امامزاده جعفر شهید قم

امامزاده جعفر شهید، قم

«امامزاده سید جعفر موسوی شهید» از نوادگان امام کاظم (علیه‌السلام) در خیابان امامزاده ابراهیم شهر قم قرار دارد. ایشان از نقباى علویان در قرن هفتم هجری بوده است که در هجوم سپاه مغول در سال ۶۱۷ هجری در فتنه قتل عامل مردم قم به شهادت رسید.

مدفون در امامزاده

به نام «جعفر»، دو امامزاده در شهر قم مدفون مى باشد که یکى از آنها در جاده کاشان نزدیک قبرستان بقیع و دیگرى واقع در خیابان امامزاده شاه ابراهیم است، که یکى از کهن ترین مزارهاى شهر و از نوادگان امام موسى کاظم(علیه السلام) به حساب می آید.

اما اینکه مدفون در این بقعه چه کسى مى باشد، میان علماء انساب و مورخین اختلاف است و مرحوم ناصر الشریعه در کتاب «تاریخ قم» می گوید: "نزدیک شاه ابراهیم بمسافتى جزئى بالاى آن، بقعه اى واقع است و گنبدی متوسط از کاشى دارد که کاشى آن ریخته و همچنین کتیبه بقعه که ریخته و محو شده و ظاهرا از اولاد موسى بن جعفر(علیه السلام) است و نسب او از اینقرار باشد: جعفر الدقاق ابن محمد بن احمد بن هرون بن موسى بن جعفر(علیه السلام) و بنابر احتمالى، جعفر بن على بن حمزه بن احمد بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله الباهر بن امام زین العابدین(علیه السلام) و احتمال مى رود جعفر بن حسین بن على بن محمد بن امام جعفر صادق(علیه السلام) باشد. بر کاشى بقعه مسطور است: «تجدید عمارت این درگاه مشهد مقدس منور زبده الأعیان غازى پیر قلى نموده است سنه ۹۴۲ هـ .ق».

و مؤلف کتاب «انوار المشعشعین» در کتاب خود چنین نوشته است که "احتمال مى رود امامزاده ای که در قم معروف و مشهور و مدفن او در خارج شهر قم در اراضى هندیجان(هندیان و یا مزدیجان یا مزادجان که دو مزرعه متصل بیکدیگر بوده اند) است و از شهر تا بقعه او قریب ربع فرسنگ راه مى باشد و جناب امامزاده جلیل یعنى جعفر الشعرانى بن الحسین که پدر شاهزاده محمد جمال است، و بنابراین سلسله او با سه واسطه به امام جعفر الصادق(علیه السلام) منتهى و نسب شریفش به این قرار است: امامزاده جعفر الشعرانى بن الحسین بن على بن محمد دیباج بن امام جعفر الصادق(علیه السلام) و یا اینکه محتمل است جناب امامزاده جعفر دقاق بن محمد بن احمد بن هارون بن امام موسی کاظم(علیه السلام) بوده باشد".

ولی باید تصریح نمود که بدلائلى هیچ کدام از این دو امامزاده و یا احتمالات مرحوم ناصرالشریعه که در بالا اشاره شد در این بقعه مدفون نمى باشد، اگرچه در ابتداء عقیده علامه عباس فیض هم مدفون بودن امامزاده جعفر الشعرانى بن الحسین در این بقعه بوده که در کتاب «انجم فروزان» چنین می نویسد: "بعقیده نگارنده، مدفون در بقعه نامبرده بطور مظنون همان جعفر بن الحسین مکنّى بابى عبدالله ومعروف بجعفر شعرانى است و در لوح مزار او هم امامزاده جعفر بن جعفر بن الصادق(علیه السلام) ضبط گردیده و مؤید صحت این عقیده کتیبه ای است از کاشى فیروزه رنگ که سابقا در سر درب بقعه مزبور نصب بوده است واکنون از جنبه قدمت و نفاست بموزه آستانه مقدسه قم انتقال داده شده و در آنجا موجود است که با خط ثلث برجسته درشت و زیبائى بر روئى آن عبارت زیر نوشته شده: "هذا مشهد طاهر المطهر الشهید جعفر بن امام جعفر صادق بن الباقر بن امام على زین العابدین بن امام حسین بن امام المظلوم امیرالمؤمنین سید الوصین صلوات الله علیهم اجمعین فى تاریخ محرم سبع و ستین و ستمأه ۶۶۷".

وی اضافه مى کند، عبارات این کتیبه قدیمى اگرچه از جنبه ادبى هم مورد ایراد و عامیانه بوده، ولى از لحاظ قدمت تاریخى حائز اهمیت و تا حدى سندیت آن ثابت و کاملا مشعر بر مطلوب مى باشد. ولى تنها موضوع قابل توجه در کتیبه نامبرده کلمه «الشهید» است که نمی توان آنرا با جعفر شعرانى منطبق ساخت، چنانچه با غیر او هم نمی توان تطبیق کرد. زیرا بین امامزادگان قم، شخصى که شهید شده باشد جز محمد عزیزی معروف به (سید سربخش) نداریم. بنابراین باید گفت که نویسنده سطور را در تلفیق کلمات، خطائى رخ داده و کلمه شهید که می بایستى جلو نام مبارک امام حسین(علیه السلام) نوشته شود اشتباها جلو اسم جعفر بن جعفر(علیه السلام) نوشته شده است".

بعد از این گفتار مرحوم علامه فیض در کتاب دیگرش «گنجینه آثار قم» چنین مى آورد که: مدفون در این گنبد شخصیت برجسته و مورد احترام و تعظیمى به نام سید جعفر موسوى است که به نص کتیبه قدیمى که بر روى کاشی هاى قرن هفتم یعنى همزمان با بنیان بقعه نوشته شده است به شهادت رسیده است. و آنچه که بعضى از مؤلفین در تعیین نسب امامزاده جعفر نوشته اند، ناشى از قلب تتبع مى باشد و اگر هم قول مؤلف کتاب انوار المشعشعین را مبنى بر مدفون بودن جناب امامزاده جعفر دقاق ابن محمد بن احمد بن هارون بن امام موسى کاظم(علیه السلام) بدانیم نیز اشتباه و عدم مداقه در کتیبه هاى داخلى بقعه مورد نظر می باشد، مخصوصا که مستند ایشان هم بسیار ضعیف و مفادان چنین است که هجرت جعفر دقاق به قم و رحلت وى در این شهر به نص تاریخ قم متیقّن است و در این شهر هم دو بقعه مشهور به امامزاده جعفر بیش نیست که یکى همین گنبد و دیگرى گنبد امامزاده جعفر غریب در کنار تپه قم درویش (قبرستان بقیع فعلی) است؛ پس تعیین مدفن وى بین همین دو بقعه دور می زند.

ضعف گفتار فوق را مرحوم فیض چنین جواب مى دهد: ۱ـ امامزاده هائى به نام جعفر در قم و اطراف آن فراوان است و محدود ساختن آن در دو بقعه دور از واقعیت است. ۲ـ جعفر دقاق کشته نشده، بلکه بطور طبیعى از دنیا رفته، ولى مدفون در بقعه مورد سخن بعنوان شهید قید شده است. ۳ـ جعفر دقاق نقیب نبوده و مدفون در این بقعه جزء نقباء و شرفاء شمرده شده است.

و اما تنها دلیل متقن و مستند نگارنده این کتاب مبنى بر مدفون نبودن جعفر دقاق در این بقعه این است که جناب امامزاده جعفر دقاق با چهار واسطه به امام موسى کاظم(علیه السلام) مى رسد و از کتیبه موجود در این بقعه مورد نظر (که به موزه آستانه مقدسه انتقال داده شده) و استدلال مرحوم فیض معلوم گشته که وى در سال ۶۱۷ هـ .ق به شهادت رسیده و بناى بقعه هم در سال ۶۶۷ هـ .ق احداث گردیده، چنین مى توان گفت که اگر در هر قرن کمتر از ۳ نسل را ما محسوب نمائیم و شهادت امام موسى کاظم(علیه السلام) را هم که در سال ۱۸۳ هـ .ق تصریح شده است حساب کنیم، لازم مى آید که مدفون در این بقعه را کمتر از ده پشت تا به امام(علیه السلام) بدانیم و حال آنکه جناب امامزاده جعفر دقاق با چهار پشت به امام موسى کاظم(علیه السلام) مى رسد و از طرفى اکثر علماء انساب حیات وى را در قرن ۳ تا ۴ هجرى نوشته اند.

با این وجود، مدفون در این گنبد بنابر قول مرحوم فیض و با استدلال نگارنده، سید جلیل شاه جعفر موسوى است که از نقباء و شرفاى علویان در اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم بوده است که شجره نامه اش در دسترس نیست و نامبرده در یورش سپاه چنگیز مغول در سال ۶۱۷ هـ .ق در فتنه امیرزاده جته نویان و قتل عامل مردم قم به شهادت نائل گردید.

وصف بقعه و بارگاه

بقعه امامزاده جعفر در سال ۶۶۷ ه.ق، به فاصله پنجاه سال پس از وقوع حادثه شهادت وی ساخته شده است. بنای اولیه این بارگاه، با کاشی‌های لعاب‌دار نفیس، بنا شد که اینک آن کاشی‌ها در موزه آستان مقدس حضرت معصومه (علیهاالسلام) نگهداری می‌شوند. مرقد مورد نظر از ابنیه باستانى حومه شهر بوده که به جهت توسعه شهر، در داخل قم کمى بالاتر از بقعه امامزاده ابراهیم قرار گرفته است. این بقعه تهى از مرافق و بیوتات بوده و گنبد آن هم به شکل هرمى کوتاه و مزین به کتیبه و گچبری هاى زیبا که همه آن تخریب و منهدم گشته و بجاى آن، بقعه با شکوه فعلی بجا مانده است.

در وسط این بقعه، روضه مطهر امامزاده وجود دارد که جدار آنرا تماما با سنگ مرمر پوشیده اند و در وسط این روضه مرقد منور امامزاده جعفر واقع است که ضریح نقره ای و مطلّاى آن معنویت و جلوه اى دیگر به این مشهد داده است. در داخل ضریح مرقد منور امامزاده جعفر که بوسیله آجر بالا آمده و روى سنگ آن این عبارت کنده شده: "بسم الله الرحمن الرحیم، این مرقد مطهر سید جلیل القدر و شریف حضرت جعفر بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسین بن على بن ابیطالب (علیه السلام) است که در تاریخ ۶۱۷ هجرى به شهادت نائل گردیده است".

منابع

• پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه.
• "امامزاده جعفر شهید(علیه السلام)"، اداره اوقاف و امور خیریه قم.