تفسیر المعین (کتاب)
 | |
| نویسنده | محمد بن مرتضی کاشانی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
| محقق و مصحح | حسین درگاهی |
|
| |
«تفسیر المعین» تألیف مولى نورالدین محمد بن مرتضى کاشانى (متوفاى پس از ۱۱۱۵ ق)، تفسیری به شیوه روایى با استناد به احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام است و شامل تمام قرآن کریم مى‌باشد.
مؤلف
مولى نورالدین محمد بن مرتضى کاشانى معروف به نورالدین اخبارى (متوفاى پس از ۱۱۱۵ ق)، نوه برادر ملا محسن فیض کاشانى است. برخی دیگر از تألیفات قرآنى او عبارتند از:
۱- تفسیرى به نام «مبین» به زبان فارسى، که در یک مجلد مى‌باشد، شیوه آن روایى و کلامى و شامل تمام قرآن کریم بوده و مؤلف به معانى کلمات قرآن و تفسیر آنها پرداخته است.
۲- تعلیقیه‌اى بر تفسیر صافى ملا محسن فیض کاشانى نیز از ایشان باقى مانده است.
۳- تفسیر وجیز در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى شامل تمام قرآن، مؤلف در این اثر خود از روایات و احادیث ائمه (ع) و تفاسیر قدما، سود جسته است.
انگیزه تألیف
مفسر در رساله «المنتخب التصانیف» خود مى‌نویسد: «چون تفسیر صافى مبسوط بود و بر خواننده قرآن سخت مى‌نمود که در اثناء قرائت به آن مراجعه کند، به ذهنم آمد که تفسیرى از آن بیرون آورم که به قارى قرآن هنگام تلاوت، در فهم لغات و کلمات قرآنى کمک کند و در آن به ذکر روایات اهل بیت علیهم السلام و اقوال متقن مفسران پرداختم و نام آن را «معین التالى» گذاشته، خود در مطالعه و قرائت قرآن از آن بهره مى‌جستم که نزدیک به ۱۲۰۰۰ بیت مى‌باشد.»
معرفى تفسیر و روش آن
«تفسیر المعین» به زبان عربى در یک مجلد بزرگ و به شیوه روایى شامل تمام قرآن کریم مى‌باشد، تفسیرى است مختصر به شیوه تفسیر سید عبدالله شبر با استناد به احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام؛ با این تفاوت که وى متأثر از فرهنگ و گرایش عمومى قرن ۱۱ و ۱۲ برخى از علماى شیعه در توجه فوق‌العاده به حدیث، در برابر روش تفسیر اجتهادى و عقلگرایى برخى دیگر از علماى آن دوران است.
این تفسیر مزجى و همانند «تفسیر صافى» فیض کاشانى است. قبل از شروع به تفسیر، مقدمه‌اى را در پانزده صفحه در ضوابط و مطالب مهم مربوط به تفسیر آورده است، از قبیل اهمیت تمسک به قرآن، تلاوت، تدبر و تفسیر آن، با ذکر آیات و احادیثى از پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام)، و احادیثى در زمینه نزل القرآن على اربعة ارباع، ... معانى الآیه، ظهر و بطن و... .
مفسر ضمن بیان شیوه و انگیزه خود از تألیف تفسیر، رمز حروف کلمه «معین» را که در جاهاى مختلف تفسیر بکار برده توضیح مى‌دهد و مى‌فرماید: پس از نقل نص عبارت ائمه علیهم السلام رمز «م» و پس از بیان مطلبى که مستفاد از کلام ائمه (ع) است، رمز «ع» و پس از نقل عین عبارت تفسیر قمى که به امام (ع) نسبت نداده است و یا توهم تنافى به حسب ظاهر بین روایت و آنچه که من نقل کرده‌ام رمز «ى»، و بعد از بیان کلام معصوم (ع) و یا بیان آیه رمز «ن» را مورد استفاده قرار دادم. و بقیه موارد که داراى این رموز چهارگانه نباشند قول مفسرین بوده که با تصرف در عبارت از آنها نقل شده است. ایشان مصادر اقوال و متون اخبار را به تفسیر صافى ملا محسن فیض ارجاع داده‌اند.
روش ایشان در بیان مطالب به این شکل بوده که ابتداى هر سوره پس از ذکر نام آن، به بیان تعداد آیات و مکى و مدنى بودن آن مى‌پردازد. سپس فرازهاى آیات را بطور جداگانه توضیح و تفسیر مى‌دهد. در این بین بطور طبیعى برخى آیات و فرازها بدون توضیح مى‌باشند.
مفسر سعى نموده از تکرار مطالب مشابه جلوگیرى نماید، بر این اساس گاهى تفسیر آیات را به موارد مشابه قبل ارجاع مى‌دهند. مانند: ج ۱ ص ۱۶۸، آیات ۸۸-۸۹ سوره آل عمران.
مصنف به طور معمول به قراءات و اختلاف آنها توجه نموده و شکل‌هاى متفاوت اختلاف قرائت از قبیل قرائتهاى تفسیرى، قرائتهایى که نشان از حذف کلمه دارد و نیز قرائتهایى که دلالت بر حذف و تفسیر ندارد که موارد اصلى اختلاف قرائت مى‌باشد، مانند: ج ۱ ص ۱۹ و ص ۲۰ و ص ۱۴۴، قرائت «القیوم».
توجه مصنف به شأن نزول نیز در حد اشاره به موارد اندکى از آن مى‌باشد، مانند: ج ۱ ص ۲۴۱، آیه ۸۸ سوره نساء.
پاورقى‌هاى موجود اغلب برگرفته از تعلیقات نسخ خطى متفاوت مى‌باشد، بیان فضل سور، اشاره به متن برخى احادیث، نسخه بدلها و اختلاف نسخ را شامل مى‌شود، که توسط محقق محترم تدارک شده است.
مفسر محترم بر این تفسیر خاتمه‌اى در باب دعاهاى تلاوت قرآن و کیفیت استخاره به قرآن دارند و سرانجام تفسیر به سال ۱۰۹۰ هجرى قمرى بوده است.
نسخه‌شناسى
این تفسیر در اصل یک مجلد بوده که ناشر با تحقیق آقاى حسین درگاهى آن را در سه جلد منتشر کرده است. ناشر آن کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى بوده که چاپ اول آن به سال ۱۴۱۰ ه. ق با قطع وزیرى به اشراف آقاى سید محمود مرعشى به زیور طبع آراسته گردید.
حسین درگاهى، محقق کتاب، نسخه حاضر را با استفاده از شش نسخه مختلف مهیا کرده است. نسخه اول که با رمز «م» مشخص شده، به عنوان محور تحقیق قرار داده شده و در پاورقى به تفاوت‌ها اشاره شده است. در این نسخه نیمى از صفحه را فقط آیات قرآن و نیم دیگر را توضیح و تفسیر مفسر به همراه آیات و فرازهاى آن تشکیل مى‌دهد. پاورقى‌هاى موجود اغلب برگرفته از تعلیقات نسخ خطى متفاوت مى‌باشد. بیان فضل سور، اشاره به متن برخى احادیث، نسخه بدلها و اختلاف نسخ توسط محقق محترم ذکر شده است.
منابع
- دائرة المعارف تشیع، ج ۴ ص ۵۴۵.
- کشاف الفهارس، بخش علوم قرآن، تفسیر ج ۴ ص ۲۰۳.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، بهاءالدین خرمشاهى، ج ۱ ص ۷۵۹.
