى‌ نحوي‌ درباره پزشكان‌ نوشته‌ بود، استفاده‌ كرده‌ و به‌ سخن‌ خود نادرستي هاي‌ آن‌ را نيز زدوده‌ است‌.<ref>ص‌150.</ref> اين‌ اثر در 1955م‌ همراه‌ طبقات‌ الاطباء ابن‌ جلجل‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
 
 
 
* 2. الادوية المفردة <ref>ابن‌ نديم‌، 343.</ref> <ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 1/201.</ref>
 
 
 
* 3. <ref> معرفة البول‌ III/268) .GAS) </ref> يك‌ نسخة خطى‌ از اين‌ اثر در كتابخانة مركز موجود است‌.
 
 
 
* 4. مقالة فى‌ الاشياء التى‌ تعيد الصحة والحفظ و تمنع‌ من‌ النسيان‌ <ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا.</ref> در برخى‌ منابع‌ از اين‌ اثر با عنوان‌ الرسالة الشافية فى‌ ادوية النسيان‌ ياد شده‌ است‌. <ref>نك: GAS همانجا.</ref>
 
 
 
* 5. الترياق‌. رازي‌ در الحاوي‌ از اين‌ اثر نقل‌ قول‌ كرده‌ است‌. (1/38؛ نيز نك: GAS همانجا)
 
 
 
* 6. الادوية الموجودة بكل‌ مكان‌. (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا)
 
 
 
* 7. الكناش‌ اللطيف‌ <ref>ابن‌ نديم‌، 356.</ref> <ref>ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا.</ref>
 
 
 
* 8. <ref>الزيج‌. محمد بن‌ ابى‌ بكر فارسى‌ در الزيج‌ الممتحن‌ المظفري‌ از اين‌اثر ياد GAS,)¢÷îüُ 171 .IV/67, </ref>
 
  
 +
*۷. الکناش‌ اللطیف‌.<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۳۵۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
==مآخذ==
 
 
 
* آقابزرگ‌، الذريعة.
 
* ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، به‌ كوشش‌ آوگوست‌ مولر، قاهره‌، 1299ق‌.
 
* ابن‌ خلكان‌، وفيات‌.
 
* ابن‌ نديم‌، الفهرست‌.
 
* اسحاق‌ بن‌ حنين‌، «تاريخ‌ الاطباء والفلاسفة»، همراه‌ طبقات‌ الاطباء والحكماء ابن‌ جلجل‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سيد، قاهره‌، 1955م‌.
 
* انطاكى‌، داوود، تذكرة اولى‌ الالباب‌، بيروت‌، المكتبة الثقافية.
 
* بدوي‌، عبدالرحمان‌، مخطوطات‌ ارسطو فى‌ العربية، قاهره‌، 1959م‌.
 
* همو، مقدمه‌ بر منطق‌ ارسطو، بيروت‌، 1980م‌.
 
* بستانى‌.
 
* بيهقى‌، على‌، تتمة صوان‌ الحكمة، لاهور، 1951م‌.
 
* حنين‌ بن‌ اسحاق‌، «رسالة حنين‌ بن‌ اسحاق‌ الى‌ على‌ بن‌ يحيى‌»، دراسات‌ و نصوص‌فى‌الفلسفة والعلوم‌ عندالعرب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌بدوي‌، بيروت‌، 1981م‌.
 
* رازي‌، محمد بن‌ زكريا، الحاوي‌، حيدرآباد دكن‌، 1374ق‌/1955م‌؛ سامرايى‌، كمال‌، تاريخ‌ الطب‌ العربى‌، بغداد، 1404ق‌.
 
* قفطى‌، على‌، تاريخ‌ الحكماء، لايپزيگ‌، 1903م‌.
 
* ميه‌لى‌، آلدو، العلم‌ عندالعرب‌...، ترجمة عبدالحليم‌ نجار و محمد يوسف‌ موسى‌، ليدن‌، 1939م‌.
 
* نصيرالدين‌ طوسى‌، تحرير الكرة والاسطوانة لارشميدس‌، حيدرآباد دكن‌، 1359ق‌.
 
 
 
نيز:
 
 
 
Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970-1976; GAS; Guillaum, A., X Philosophy and Theology n , Legacy of Islam, London, 1931 ; Kunitsch, P ., Der Almagest , Wiesbaden , 1974 ; Meyerhof , M., X Science and Medicine n , Legacy of Islam, London, 1931; Stein- schneider, M., Die arabischen [ bersetzungen aus dem Griechischen, Graz, 1960; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Ullmann, M., Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden, 1972.
 
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
* دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد8، صفحه3345، مدخل "اسحاق بن حنین" از محمدعلى‌ مولوي‌، در دسترس در [http://lib.eshia.ir/23022/8/3345 کتابخانه مدرسه فقاهت]، بازیابی: 6 آذرماه 1392.
+
*"اسحاق بن حنین"، محمدعلى‌ مولوی‌، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸.
 
+
[[رده:علمای قرن سوم]][[رده:طبیبان]]
[[رده:شعرای عرب]]
+
[[رده:ادیبان]][[رده:شعرای عرب]]
[[رده:ادیبان]]
 
[[رده:طبیبان]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۱۹

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اسحاق‌ بن‌ حُنین‌» (م، ۲۹۸ ق)، پزشک،‌ ادیب و مترجم‌ مسلمان در قرن سوم قمری است. وی در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ اسلام‌، نقش‌ برجسته‌ای داشت. اسحاق بن‌ حنین‌، ضمن ترجمه و شرح‌ آثار علمی یونانى در فلسفه و ریاضیات‌ و نجوم‌ به‌ زبان عربی، خود نیز تألیفات متعددى‌ در طب و داروسازی‌ دارد.

نام کامل اسحاق‌ بن‌ حنین‌
زادگاه حیره
وفات ۲۹۸ قمری

Line.png

اساتید

حنین‌ بن‌ اسحاق‌،...


آثار

تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، الادویة المفردة، الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌، التریاق‌، الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌، ترجمه المجسطى‌، ترجمه قاطیغوریاس‌،...

زندگی‌نامه

ابویعقوب‌ اسحاق‌ بن‌ حنین‌ بن‌ اسحاق‌ عبادی‌، در یک‌ خانواده نسطوری‌ از قبیله عباد حیره‌ زاده‌ شد. اسحاق‌ در کنار پدرش‌، پزشک‌ و مترجم‌ نامدار حنین‌ بن‌ اسحاق‌ و عمه‌زاده‌اش‌ حُبیش،‌ یکى‌ از ۳ دانشمند سخن‌دانى‌ است‌ که‌ شالوده مکتب‌ حنین‌ را بنیان‌ نهادند و در انتقال‌ دانشهای‌ یونانى‌ به‌ جهان‌ اسلام‌، برجسته‌ترین‌ نقش‌ را داشتند و به‌ همت‌ ایشان‌، طالبان‌ معرفت‌ در سرزمینهای‌ اسلامى‌ با مهمترین‌ بخشهای‌ میراث‌ علمى‌ یونانیان‌ آشنایى‌ یافتند.

اسحاق‌ نزد پدرش حنین و نیز پزشکان‌ مصر و انطاکیه‌، دانش‌ آموخت‌ و پزشکى‌ برجسته‌ و مترجمى‌ توانا شد. وی در آگاهى‌ از دانشهای‌ یونانى‌ و آشنایى‌ با زبانهای‌ یونانى‌ و سریانى‌ و هنر ترجمه‌ در ردیف‌ پدرش‌ و در فصاحت‌ بیان‌ در زبان‌ عربى‌ از پدرش‌ برتر بوده‌ است‌. ترجمه‌های‌ اسحاق‌ به‌ زبان‌ عربى‌ را از اغلب‌ برگردانهای‌ لاتین‌ آثار یونانى‌ که‌ مستقیماً از این‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌، به‌ متن‌ اصلى‌ نزدیک‌تر شناخته‌اند. از این‌ رو افزون‌ بر استفاده مستقیم‌ از متون‌ عربى‌ اسحاق‌ در تهیه ترجمه‌های‌ لاتین‌ آثار دانشمندان‌ یونان‌، در موارد بسیاری‌ نیز برای‌ درک‌ درست‌ متون‌ لاتین‌ این‌ آثار به‌ ویژه‌ کتابهای‌ ارسطو، از ترجمه‌های‌ عربى‌ اسحاق‌ به‌ عنوان‌ شاهد استفاده‌ شده‌ است‌.[۱] وی‌ شعر نیز مى‌ سرود و «عیون‌ الانباء» ابیاتى‌ از او نقل‌ کرده‌ است‌.[۲]

اسحاق‌ از توجه‌ و عنایت‌ خلفای‌ عباسى‌ (از متوکل‌ تا مکتفى‌) و احترام‌ و اعتماد قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر معتضد برخوردار بود. او را در شمار ندیمان‌ مکتفى‌ نیز شمرده‌ و گفته‌اند که‌ این‌ خلیفه‌ در تعیین‌ فرزندش‌ به‌ ولایت‌ عهدی، نظر او را خواسته‌ و او با توجه‌ به‌ احکام‌ نجوم‌ پیش‌ بینى‌ کرده‌ است‌ که‌ خلافت‌ به‌ فرزند مکتفى‌ نخواهد رسید.[۳]

اسحاق بن حنین با گروهى‌ از دانشمندان‌ که‌ در پیرامون‌ متکلم‌ شیعى‌ حسن‌ بن‌ نوبخت‌ گرد آمده‌ بودند، رابطه‌ داشت‌ و بنا به‌ قولى‌ به‌ اسلام‌ گرویده‌ بود.[۴]

از سالهای‌ پایانى‌ زندگى‌ اسحاق‌ بن حنین که‌ ۳ سال‌ نخست‌ خلافت‌ مقتدر عباسی (حکومت: ۲۹۵-۳۲۰ ق) را دربرمى‌گیرد، آگاهى‌ چندانی نیست. وی در اواخر عمر دچار فلج‌ شد و در ربیع‌الثانی ۲۹۸ قمری درگذشت .[۵]

آثار و تألیفات

فعالیت‌ اسحاق‌ بن حنین در زمینه ترجمه‌، عرصه بسیار گسترده‌ای‌ را دربر مى‌گیرد. وی‌ بیش‌ از همه‌ به‌ ترجمه آثار فلسفى‌ و به‌ ویژه‌ مؤلفات‌ ارسطو و شروح‌ آن‌ پرداخت‌؛ در عین‌ حال‌ شماری‌ از مهم‌ترین‌ آثار دانشمندان‌ یونانى‌ در ریاضیات‌ و نجوم‌ را نیز ترجمه‌ کرد. همچنین تألیفاتى‌ در پزشکى‌ و داروسازی‌ دارد. مهم‌ترین‌ آثار او عبارتند از:

الف‌. ترجمه آثار ارسطو:

  • ۱. قاطیغوریاس‌، یا مقولات‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.
  • ۲. العبارة، یا باری‌ ارمینیاس‌. به‌ گفته ابن‌ ندیم‌،[۶] اسحاق‌ ترجمه سریانى‌ پدرش‌ از این‌ اثر را به‌ عربى‌ درآورده‌ است‌. در منابع‌ دیگر گفته‌ مى‌شود که‌ ترجمه اسحاق‌، مستقیماً از یونانى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. تحقیقات‌ نیز نشان‌ مى‌دهد که‌ متن‌ عربى‌ اسحاق‌ از ترجمه سریانى‌ به‌ اصل‌ یونانى‌ نزدیک‌تر است‌.[۷]
  • ۳. تحلیل‌ القیاس‌، یا آنالوطیقا الاول‌. اسحاق‌ بخشى‌ از این‌ اثر را به‌ سریانى‌ درآورد. بخش‌ دیگر را پدرش‌ پیش‌ از وی‌ ترجمه‌ کرده‌ بود. در ترجمه عربى‌ آن‌ که‌ به‌ قلم‌ ثئودروس‌ صورت‌ گرفته‌، از ترجمه سریانى‌ اسحاق‌ بسیار استفاده‌ شده‌ است‌.[۸]
  • ۴. البرهان‌، یا آنالوطیقا الثانى‌. این‌ اثر به‌ قلم‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و سپس‌ به‌ قلم‌ متى‌ بن‌ یونس‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمد.[۹]
  • ۵. طوبیقا، یا الجدل‌. این‌ اثر بدست‌ اسحاق‌ از یونانى‌ به‌ زبان سریانى‌ ترجمه‌ شد. یحیى‌ بن‌ عدی‌ آن‌ را به‌ عربى‌ درآورد.[۱۰]
  • ۶. ریطوریقا، یا الخطابة. گفته‌ مى‌شود که‌ اسحاق‌ این‌ اثر را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.[۱۱] اما از این‌ ترجمه‌ نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  • ۷. الکون‌ و الفساد. این‌ اثر توسط حنین‌ از یونانى‌ به‌ سریانى‌ و توسط اسحاق‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآمده‌ است‌.[۱۲] از این‌ ترجمه‌ نیز نشانى‌ در دست‌ نیست‌.
  • ۸. فى‌ النفس‌. اسحاق‌ این‌ اثر را مستقیماً به‌ عربى‌ درآورد.[۱۳]
  • ۹. السماع‌ الطبیعى‌. ترجمه عربى‌ اسحاق‌ از این‌ اثر با شروح‌ ابن‌ سمح‌، ابن‌ عدی‌، متى‌ بن‌ یونس‌ و ابوالفرج‌ ابن‌ طیب‌ در سالهای‌ ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵م‌. در قاهره‌ منتشر شد.[۱۴]
  • ۱۰. کتاب‌ الحروف‌، یا مابعد الطبیعة. اسحاق‌ شماری‌ از مقالات‌ این‌ اثر - که‌ هر یک‌ از آنها نام‌ یکى‌ از حروف‌ یونانى‌ را برخود دارد - از جمله‌ مقالات‌ «آلفا» و «لامبدا» را به‌ عربى‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.[۱۵] در درستى‌ روایت‌ ابن‌ ندیم‌ میان‌ خاورشناسان‌ اختلاف‌ نظر وجود دارد.[۱۶] ترجمه اسحاق‌ از مقالة «آلفا» از سوی‌ کسانى‌ مانند یحیى‌ بن‌ عدی‌ و ابن‌ رشد تفسیر شد. این‌ مقاله‌ با تفسیر این‌ دو تن‌ در ۱۳۴۶ش‌. به‌ فارسى‌ نیز ترجمه‌ و چاپ‌ شد.

ب‌. ترجمه آثار اقلیدس‌:

از منابع‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ همه این‌ آثار مستقیماً از یونانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌اند:

  • ۱. اصول‌ الهندسة. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌.[۱۷] ترجمه اصول‌ الهندسة اقلیدس‌ به‌ زبانهای‌ لاتینى‌ و عبری‌ از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ سخن‌ احتمالاً درباره ترجمه‌های‌ سریانى‌ و ارمنى‌ این‌ کتاب‌ نیز صادق‌ است‌. بسیاری‌ از دانشمندان‌ مسلمان‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ یا تلخیص‌ کردند. برخى‌ نیز تحریر دیگری‌ از آن‌ فراهم‌ ساختند.[۱۸] از جمله اینها، تحریر خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسى‌ است‌ که‌ در ۱۲۹۸ق‌. در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  • ۲. المعطیات‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمة اسحاق‌ را ویراست‌؛ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ تحریر آن‌ پرداخت‌. خاورشناسان‌ بر اهمیت‌ نسخه عربى‌ المعطیات‌ برای‌ بررسى‌ انتقادی‌ نسخه‌های‌ باقى‌ مانده‌ تأکید ورزیده‌اند. این‌ نسخه‌ به‌ لاتین‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است‌.[۱۹] تحریر نصیرالدین‌ طوسى‌ از این‌ کتاب‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  • ۳. المناظر. ترجمه اسحاق‌ بدست‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ ویراسته‌ شد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.[۲۰] تحریر المناظر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌ در حیدرآباد انتشار یافت‌.

ج‌. ترجمه از دیگر مؤلفان‌:

  • ۱. الاکر، یا الاشکال‌ الکریة اثر منلائوس‌. اصل‌ یونانى‌ این‌ کتاب‌ بدست‌ نیامده‌ است‌. ابونصر منصور بن‌ عراق‌ ترجمه اسحاق‌ را شرح‌ کرد و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ بدست‌ داد. متن‌ ترجمه اسحاق‌ به‌ عبری‌ و لاتین‌ نیز برگردانده‌ شد.[۲۱]
  • ۲. الکرة المتحرکة، اثر آوتولوکوس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از آن‌ تهیه‌ کرد.[۲۲] تحریر طوسى‌ در ۱۳۵۸ق‌. در حیدرآباد به‌ چاپ‌ رسید.
  • ۳. الکرة والاسطوانة، اثر ارشمیدس‌. ثابت‌ بن‌ قره‌ ترجمه اسحاق‌ را ویراست‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ تحریری‌ از ترجمه اسحاق‌ فراهم‌ ساخت‌ که‌ در ۱۳۵۹ق‌ در حیدرآباد منتشر شد.[۲۳]
  • ۴. شرح‌ اوطوقیوس‌ العسقلانى‌ لمشکلات‌ کتاب‌ الکرة والاسطوانة لارشمیدس‌. نصیرالدین‌ طوسى‌ ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر را بسیار ستوده‌ است‌.[۲۴]
  • ۵. اصلاح‌ جوامع‌ الاسکندرانیین‌ لشرح‌ جالینوس‌ لکتاب‌ الفصول‌ لابقراط.[۲۵]
  • ۶. المجسطى‌، اثر بطلمیوس‌. به‌ گفته ابن‌ ندیم‌[۲۶] ترجمه اسحاق‌ از این‌ اثر - که‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ نیز آن‌ را ویراسته‌ است‌ - ترجمه خوبى‌ نبوده‌ است‌. اما این‌ واقعیت‌ که‌ مؤلفان‌ آثار برجسته‌ در دانش‌ نجوم‌، مانند عبدالرحمان‌ صوفى‌، ابن‌ صلاح‌ و نصیرالدین‌ طوسى‌ به‌ ترجمه اسحاق‌ استناد کرده‌اند، نشان‌ مى‌دهد که‌ سخن‌ ابن‌ ندیم‌ پایه درستى‌ نداشته‌ است‌.[۲۷] خواجه طوسى‌ تحریر دیگری‌ از این‌ کتاب‌ تدوین‌ کرده‌ است‌.[۲۸]
  • ۷. النبات‌. این‌ اثر که‌ تألیف‌ آن‌ به‌ ارسطو نسبت‌ داده‌ مى‌شد، در حقیقت‌ شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر یک‌ کتاب‌ مجعول‌ منسوب‌ به‌ ارسطوست‌. متن‌ اصلى‌ اثر و نیز شرح‌ نیکلای‌ دمشقى‌ بر آن‌، از میان‌ رفته‌اند و ترجمه عربى‌ اسحاق‌ با ویرایش‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ کهن‌ترین‌ نسخه‌ای‌ است‌ که‌ از این‌ اثر باقى‌ مانده‌ است‌. در سده ۱۳م‌. از روی‌ نسخه عربى‌ اسحاق‌، یک‌ ترجمه لاتینى‌ فراهم‌ آمد. این‌ ترجمه‌ انتشاری‌ گسترده‌ یافت‌ و در تألیف‌ کتابهایى‌ در زمینه گیاه‌ شناسى‌ مورد استفاده‌ واقع‌ شد. اندکى‌ بعد همین‌ نسخه لاتینى‌ به‌ یونانى‌ ترجمه‌ شد که‌ تا مدتها آن‌ را نسخه اصلى‌ مى‌پنداشتند. ترجمه عبری‌ این‌ اثر نیز از روی‌ ترجمه عربى‌ اسحاق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.[۲۹]
  • ۸. کتاب‌ فى‌ مراتب‌ قرائة کتب‌ جالینوس‌. اسحاق‌ به‌ خواهش‌ بختیشوع‌ این‌ اثر را به‌ سریانى‌ ترجمه‌ کرد و پدرش‌ از سریانى‌ به‌ عربى‌ درآورد.[۳۰]
  • ۹. شرح‌ تمیستیوس‌ بر علم‌ الحیوان‌ ارسطو. این‌ اثر شامل‌ ۱۹ کتاب‌ است‌ و اصل‌ یونانى‌ آن‌ از میان‌ رفته‌ است‌. یک‌ نسخه خطى‌ ترجمة عربى‌ اسحاق‌ از آن‌ در تاشکند نگهداری‌ مى‌شود.[۳۱]

د. سایر تألیفات‌:

  • ۱. «تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة»، رساله کوچکى‌ است‌ که‌ اسحاق‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ قاسم‌ بن‌ عبیدالله‌ وزیر معتضد عباسى‌ نوشته‌ و در آن‌ مختصری‌ از آگاهیهای‌ متعارف‌ آن‌ روزگار را درباره تاریخ‌ پزشکى‌ کهن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وی‌ در این‌ اثر از تاریخچه‌ای‌ که‌ یحیى‌ نحوی‌ درباره پزشکان‌ نوشته‌ بود، استفاده‌ کرده‌ و به‌ سخن‌ خود نادرستی های‌ آن‌ را نیز زدوده‌ است‌.[۳۲]
  • ۲. الادویة المفردة.[۳۳]
  • ۳. معرفة البول‌.[۳۴] یک‌ نسخه خطى‌ از این‌ اثر در کتابخانه مرکزی موجود است‌.
  • ۴. مقالة فى‌ الاشیاء التى‌ تعید الصحة والحفظ و تمنع‌ من‌ النسیان‌.[۳۵] در برخى‌ منابع‌ از این‌ اثر با عنوان‌ «الرسالة الشافیة فى‌ ادویة النسیان‌» یاد شده‌ است‌. [۳۶]
  • ۶. الادویة الموجودة بکل‌ مکان‌.[۳۸]
  • ۷. الکناش‌ اللطیف‌.[۳۹]

پانویس

  1. زندگینامه، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۲
  2. عیون‌ الانباء، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱
  3. ابن‌ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۴-۵؛ ابن‌خلکان‌، وفیات‌، ج۱، ص۲۰۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۱۷۲.
  4. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۲۲۵، ۳۴۳؛ بیهقى‌، تتمة صوان‌ الحکمة، ص۵.
  5. قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۸۰.
  6. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹.
  7. نک: «زندگى‌ نامه‌»؛ vI, p۲۷۵ ؛بدوی‌، مقدمه، ص۱۴-۱۵.
  8. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶؛ بدوی‌، مقدمه‌، ص۱۶-۱۷.
  9. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶
  10. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص‌۳۰۹؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۳۶
  11. ابن‌ ندیم‌،الفهرست‌، ۳۱۰؛ قفطى‌، ۳۷.
  12. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ قفطى‌، تاریخ‌ الحکماء، ص۴۱.
  13. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۹؛ «زندگى‌نامه‌»، vI, p۲۷۵
  14. نک: بدوی‌، مخطوطات‌، ص۱۷-۱۸.
  15. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۱۲.
  16. اشتاین‌ اشنایدر، Die arabischen bersetzungen aus dem Griechischen, p۱۰۶.
  17. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵.
  18. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۲۵؛ «زندگى‌نامه‌»، .IV/۴۳۴-۴۴۴
  19. زندگى‌نامه‌، ۴۴۴؛ IV/۴۴۲، نیز نک: p۲۷۳, V/۱۱۶, .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  20. «زندگى‌نامه‌»؛ IV/p۴۴۲ نیز نک: V/۱۱۷ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  21. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۸۴؛ «زندگى‌نامه‌»، ۳۰۱-p۳۰۲؛ IV,p۲۹۷, V,p۱۶۱-۱۶۳ .GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  22. «زندگى‌نامه‌»،IV,p۲۷۲-۲۷۳,.GAS,Philosophy and Theology n , Legacy of Islam،V/p۸۲,
  23. نیز نک: آقابزرگ‌،الذریعه، ج۳، ص۳۸۸.
  24. طوسی، تحریر الکرة والاسطوانة لارشمیدس، ص‌۲؛ نیز نک: زوتر، ص۳۹-۴۰.
  25. ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱؛ VIII,P۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology n , Legacy of Islam
  26. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص‌۳۲۷.
  27. نک: کونیچ‌،Der Almagest p۳۵ ۳۴, .۲۲.
  28. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۹۰؛ VI/p۱۹۳ .GAS,Philosophy and Theology,
  29. میه‌لى‌، العلم‌ عندالعرب، ص۱۶۴-۱۶۵؛ «زندگى‌نامه‌»؛ X/p۱۱۱-۱۱۲ اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, ۷۱؛ بدوی‌، مخطوطات‌، متن‌۲۹.
  30. حنین‌ بن‌ اسحاق‌، رسالة حنین‌، ص ۱۵۰.
  31. اولمان‌، Die Natur - und Geheimwissenschaften im Islam, p۱۰.
  32. اسحاق‌ بن‌ حنین، تاریخ‌ الاطباء والفلاسفة، ص‌۱۵۰.
  33. ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۳۴۳؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌،عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.
  34. VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology
  35. ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.
  36. نک: VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology
  37. رازی‌، الحاوی‌، ج۱، ص۳۸؛ نیز نک: VIII/p۲۶۸ .GAS, Philosophy and Theology
  38. ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.
  39. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۳۵۶؛ ابن‌ ابى‌ اصیبعه‌، عیون‌ الانباء، ج۱، ص۲۰۱.

منابع

  • "اسحاق بن حنین"، محمدعلى‌ مولوی‌، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸.