بولاق
«مطبعه بولاق» معروف‌ترین مطبعه (چاپخانه) مصر و از مهم‌ترین، معتبرترین و قدیمی‌ترین چاپخانه‌های جهان اسلام است. در سال‌های ۱۲۲۸-۱۲۶۴ ق. محمدعلی پاشا گروهی را برای تحصیل به ممالک مختلف اروپایی فرستاد که از آن میان چهار نفر مأمور فراگیری امور چاپ و چاپخانه شدند.
آنان در سال ۱۲۳۰ ق. به همراه نیکلا مسابکی،[۱] اهل سوریه، برای فراگیری کارهای فنی چاپ، حروفچینی و حروف‌ریزی به میلان رفتند و پس از بازگشت، چاپخانه‌ای در محل کشتی‌سازی بولاق که "دارالصناعه العامریه" نام داشت، احداث کردند.
برای شروع کار، سه دستگاه چاپ از میلان و مرکب و کاغذ و لوازم دیگر از لگهورن[۲] و تریست[۳] و حروف چاپی عربی، ابتدا از ایتالیا و سپس از فرانسه تهیه شد. نیکلا مسابکی دستگاه‌های چاپ خود را در فاصله محرم تا جمادی الاول ۱۲۳۷ ق. مستقر و آماده کرد. مدیریت چاپخانه و کتابخانه به عثمان نورالدین افندی از استادان "مهندس‌خانه" بولاق واگذار شد که تا ذی الحجه ۱۲۳۹ ق. در این سمت باقی ماند.
نخستین کتاب چاپ شده در بولاق در سال ۱۲۳۸ ق. کتاب "قاموس ایتالیایی و عربی"، اثر دام رافائل[۴] (روفیل‌بن آنطون زهّور) بود. اما بروچّی[۵] که در زمان تأسیس چاپخانه از آن دیدن کرده، گفته است که نخستین کتاب چاپ بولاق، <وصایانامه سفریه" بوده که شامل تعلیمات نظامی فردریک دوم، پادشاه پروس به فرماندهان خویش است و ثانی‌زاده محمد عطاءالله افندی نیز آن را در سال ۱۲۲۱ ق. از زبان فرانسوی ترجمه کرده بود. در این میان کتاب‌هایی مانند "قانون‌نامه عساکر پیادگان جهادیه" (ترکی، اواسط رجب ۱۲۳۸ق.) و کتاب "فی صناعات صیاغه‌الحریر" (عربی، ۱۲ ذی القعده ۱۲۳۸ق.) نیز از جمله کتاب‌های چاپ‌شده در همان سال تأسیس چاپخانه هستند.
حروف چاپی عربی که از ایتالیا وارد شده بود چندان مورد پسند نبود؛ از این‌رو میرزا سنگلاخ، قالب حروف تعلیق و عبدالله زهدی افندی از خطاطان ترک قالب حروف نسخ را دوباره ساختند و از سال ۱۲۴۱ ق. مورد استفاده قرار گرفت و با فزونی کار چاپخانه مساحت آن نیز افزایش یافت.
مطبعه بولاق به نام‌های دیگری چون: "دارالطباعة"، "مطبعه صاحب‌السعادة"، "دارالطباعه‌المعمورة"، "مطبعة‌بولاق"، "مطبعة‌الکبیر"، "دارالطباعة‌الخدیویه"، "دارالطباعة‌العامره"، "دارالطباعة‌الباهره"، "مطبعة‌عامره"، "مطبعة مصرالمحروسه"، "دارالطباعة‌المصریه" و "مطبعة سنّیه" نیز خوانده شده است. تعداد کارکنان چاپخانه بولاق در سال‌های اول به صورت قطعی مشخص نیست ولی بنا به سند موجود در اثر بروچّی تعداد آنها در ربیع الثانی ۱۲۳۸ ق. شانزده نفر و در درخشان‌ترین دوره فعالیت چاپخانه، یعنی در ۱۲۶۵ ق به ۱۶۹ نفر رسیده بوده است.
در دوره محمدعلی پاشا، افرادی چون نیکلا مسابکی، عبدالکریم، ابوالقاسم شاهد جیلانی، عبدالله فاتح داغستانی و حسین راتب از ۱۲۳۶ تا ۱۲۶۵ ق مدیریت چاپخانه را بر عهده داشتند. کارکنان دیگر عبارت بودند از: معاون ناظر؛ مصححان و حروفچینان عربی، فارسی و ترکی؛ چاپچی‌ها؛ خوشنویسان؛ صفحه‌بندها و برخی دیگر. مصححان عربی عموماً از میان استادان الازهر انتخاب می‌شدند.
در چاپخانه بولاق، ضمن چاپ و انتشار کتاب، نظامنامه تعلیمات و اعلامیه‌های قانونی نیز به چاپ می‌رسید. از ۲۵ جمادی الاول ۱۲۴۴ ق. الی ۲۵ صفر ۱۲۴۹ ق، روزنامه رسمی [دولتی] عربی ـ ترکی وقایع مصریه که وابسته به "دیوان‌المدارس" بود در این چاپخانه به چاپ می‌رسید.
در ضمن یک چاپخانه کمکی سنگی نیز به منظور تهیه و چاپ اشکال، نمادها، طرح‌ها، نقشه‌ها و علامت‌های مخصوص که از ضروریات کتاب‌های ریاضی، فیزیک، شیمی و نظامی بود، تأسیس شد. تهیه فهرست کتاب‌های چاپ شده در بولاق را هامر ـ پورگشتال[۶] در ۱۲۴۸ ق، رینو[۷] در ۱۲۵۰ ق، و بیانکی[۸] در ۱۲۵۸ ق. بر عهده داشته‌اند که بعدها توسط دیگران ادامه پیدا کرد. بنا به نوشته سوچنگ ـ سیانگ[۹] بین سال‌های ۱۲۳۸ تا ۱۲۶۷ ق. در چاپخانه بولاق ۵۲۶ کتاب عمدتاً به زبان‌های ترکی، عربی و فارسی به چاپ رسیده بود.
محمدعلی پاشا ترتیبی اتخاذ کرده بود که کتاب‌های چاپ شده ابتدا میان آموزشگاه‌های نظامی و مدارس دیگر توزیع شود و سپس باقی‌مانده آنها به فروش برسد. همچنین فهرست‌هایی منتشر شده بود که حاوی قیمت نسخه‌های موجود کتاب‌های چاپ‌شده در آن چاپخانه بود. برخی کتاب‌ها نیز به اقساط فروخته می‌شد و به کسانی که تعداد زیادی کتاب می‌خریدند تخفیف داده می‌شد. چنان‌چه افرادی می‌پذیرفتند که یک دهم سود خالص خود را به دولت اختصاص دهند در این چاپخانه مجاز بودند که به عنوان سرمایه‌گذار، کتاب به چاپ برسانند. در ۱۲۷۳ ق. یک مرکز فروش رسمی نیز برای عرضه کتاب‌های چاپ شده تأسیس گردید.
صفحه عنوان نیز برای نخستین بار در چاپ "قاموس ایتالیایی ـ عربی" به وجود آمد که تا آخر قرن سیزدهم هجری به عنوان تنها نمونه از این نوع باقی ماند. در خاتمه کتاب‌ها نیز نام چاپخانه، مدیر و مصححان، محل و تاریخ چاپ (سال، ماه و روز) قید می‌شد.
به سبب بی‌علاقگی عباس پاشا (۱۲۶۵-۱۲۷۰ ق) به چاپخانه بولاق، تعداد کارکنان آن به ۱۰۸ نفر کاهش یافت. در دوره محمد سعید پاشا (۱۲۷۰-۱۲۸۰ ق) نیز به سبب کمبود بودجه، فقط اوراق رسمی و کتب درسی در این چاپخانه به چاپ می‌رسید. سرانجام این مطبعه به سبب بروز اختلاف بین علی جودت بیگ، ناظر چاپخانه و کارکنان بر سر حقوق در ۱۱ صفر ۱۲۷۸ ق و به دستور والی وقت بسته شد و در ربیع الاول ۱۲۷۹ ق. به عبدالرحمان رشدی بیگ (مفتش راه‌آهن) واگذار گردید. او آنتوان مورس[۱۰] استادکار چاپ در اسکندریه را به منظور وارد کردن لوازم و دستگاه چاپ جدید به پاریس فرستاد و نام چاپخانه نیز به مطبعه عبدالرحمان رشدی تغییر یافت.
در دوره اسماعیل پاشا (۱۲۸۰-۱۲۹۶ ق) چاپخانه توسط استانداری خریداری شد و حسین حُسنی افندی مدیریت آن را برعهده گرفت و نام آن به "مطبعة البولاق‌السنّیه" تغییر یافت. دستگاه‌های بخاری به جای دستگاه‌های چاپ دستی به‌کار افتاد، حروف چاپی جدیدی خریداری گردید و چاپگران اروپایی به‌کار گرفته شدند. بدین ترتیب، کیفیت کتاب‌ها به سرعت بهبود یافت و کتاب‌های نمونه این چاپخانه در نمایشگاه‌های بین‌المللی پاریس (۱۸۶۷) و وین (۱۸۷۳) عرضه شد. در ۲۱ رجب ۱۲۹۸ ق، در دوره محمد پاشا، این چاپخانه ملی شد و "مطبعه البولاق العامریه" نام گرفت.
پس از تحولات سیاسی در مصر اداره چاپخانه بولاق به "الهیئه العامه لشئون المطابع" واگذار گردید.
پانویس
منابع
- دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "بولاق" از تورقوت کوت؛ تلخیص میترا صمیعی، بازیابی: ۷ مرداد ۱۳۹۲.
