تلخیص المفتاح (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (Aghajani صفحهٔ تلخیص المفتاح را به تلخیص المفتاح (کتاب) منتقل کرد)
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}}
{{مشخصات کتاب
+
{{مشخصات کتاب
  
 
|عنوان=
 
|عنوان=
سطر ۶: سطر ۶:
 
|تصویر=[[پرونده:تلخیص المفتاح.jpeg|240px|وسط]]
 
|تصویر=[[پرونده:تلخیص المفتاح.jpeg|240px|وسط]]
  
|نویسنده=محمد بن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی
+
|نویسنده=خطیب قزوینی
  
|موضوع=زبان عربی
+
|موضوع=علم بلاغت
  
 
|زبان=عربی
 
|زبان=عربی
  
|تعداد جلد=1
+
|تعداد جلد=۱
  
 
|عنوان افزوده1=
 
|عنوان افزوده1=
سطر ۲۴: سطر ۲۴:
 
|لینک=
 
|لینک=
  
}}  
+
}}
==مؤلف==
 
  
تلخیص المفتاح، کتابی در معانی و بیان و بدیع به عربی از محمد بن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی (متوفی 739). این کتاب خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم ابویعقوب یوسف سکاکی (متوفی 626) است.  
+
'''«تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع»'''، تألیف محمد خطیب قزوینی (متوفی ۷۳۹)، کتابی در [[علم معانی|معانی]] و [[علم بیان|بیان]] و [[علم بدیع|بدیع]] است که خلاصه بخش سوم کتاب «[[مفتاح العلوم (کتاب)|مفتاح العلوم]]» اثر [[سکاکی خوارزمی|سکاکی خوارزمی]] (متوفی ۶۲۶) محسوب می‌شود. «تلخیص المفتاح» به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح‌ها و حاشیه‌های فراوانی بر آن نگاشته شده است.  
  
خطیب گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته ها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است.
+
==انگیزه نگارش==
 +
خطیب قزوینی گفته است که چون علم [[بلاغت]] و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها بوده و بخش سوم کتاب [[مفتاح العلوم (کتاب)|مفتاح العلوم]] از بهترین نوشته ها در این باب است، و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است.
 +
==محتوای کتاب==
 +
خطیب قزوینی در مقدمه تلخیص المفتاح، فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش (فن) به علم [[علم معانی|معانی]] و [[علم بیان|بیان]] و [[علم بدیع|بدیع]] پرداخته است:
  
خطیب در مقدمة تلخیص المفتاح <ref>ص 2ـ4</ref> فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده سپس در سه بخش («فن») به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:
+
*بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه، مسند، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات.
 +
*بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه، استعاره و کنایه مطرح شده است.
 +
*بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است.
  
بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه، مسند، متعلقات فعل،  قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات. <ref>ص5ـ43</ref>
+
کتاب تلخیص المفتاح با بحث درباره سرقات شعری و ابتدا و [[تخلص]] و انتها به پایان رسیده است.
  
بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه، استعاره و کنایه مطرح شده است. <ref>ص 43ـ62</ref>
+
خطیب در تلخیص المفتاح خود، برخی جابجایی ها را اعمال کرده است؛ برای نمونه [[سکاکی خوارزمی|سکّاکی]] مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده، ولی خطیب آن را در علم معانی مطرح کرده است.
  
بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است.<ref>ص 62ـ79</ref> کتاب با بحث درباره سرقات شعری <ref>ص 79ـ85</ref> و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است.<ref>ص 85ـ86</ref>
+
==شرح و خلاصه کتاب==
 +
«تلخیص المفتاح» ـ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است ـ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح ها و [[حاشیه]] های فراوانی بر آن نگاشته شده است. خطیب در کتاب دیگر خود، «الایضاح» با استفاده از نظریات شیخ [[عبدالقاهر جرجانی]] در دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغة»، شرحی بر «تلخیص المفتاح» خود نوشته و کتاب جامعی در علوم [[بلاغت|بلاغی]] پدید آورده است.
  
خطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجایی ها را اعمال کرده است برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده <ref>ص185</ref> ولی خطیب آن را در علم معانی <ref>ص7</ref> مطرح کرده است.
+
ظاهراً قدیمترین شرح را پس از شرح مؤلف، محمد بن مظفر خلخالی (متوفی ۷۴۵) با عنوان «مفتاح تلخیص المفتاح» نوشت.
  
تلخیص المفتاح در 1230/1815 در کلکته و در 1260 در آستانه <ref>استانبول</ref> و 1302 در بیروت و سپس در [[مصر]] به چاپ رسیده است.<ref>سرکیس، ج2، ستون 1509؛ ون دایک، ص357</ref>
+
از مفصلترین شرحهای آن شرح [[مسعود بن عمر تفتازانی|سعدالدین مسعود تفتازانی]] به نام [[مطول (کتاب)|مطوّل]] است. شرحی نیز به فارسی از ملا هادی فرزند [[ملا صالح مازندرانی]] بر تلخیص المفتاح نوشته شده است. از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در ۱۳۲۲ ق. به چاپ رسیده است.  
  
خطیب در کتاب دیگر خود، الایضاح <ref>ص3</ref> با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغة، شرحی بر تلخیص المفتاح خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.
+
شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است؛ از جمله کتابی با عنوان «معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص» از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی ۹۶۳) که در آن معانی ابیات و شرح حال گویندگان آنها آمده است.
  
تلخیص المفتاح ــ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است <ref>ضیف، ص335</ref> ــ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز از دیرباز مورد توجه بوده و شرح ها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است. <ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، ج1، ستون 474، 477؛ ون دایک، ص359</ref> ظاهراً قدیمترین شرح را پس از شرح مؤلف، محمد بن مظفر خلخالی (متوفی 745) با عنوان مفتاح تلخیص المفتاح نوشت.
+
همچنین «تلخیص المفتاح» چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه ها به چاپ رسیده است. چندبار نیز به نظم کشیده شده است؛ مشهورترین این منظومه ها، منظومة [[جلال الدین سیوطی]] (متوفی ۹۱۱) با عنوان «عقود الجُمان فی المعانی والبیان» است.
  
از مفصلترین شرحهای آن شرح سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از مولی 'هادی فرزند مولی' صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است. از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در 1322 به چاپ رسیده است. شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است؛ از جمله کتابی با عنوان معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی 963) که در آن معانی ابیات و شرح حال گویندگان آنها آمده و در 1274 در بولاق مصر چاپ شده است.
+
==منابع==
 
 
==وضعیت چاپ==
 
 
 
تلخیص المفتاح چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه ها به چاپ رسیده است . چندبار نیز به نظم کشیده شده است؛ مشهورترین این منظومه ها، منظومة جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی 911) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی والبیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان که در 1293 در بولاق به چاپ رسیده است.
 
 
 
== پانویس ==
 
  
{{پانویس}}
+
*دانشنامه جهان اسلام، جلد ۸، ذیل مدخل "تلخیص المفتاح" از باقر قربانی زرّین.
 
 
==منابع==
 
* دانشنامه جهان اسلام، جلد ذیل مدخل ''تلخیص المفتاح'' از باقر قربانی زرّین، در دسترس در  پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
 
  
 
[[رده:کتابهای درسی حوزه]]
 
[[رده:کتابهای درسی حوزه]]
 +
[[رده:کتاب‌های ادبی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۳۲

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
تلخیص المفتاح.jpeg
نویسنده خطیب قزوینی
موضوع علم بلاغت
زبان عربی
تعداد جلد ۱

«تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع»، تألیف محمد خطیب قزوینی (متوفی ۷۳۹)، کتابی در معانی و بیان و بدیع است که خلاصه بخش سوم کتاب «مفتاح العلوم» اثر سکاکی خوارزمی (متوفی ۶۲۶) محسوب می‌شود. «تلخیص المفتاح» به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح‌ها و حاشیه‌های فراوانی بر آن نگاشته شده است.

انگیزه نگارش

خطیب قزوینی گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها بوده و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته ها در این باب است، و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است.

محتوای کتاب

خطیب قزوینی در مقدمه تلخیص المفتاح، فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش (فن) به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:

  • بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه، مسند، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات.
  • بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه، استعاره و کنایه مطرح شده است.
  • بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است.

کتاب تلخیص المفتاح با بحث درباره سرقات شعری و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است.

خطیب در تلخیص المفتاح خود، برخی جابجایی ها را اعمال کرده است؛ برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده، ولی خطیب آن را در علم معانی مطرح کرده است.

شرح و خلاصه کتاب

«تلخیص المفتاح» ـ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است ـ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز، از دیرباز مورد توجه بوده و شرح ها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است. خطیب در کتاب دیگر خود، «الایضاح» با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغة»، شرحی بر «تلخیص المفتاح» خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.

ظاهراً قدیمترین شرح را پس از شرح مؤلف، محمد بن مظفر خلخالی (متوفی ۷۴۵) با عنوان «مفتاح تلخیص المفتاح» نوشت.

از مفصلترین شرحهای آن شرح سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از ملا هادی فرزند ملا صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است. از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در ۱۳۲۲ ق. به چاپ رسیده است.

شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است؛ از جمله کتابی با عنوان «معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص» از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی ۹۶۳) که در آن معانی ابیات و شرح حال گویندگان آنها آمده است.

همچنین «تلخیص المفتاح» چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه ها به چاپ رسیده است. چندبار نیز به نظم کشیده شده است؛ مشهورترین این منظومه ها، منظومة جلال الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) با عنوان «عقود الجُمان فی المعانی والبیان» است.

منابع

  • دانشنامه جهان اسلام، جلد ۸، ذیل مدخل "تلخیص المفتاح" از باقر قربانی زرّین.