دعای ۳۶ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
مَا عِنْدَ أَحَدٍ دُونَک دِفَاعٌ، وَ لَا بِأَحَدٍ عَنْ سَطْوَتِک امْتِنَاعٌ، تَحْکمُ بِمَا شِئْتَ عَلَى مَنْ شِئْتَ، وَ تَقْضِی بِمَا أَرَدْتَ فِیمَنْ أَرَدْتَ،
فَلَک الْحَمْدُ عَلَى مَا وَقَیتَنَا مِنَ الْبَلَاءِ، وَ لَک الشُّکرُ عَلَى مَا خَوَّلْتَنَا مِنَ النَّعْمَاءِ، حَمْداً یخَلِّفُ حَمْدَ الْحَامِدِینَ وَرَاءَهُ، حَمْداً یمْلَأُ أَرْضَهُ وَ سَمَاءَهُ،
إِنَّک الْمَنَّانُ بِجَسِیمِ الْمِنَنِ، الْوَهَّابُ لِعَظِیمِ النِّعَمِ، الْقَابِلُ یسِیرَ الْحَمْدِ، الشَّاکرُ قَلِیلَ الشُّکرِ، الْمُحْسِنُ الْمُجْمِلُ ذُو الطَّوْلِ، لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ، إِلَیک الْمَصِیرُ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
و احدی را در برابرت قدرت دفاع نیست، و کسی در برابر سطوتت مقاومت نتواند کرد، به هر چه بخواهی بر هرکس - حکم می‌رانی، و به آنچه اراده کنی درباره هر که اراده کنی فرمان می‌دهی.
پس تو را سپاس که ما را از بلا حفظ فرمودی، و تو را شکر بر نعمتها که به ما مرحمت کردی، چنان حمدی که حمد حامدان را پشت سر گذارد، حمدی که آسمان و زمین را آکنده کند،
که تویی مُنعم مواهب بزرگ، بخشنده نعمت‌های عظیم، قبول کننده سپاس ناچیز، و پذیرنده شکر اندک، نیکوکار خوشرفتار، و بخشنده فراوان، خدایی جز تو نیست، و بازگشت همگان به سوی توست.
ترجمه آیتی
کس در برابر تو دفاع نتواند و کس در برابر سطوت تو پناهى نیابد. بر هر کس به هر چه خواهى حکم کنى و بر هر کس به هر چه خواهى قضا رانى.
حمد باد تو را که ما را از بلا در امان داشته اى. سپاس تو را که نعم خود به ما عطا فرمودى. حمدى که حمد دیگر حمد گویان را واپس گذارد، حمدى که زمین و آسمانها را بینبارد.
تویى که انعامت، نعمتهاى بزرگ است. تویى که بخشایشت، بخششهاى سترگ است. ستایشى اندک را پذیرنده اى و سپاسى ناچیز را سپاسگوى. احسان کننده اى، نیکى رساننده اى صاحب نعمتى، هیچ خدایى جز تو نیست و سرانجام همگان به سوى توست.
ترجمه ارفع
چون هیچکس مثل تو قادر به حفظ و دفاع از بنده اش نیست و هیچکس را قدرت بازداشتن از غلبه و سطوتت نمى باشد زیرا به هر چه اراده کنى حکم خواهى کرد و به هر چه بخواهى فرمان خواهى داد.
پس تو سزاوار حمدى زیرا که ما را از بلاها حفظ کردى و شکر تراست بر نعمتهایى که به ما بخشیده ای حمدى که بر سایر حمدها برترى داشته، حمدى که تمامى زمین و آسمان خدا را پر کند.
به تحقیق تویى کسى که نعمت فراوان مى دهى و نعمت هاى بزرگ بسیار مى بخشى و تویى آنکه سپاس اندک را مى پذیرى، پاداش دهنده شکر کم، نیکوکار و خوشرفتار داراى فضل و کرم، نیست خدایى جز تو و پایان کار به سوى تو مى باشد.
ترجمه استادولی
هیچ کس در برابر قدرت دفاع ندارد، و احدى از قهر و غلبه ات خوددارى نتواند، بر هر کس که خواهى به هر چه خواهى حکم مى کنى، و در حق هر کس آنچه اراده کنى فرمان مى رانى.
پس ستایش تو راست در بلاهایى که ما را از آنها نگاه داشتى، و شکر و سپاس تو راست در نعمت هایى که به ما عطا فرمودى، سپاس و ستایشى که سپاس و ستایش دیگران را پشت سر گذارد، سپاس و ستایشى که زمین و آسمان خدا را پر سازد.
که تویى که موهبت هاى بزرگ ارزانى مى دارى، و نعمت هاى عظیم عطا مى فرمایى، سپاس اندک را مى پذیرى، و شکر ناچیز را سپاس مى نهى، صاحب احسان و نیکى فراوان و بخشش بى پایانى، معبودى جز تو نیست، بازگشت همه به سوى توست.
ترجمه الهی قمشه‌ای
جز تو کسى را قدرت دفاع از حوادث نیست و هم از سطوت و قهر و قدرتت کسى را یاراى سرکشى و مقاومت نخواهد بود توئى تنها کسى که به هر چه خواهى و بر هر که خواهى حکمت نافذ است و هر حکم خواهى در حق هر که خواهى اجرا مى کنى.
بارى اى پروردگار من تو را حمد و ستایش مى کنم بر آنچه ما را از بلاهاى عالم حفظ کردى و سپاس مى گویم بر آنچه از نعم عالم به ما عطا کردى آن چنان حمد و سپاسى که جانشین حمد تمام ستایش کنندگان عالم (از انس و جن و ملک) گردد حمدى که زمین و آسمان را مملو از حمد (و ذکر اوصاف جمال و جلال) حضرتت سازد
که اى پروردگار همانا توئى عطا بخش خلق به عطاهاى بزرگ و بخشنده بى عوض به نعمتهاى عظیم توئى که حمد و سپاس اندک بندگان را (پاداش عطاى بى شمار و نعمت بى حساب خود) مى پذیرى توئى صاحب احسان و نیکوئى به بندگان و داراى عطا و نعم (بى پایان) خدائى جز تو یکتا خداى عالم نیست و بازگشت تمام اهل عالم به سوى (درگاه رحمت و عنایت بى انتهاى) حضرتت خواهد بود.
ترجمه سجادی
هیچ کس در نزد تو (قدرت) دفاع ندارد و هیچ کس از غلبه ات امتناع نتواند کرد. به هر چه خواستى، بر هر کس خواستى، حکم مى کنى و به آنچه خواستى، بر هر کس خواستى، فرمان مى رانى.
پس سپاس تو راست، بر بلاهایى که ما را از آن نگهداشتى و شکر تو راست، بر آنچه از نعمت هایت که به ما بخشیدى. سپاسى که سپاس سپاس گزاران را پشت سر گذارَد و سپاسى که زمین و آسمانش را پر سازد.
همانا تو بهره دهنده بهره هاى بزرگ، بخشنده نعمت هاى عظیم، قبول کننده سپاس اندک، پاداش دهنده شکر کم، نیکوکارِ عطاکننده هستى. داراى بخششى. خدایى جز تو نیست. بازگشت (همه) به سوى توست.
ترجمه شعرانی
هیچکس وسیله ندارد که عذاب تو را بازگرداند یا از خشم تو به سلامت گذرد، هر حکم بخواهى درباره هر که بخواهى روان مى سازى و هر چه بخواهى درباره هر کس که اراده کنى مجرى مى دارى.
سپاس تو را که از بلا ما را نگاه داشتى، و شکر تو را که نعمت خویش به ما عطا فرمودى، سپاسى که از سپاس سپاسگزاران پیش افتد و درگذرد، شکرى که آسمان و زمین را پر کند.
توئى که نعمتهاى بزرگ مى دهى و عطاهاى سترگ مى بخشى، و سپاس اندک را مى پذیرى و شکر کم را پاداش مى دهى، کار تو نیکو و فعل تو جمیل، توئى صاحب هر نعمت، معبودى جز تو نیست و بازگشت سوى تو است.
ترجمه فولادوند
زیرا چون از تو بگذرد، از سطوت تو دفاع کننده و مانع شونده اى وجود ندارد. بر هر کس به هر چه خواهى داورى فرمایى و به هر کس هرگونه خواهى قضا میرانى.
تو را سپاس باد که ما را از بلا در امان داشته اى و تو را شکر باد که نعمتهاى خود به ما ارزانى داشته اى، چنان سپاسى که سپاس دیگر مدحت گران را واپس نهد و سپاسى که آسمان و زمین را مشحون سازد
چرا که تویى منشا دهشهاى کلان و بخشایشگر نعمتهاى سترک و پذیرنده ى سپاس مختصر و شکرانه ى اندک و تویى نیکوکار بسیار دهشمند، هیچ معبودى جز تو نیست و بازگشت به سوى توست.
ترجمه فیض الاسلام
چون نزد کسى جز تو (از هر پیشامدى) دفاع و بازگردانیدنى نیست، و نه در کسى از غلبه ى تو امتناع و بازداشتنى است، زیرا به هر چه خواسته بر هر که خواهى فرمان مى دهى، و به آنچه اراده کرده درباره ى هر که اراده کنى حکم مى کنى (بى آنکه چیزى تو را بر آن باعث شود، یا تو را از آن مانع گردد)
پس تو را است سپاس بر آنکه ما را از بلاء و آسیب نگاه داشتى، و تو را است سپاس بر نعمتهائى که به ما بخشیده اى، سپاسى که سپاس سپاسگزاران را پشت سر گزارد (بر سائر سپاسها برترى داشته و از روى اخلاص باشد) سپاسى که زمین و آسمان خدا را پر سازد (بسیار و بى اندازه باشد)
زیرا توئى بسیار نعمت دهنده و بسیار بخشاینده ى نعمتهاى بزرگ، پذیرنده ى سپاس اندک، پاداش دهنده ى سپاس کم، نیکوکار خوشرفتار، داراى فضل و احسان، جز تو خدائى نیست (شایسته ى این صفات نمى باشد) مرجع و بازگشت به سوى تو است (مرجع کارها به جائى است که کسى جز تو قادر بر سود، زیان، امر، و نهى نیست).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
"احدى را در برابر تو دفاعى نیست و از سطوت تو بیرون نمى رود، به هر چه درباره هر کس که بخواهى حکم مى رانى، و به آنچه اراده کنى درباره هر که اراده کنى فرمان مى دهى.
پس سپاس تو را که ما را از بلا نگاه داشتى، و شکر تو را بر نعمت ها که به ما عطا کردى، چنان حمدى که حمد سپاسگزاران را پشت سر گذارده، حمدى که آسمان و زمین را پر سازد، توئى منعم مواهب مهم، و بخشایشگر نعمت هاى بزرگ، و پذیرنده سپاس مختصر و شکر اندک، و نیکوکار و خوشرفتار، هیچ خدائى جز تو نیست و بازگشت همگان به سوى تو است".
در این قسمت به نکته اى که آیات و روایات اشاره دارند توجه دهم و آن این است که اگر مردم روى به عبادت و طاعت و تقوا و ورع کنند ابر و برق و رعد به موقع مى بارند و به اندازه مى بارند و باریدن و پشت پا به تقوا و فضیلت بزنند، بارش ابر و غرّش رعد و فروغ برق براى آنان بلا و نقمت و باعث خرابى و ضرر و زیان و خسارت است، که هر چه چرخ در این جهان هستى است به اراده یک نفر مى چرخد و آنهم حضرت حق است، و چه نیکوست که تمام مردم هوا و خواسته و اراده خود را با هوا و اراده حق یکى کنند تا همه چیز براى آنان منبع نفع و برکت گردد.
به قول عارف معارف حضرت فیضى هندى:
فروغ شمع محبت زآتش دگرست *** درون سوخته او بلاکش دگرست
درخت وادى ایمن نسوزد آتش طور *** که بهر سوختن هیمه آتش دگرست
به راه عشق مرا نسبتى به مجنون نیست *** ربودگى دلم از پریوش دگرست
سرم به عشوه ساقى فرو نمى آید *** که مستى دلم از جام بیغش دگرست
ز نقش لوحه گردون مگو، که طفل دلم *** فریب خورده لوح منقّش دگرست
مکن ملات فیضى اگر قَدَح نکشید *** که او ز باده توحید سر خوش دگرست
شرح صحیفه (قهپایی)
«ما عند احد دونک دفاع. و لا باحد عن سطوتک امتناع».
یعنى: نیست نزد کسى سواى تو دور گردانیدن بلایى یا بدیى. و نیست کسى را از جمله ى قهر تو سرباز زدنى.
«تحکم بما شئت على من شئت. و تقضى بما اردت فیمن اردت».
یعنى: حکم مى کنى به آنچه خواهى بر هر که خواهى. و فرمان مى دهى به آنچه اراده نمایى در حق هر که اراده نمایى. پس جمله ى ثانیه تاکید است مر جمله ى اولى را و تکرار از باب اختلاف لفظ است.
«فلک الحمد على ما وقیتنا من البلاء، و لک الشکر على ما خولتنا من النعماء، حمدا یخلف حمد الحامدین وراءه، حمدا یملا ارضه و سماءه».
پس مر توراست سپاس و ستایش بر آنچه نگاه داشتى ما را از بلا و محنت، و مر توراست شکر بر آنچه عطا کرده اى ما را از نعمت بى قیاس، ستایشى که واپس گذارد سپاس سپاس کنندگان را در عقب خود و پر کند زمین و آسمان را.
«انک المنان بجسیم المنن».
زیرا که تو بسیار نعمت دهنده اى به نعمتهاى عظیمه ى جسیمه.
پس اضافه ى جسیم به منن از باب اضافه ى صفت به موصوف است. اى: المنن الجسیمه.
«الوهاب لعظیم النعم».
بخشنده اى نعمتهاى بزرگ را.
«القابل یسیر الحمد».
پذیرنده اى سپاس اندک را.
«الشاکر قلیل الشکر».
شکر کننده اى -یعنى جزا دهنده اى- اندک عملى را که از شان آن بوده باشد که شکر و جزا داده شود.
«المحسن المجمل».
اى: فاعل الاحسان و کامل الافعال و الاوصاف الجمیله، کما قال ابن الاثیر فى نهایته.
یعنى: کننده اى احسان و نیکویى را و صاحب افعال کامله و اوصاف جمیله اى.
«ذو الطول لا اله الا انت. الیک المصیر».
الطول -بفتح الطاء-: الفضل. اى: بترک العقاب المستحق عاجلا و آجلا لغیر الکافر. قاله الشهید فى قواعده.
یعنى: صاحب بزرگیى- به ترک نمودن عقاب کسى که مستحق عقاب بوده باشد در دنیا و آخرت از غیر کافر. نیست معبودى سزاى پرستش غیر تو. به سوى تو است بازگشت همه کس.
شرح صحیفه (مدرسی)
سطوه: سلطنت.
قوله «ما عند»: یعنى نیست نزد احدى غیر از تو دفعى و نیست کسى را از سلطنت تو امتناع.
یعنى: حکم مى نمائى به آنچه خواهى بر هر که خواهى و حکم مى کنى به آنچه اراده نمائى در هر که اراده نمائى.
پس مر تو را است ثناء بر آنچه که حفظ نمودى ما را از بلاء و مر تو را است ثناء بر آنچه دادى ما را از نعمتها.
خلّف: عقب، یعنى ثنا نمودنى که عقب اندازد ثناى ثناکنندگان را در عقب. یعنى این قدر ثناء زیاد باشد که ثناء دیگران مستور باشد در جنب آن ثناء که پر کند آسمان و زمین را.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
(چه اینکه هیچ کس در برابر تو قدرت دفاع ندارد و از سطوت و حشمت تو کسى امکان امتناع نمى یابد) (ما عند احد دونک دفاع، و لا باحد عن سطوتک امتناع).
(هر چه بخواهى و درباره ى هر کس که بخواهى حکم مى فرمائى) (تحکم بما شئت على من شئت).
(به آنچه اراده کنى و درباره ى هر کس که اراده کنى قضاوت مى فرمائى) (و تقضى بما اردت فیمن اردت).
(بنابراین حمد و ستایش مخصوص تو است که ما را از بلا نگهداشتى) (فلک الحمد على ما وقیتنا من البلاء).
(و شکر و سپاس ویژه ى تو است نسبت به نعمتهائى که به ما عطا کردى) (و لک الشکر على ما خولتنا من النعماء).
(حمد و ستایشى که ستایش ستایشگران را در پى آورد) (حمدا یخلف حمد الحامدین وراءه).
(حمد و ستایشى که زمین و آسمانش را پر سازد) (حمدا یملا ارضه و سماءه).
(زیرا توئى که نعمتهاى بزرگ را مى بخشى) (انک المنان بجسیم المنن).
(مواهب بزرگ را عنایت) (الوهاب لعظیم النعم).
(ستایش کم را قبول مى کنى) (القابل یسیر الحمد).
(و سپاس اندک را شاکرى) (الشاکر قلیل الشکر).
(محسن، خوشرفتار و صاحب نعمتى) (المحسن المجمل ذو الطول).
(معبودى جز تو نیست و بازگشت همه به سوى تو است) (لا اله الا انت، الیک المصیر).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۲۱۷-۲۱۱
ما عند أحد دونک دفاع، و لا بأحد عن سطوتک امتناع، تحکم بما شئت على من شئت و تقضی بما أردت فیمن أردت.
و «عند» هنا للحضور المعنوى نحو: «قال الذى عنده علم من الکتاب».
و «دون» بمعنى التجاوز، ظرف مستقر وقع حالا من احد. و العامل متعلق الظرف اعنى عند اى ما استقر او ما یکون عند احد دفاع حال کونه متجاوزا ایاک.
و «دون» هنا مثلها فى قول الشاعر:
یا نفس مالک دون الله من واق،
اى اذا تجاوزت وقایه الله، و لم تبال بها لم یقک غیره.
و یحتمل ان تکون بمعنى «غیر» عند من اثبته، اى ما عند احد غیرک دفاع.
و الدفاع: الحمایه، مصدر دافع عنه دفاعا و مدافعه، اى حماه.
قال الجوهرى: دافع عنه و دفع بمعنى، تقول منه دافع الله عنک السوء دفاعا.
و قیل فى قوله تعالى «ان الله یدافع عن الذین آمنوا» صیغه المفاعله اما للمبالغه او للدلاله على تکرر الدفع. فانها قد تجرد عن وقوع الفعل للتکرر من الجانبین، فیبقى تکرره کما فى الممارسه، اى یبالغ فى دفع السوء و الضرر عنهم.
و «الباء» من قوله: «باحد» مثلها فى قوله تعالى: «و ما بکم من نعمه فمن الله». فقیل: هى للملابسه و المصاحبه.
قال العمادى: اى: اى شىء یلابسکم و یصاحبکم من نعمه فمن الله.
و قیل: للظرفیه. قال بعض المعربین «بکم» بمعنى فیکم، کما تقول: به عیب.
و على الاول: فالتقدیر فى عباره الدعاء و لا یلتبس باحد عن سطوتک امتناع.
و على الثانى: و لا یکون فى احد عن سطوتک امتناع. و ارتفاع دفاع و امتناع على الفاعلیه بالظرف فى الاول، و بالجار و المجرور فى الثانى لاعتمادهما على النفى، نحو: ما عندک احد و لا فى الدار احد. هذا اختیار ابن مالک و ابن هشام فى الشذور. و وجهه ان الاصل عدم التقدیم و التاخیر. و نقل ابن هشام الخضراوى وجوب ذلک عن الاکثرین.
و رجح بعضهم الارتفاع على الابتدائیه، و الجار و المجرور و الظرف خبران، مع جواز الفاعلیه. و على القول بارتفاعهما على الفاعلیه، فهل عامل الفاعل الفعل المقدر، او الظرف و الجار و المجرور لنیابتهما عن الفعل، و قربهما منه لاعتمادهما؟ فیه خلاف:
قال ابن هشام: و المختار الثانى، لامتناع تقدیم الحال فى نحو: زید فى الدار جالسا، و لو کان العامل الفعل لم یمتنع.
و سطابه یسطو سطوا و سطوه: قهره و اذله، وصال علیه.
و امتنع زید عمن یریده بسوء امتناعا: حمى نفسه بقوته، او بعشیرته. و اصل المنع: تحجیر الشىء، و لهذا یقال فى ضد العطاء.
قوله علیه السلام: «تحکم بما شئت على من شئت» جمله مستانفه للتعلیل ایضا، کالجمله المتقدمه لقصر السلامه على من وقاه الله تعالى. و ترک عطفها تنبیها على کونها عله بالاستقلال، و یجوز ان تکون تعلیلا للکلام السابق علیها، کما ان الجمله الاولى تعلیل لسابقها. و نظیر ذلک قوله تعالى: «یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا بطانه من دونکم لا یالونکم خبالا ودوا ما عنتم، قد بدت البغضاء، من افواهم و ما تخفى صدورهم اکبر».
قال الزمخشرى: الاحسن و الابلغ ان تکون هذه الجمل مستانفات کلها على وجه التعلیل للنهى عن اتخاذهم بطانه من دون المسلمین.
قال السعد التفتازانى: لیس معنى قوله: مستانفات کلها ان الکل عله واحده بالاجتماع، بل بمعنى ان کلا منها عله للنهى بالاستقلال، و ترک تعاطفها تنبیها على الاستقلال، کما فى قوله تعالى «ذلک بانهم کانوا» «ذلک بما عصوا» او على انها مستانفات على طریق الترتیب بان یکون اللاحق عله للسابق الى ان تکون الاولى عله للنهى، و یتم التعلیل بالمجموع، اى: لا تتخذوهم بطانه، لانهم لا یالونکم خبالا لانهم یودون شده ضررکم، بدلیل انه قد تبدوا البغضاء من افواههم، و ان کانوا یخفون الکثیر. انتهى.
و المشیئه و الاراده: بمعنى واحد بحسب اللغه، و عند اکثر المتکلمین. و فرق بعضهم بینهما، بان المشیئه من الله تقتضى وجود الشىء، و لذلک قیل: ما شاء الله کان، و ما لم یشا لم یکن، و الاراده منه تعالى لا تقتضى وجود المراد لا محاله، الا ترى انه قال: «یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر»، و قال: «و ما الله یرید ظلما للعباد»، و معلوم انه قد یحصل العسر و الظلم فیمابین الناس.
و قال بعض المحققین: مشیئه الله عباره عن تجلیه بالعنایه السابقه لایجاد المعدوم، او اعدام الموجود، و ارادته عباره عن تجلیه لایجاد المعدوم، فهى لا تتعلق ابدا الا بالمعدوم، فتکون صفه تخصص امرا بالحصول و وجوده، کما قال تعالى: «انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون». و المشیئه اعم من الاراده من وجه، قال: و من تتبع مواضع استعمالات المشیئه و الاراده فى القرآن یعلم ذلک، و ان کان بحسب اللغه یستعمل احدهما مکان الاخر انتهى.
و على هذا فمفاد الفقره الثانیه اخص من مفاد الاولى.
و المعنى: انک تحکم بما شئت على من شئت، حسب ما تشاء، و تقضى بما اردت على من اردت حسب ما ترید، من غیر ان یوجبه علیک موجب، او یمنعک منه مانع. و الله اعلم.
«الفاء»: سببیه. و تقدیم الحمد على الوقایه من البلاء على الشکر على تخویل النعماء، لما تقرر من ان دفع الضرر اهم من جلب النفع، و التخلیه مقدمه على التحلیه، و ایثار الشکر فى النعماء ظاهر، لانه لا یقال الا فى مقابله نعمه.
و خلفت الشىء تخلیفا: ترکته خلفى، اى ورائى و هو نقیض قدام.
و وراء: نصب على الظرفیه، لاعلى انه مفعول ثان لیخلف کما توهمه بعضهم.
و جمله «یخلف» -فى محل نصب- نعت ل«حمدا» المنصوب على المفعولیه المطلقه.
و الکلام تمثیل لرجحان حمده على سائر الحمد، و تصویر لانافته و فضله على کل حمد کما، و کیفا بما هو علم فى الرجحان و الفضل من شرف السابق المجاوز لامثاله و اقرانه، المخلف لهم وراء ظهره علیهم جمیعا، و مداره على تصویر المعقول بصوره المحسوس و ابراز الغائب عن الحس فى صوره الشاهد حتى کانه محسوس مشاهد.
و مثله قوله علیه السلام «یملا ارضه و سماءه» فانه تمثیل و تصویر ایضا، لکثره الحمد بکثره ما یملا الارض و السماء.
و الضمیر فى کل من ارضه و سمائه اما عائد الى الله تعالى فیکون من باب الالتفات، او الى الحمد، و الاضافه لادنى ملابسه لوقوعه فیهما کما قال تعالى: «و له الحمد فى السماوات و الارض». و الله اعلم.
المنان: صیغه مبالغه من المنه، و هى النعمه الثقیله، یقال: «من علیه» اذا اثقله بالنعمه الثقیله، و على ذلک قوله تعالى: «و لقد من الله على المومنین»، و ذلک فى الحقیقه لا یکون الا الله تعالى.
و الجسیم فى الاصل: العظیم الجسم، و هو ماله طول و عرض و عمق، ثم استعمل فى المعانى ایضا.
قال فى الاساس: و من المجاز امر جسیم، و هو من اجسام الامور، و جسیمات الخطوب.
و المنن: جمع منه، مثل سدره و سدر.
و الوهاب: من ابنیه المبالغه ایضا، و هو من الهبه، و هى ان تجعل ملکک لغیرک من غیر عوض.
و العظیم فى اصل الوضع: من عظم الرجل اذا کبر عظمه، ثم استعمل لکل کبیر، محسوسا کان او معقولا، عینا کان او معنى.
و النعم: جمع نعمه بالکسر، و هى فى الاصل للحاله الحسنه کالرکبه و الجلسه، ثم اطلقت فیما قصد به الاحسان و النفع.
و قبلت الهدیه -من باب تعب- قبولا، اى اخذتها. قالوا: و القبول یقتضى الرضا و الاثابه، و لذلک لا یقال الا فى اخذ الشىء على وجه یقتضى ثوابا، کالهدیه.
و قبول الله تعالى للعمل عباره عن ان یکون العمل بحیث یرضاه و یثیب علیه. شبه الفعل من العبد بالهدیه، و رضا الله تعالى به و اثابته علیه بالقبول.
و الیسیر: فعیل من یسر الشىء -من باب قرب-: بمعنى قل فهو یسیر، اى: قلیل.
و الشاکر و الشکور فى وصفه تعالى: قیل: هو المجازى على الشکر. و قیل: المثیب الکثیر على القلیل. و قیل: المثنى على من شکره و اطاعه.
و المحسن: من الاحسان، و یقال على وجهین:
احدهما: الانعام على الغیر، و منه قوله تعالى: «و قد احسن بى اذ اخرجنى من السجن».
الثانى: احسان فى نفسه، و ذلک اذا علم علما حسنا، او عمل عملا حسنا، و منه قوله تعالى: «الذى احسن کل شىء خلقه».
و المجمل: من اجمل الصنیعه، اى اجزلها و وفرها، کانه اعطاها جملا.
و فى القاموس: اجمل الصنیعه: حسنها، و کثرها. انتهى.
فیکون على الاول: من الجمال، و هو الحسن، و على الثانى من الجمله.
و الطول -بالفتح-: الفضل و المن. و عن ابن عباس فى قوله تعالى: «ذى الطول» اى ذى النعم على عباده، و عن مجاهد، اى ذى الغنى و السعه. و عن الحسن و قتاده، اى ذى التفضل على المومنین. و قیل: اى ذى الفضل بترک العقاب المستحق.
و لما وصفه تعالى بالصفات التى لا تلیق الا بالاله وحده بالالوهیه، فقال: لا اله الا انت، اى انت الموصوف بهذه الصفات دون غیرک، و لا یستحقها سواک.
ثم اتبعه بقوله: «الیک المصیر» اى الیک المرجع فحسب، لا الى غیرک، لا استقلالا و لا اشتراکا.
و المعنى: ان الامور توول الى حیث لا یملک احد النفع و الضرر، و الامر و النهى غیرک. و الله اعلم.
ثم ضحى یوم الجمعه واحد و عشرین شوال.
