المشاعر (کتاب)
 | |
| نویسنده | ملاصدرا |
| موضوع | فلسفه اسلامی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
کتاب «المَشاعر» تألیف صدرالمتألهین شیرازى (م، ۱۰۵۰ ق) پیرامون اثبات وجود خداوند و بیان اسماء و صفات و افعال اوست. مؤلف در این کتاب به نحو شایسته‌اى به مبحث وجود و احکام آن و به خصوص به اصالت وجود و اثبات آن پرداخته است؛ از این رو آن را بهترین کتاب در وجودشناسى دانسته‌اند.
مؤلف
محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازى (۹۷۹-۱۰۵۰ ق)، معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرا، حکیم و فیلسوف بزرگ شیعه و صاحب مکتب فلسفى «حکمت متعالیه» است.
از اساتید بزرگ ایشان، شیخ بهایی، میرداماد و میرفندرسکی می باشند و فیض کاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی از معروف‌ترین شاگردان او هستند.
مهمترین کتاب ملاصدرا، «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة» معروف به «اسفار اربعه» است، که او نظام فلسفی خود را در آن تبیین کرد. برخی دیگر از آثار وی عبارتند از: تفسیر القرآن الکریم، اللمعات المشرقیه، الشواهد الربوبیه، العرشیه و المبدأ و المعاد.
معرفی کتاب
نام کتاب بنا به تصریح ملاصدرا «المشاعر» است و نامیدن کتاب به این نام از آن جهت است که مصنف، مطالب هر یک از چهار بخش اصلى کتاب یعنى فاتحه و سه منهج آن را به چند «مَشعر» تقسیم نموده است. و اما نامیدن هر یک از فصل‌هاى کتاب به «مشعر» شاید از آن باب باشد که هر یک از آنها محل وقوف و عکوف فکر و اندیشه براى دستیابى به حقیقت از طریق تدبر در علائم و شعائرى است که در آن گنجانیده شده است و یا از آن باب که هر یک از آنها دریچه‌اى را به عالم ملکوت و عالم اسماء و صفات حق مى‌گشاید، آن گونه که مشاعر انسان دریچه‌هایى هستند به عالم ملک و جهان طبیعت.
این کتاب پیرامون اثبات وجود خداوند و بیان اسماء و صفات و افعال او تألیف شده است و از آنجا که این نوع مباحث توقف بر معرفت وجود و احکام آن دارد، بخشى از کتاب با عنوان «الفاتحة» به احکام وجود اختصاص یافته است.
از مقدمه کتاب چنین استنباط مى‌شود که گویا غرض از تألیف آن، بیان اصول و قواعد برهانى و کشفى پیرامون وجود و به دنبال آن تبیین صفات و افعال حق و اثبات وجود او بر اساس این قواعد و به دور از مجادلات لفظى بوده است و چون بسیارى از این قواعد و اصول که از ابتکارات مؤلف است، به صورت پراکنده در کتاب‌ها و تألیفات دیگرش ثبت گردیده، مؤلف کوشیده است تا اهم آنها را به شیوه‌اى منقح و پیراسته از زوائد و اضافات در این اثر ارزشمند گرد آورد.
با توجه به این که در این کتاب چکیده حکمت متعالیه آمده است و با توجه به پختگى مباحث طرح شده در آن، مى‌توان نتیجه گرفت که این کتاب از جمله تألیفاتى است که در دهه آخر عمر صدرالمتألهین تألیف شده و دربرگیرنده افکار و اندیشه‌هاى نهایى صدرالمتألهین شیرازی پیرامون احکام وجود و صفات و افعال مبدأ هستى است. افکار و اندیشه‌هایى که پس از عمرى مطالعه و تحقیق در منابع فلسفى و کلامى و عرفانى و قرآنى و روایى و نیز مجاهده و ریاضت و کشف و شهود بدست آمده است. به همین دلیل مطالب این کتاب چه از حیث محتوا و چه از حیث بیان و تعبیر، از پختگى خاصى برخوردار است و کمتر اثرى از آثار صدرالمتألهین از این جهت به پایه آن مى‌رسد.
محتوای کتاب
از آنجا که هدف و غرض اصلى مؤلف، اثبات وجود حق و تبیین صفات و افعال او بوده، مباحث کلى پیرامون وجود و احکام آن را آن گونه عرضه نموده است که در تحقق این غرض مفید افتد. لذا به مباحث جنبى و قیل و قال‌هاى بى‌حاصل نپرداخته و مطالب را به صورتى دقیق و مبرهن و منقح و پیراسته از زوائد عرضه نموده است. و از آنجا که شناخت وجود و احکام آن، اساس و محور اصلى در معرفت مبدأ و معاد است، به نحو شایسته‌اى به وجود و احکام آن و به خصوص به اصالت وجود و اثبات آن پرداخته و با ارائه هشت برهان و طرح هشت پرسش و پاسخ به آنها، این اصل مبنایى را به اثبات رسانیده است.
ترتیب مباحث کتاب بر اساس چاپ موجود به شرح زیر است:
- مقدمه، شامل خطبه کتاب و نکاتى در معرفى حکمت صدرایى و اشاره‌اى به ترتیب مباحث عرضه شده در کتاب و نیز اهمیت معرفت وجود و احکام آن.
- فاتحه، در تحقیق مفهوم وجود و بیان برخى از احکام آن در ضمن هشت مشعر:
- مشعر اول، بى‌نیاز بودن مفهوم وجود از تعریف و عدم امکان درک حقیقت وجود از طریق علم حصولى و عدم حصول آن در ذهن و در نتیجه مترتب نبودن احکام مفاهیم از قبیل نوعیت و جنسیت و فصلیت و کلیت بر آن.
- مشعر دوم، در بیان این که شمول حقیقت وجود نسبت به اشیاء، شمول مفهومى نیست بلکه شمول سعى و سریانى و انبساطى است.
- مشعر سوم، اثبات اصالت وجود و اعتبارى بودن ماهیت در ضمن هشت شاهد که هر شاهد برهانى مستقل بر مدعا است.
- مشعر چهارم، دفع ایرادات و اشکالات بر اصالت وجود در ضمن هشت پرسش و پاسخ به آنها.
- مشعر پنجم، در بیان نحوه اتصاف ماهیت به وجود و این که این اتصاف نه در ذهن است و نه در خارج بلکه به حسب تحلیل عقلى است و نیز در ضمن این مشعر قاعده فرعیه و اشکالى که بر اساس این قاعده در مورد اتصاف ماهیت به وجود مطرح است بحث شده و از آن پاسخ مى‌دهد و نیز اتحاد وجود و ماهیت وجودا و تغایر آنها مفهوما اثبات مى‌گردد.
- مشعر ششم، تخصیص هویات وجودى و بررسى اقوال مختلف در این زمینه و بیان دیدگاه مؤلف در مورد آن.
- مشعر هفتم، در اثبات مجهول بالذات بودن وجود، در ضمن هشت شاهد.
- مشعر هشتم، در کیفیت جعل و افاضه و اثبات مبدأ أول و توحید او، در ضمن دو مشعر:
- مشعر اول نسبت مجعول و معلول به جاعل و علت حقیقى نسبت شى‌ء به فى‌ء و ناقص به کامل است.
- مشعر دوم در اثبات مبدأ موجودات و صفات و افعال او، این مشعر در ضمن سه منهج و هر منهج در ضمن چند مشعر بحث شده است:
- منهج اول وجود خداوند و وحدت او، در ضمن هشت مشعر.
- مشعر اول اثبات وجود خداوند
- مشعر دوم در این که واجب الوجود غیرمتناهى است از نظر شدت و قوت و غیر او محدود و متناهى است.
- مشعر سوم در اثبات توحید واجب تعالى بر اساس قاعده بسیط الحقیقة
- مشعر چهارم در اینکه واجب الوجود مبدأ و غایت همه موجودات است.
- مشعر پنجم در بیان این که خداوند تمام و کمال هر شى‌ء است.
- مشعر ششم در بیان قاعده بسیط الحقیقة و اثبات آن و نیز اثبات مرجعیت حق تعالى نسبت به جمیع اشیاء.
- مشعر هفتم در بیان علم حق به ذات خود و اثبات علم حق به اشیاء از طریق علم به ذات خود و اثبات اتحاد عاقل و معقول.
- مشعر هشتم وحدت حقیقت وجود و اثبات وحدت شخصى آن و بیان این حقیقت که ممکنات ظل وجود حق و عین ربط به حق هستند و از خود هیچ استقلالى ندارند.
- منهج دوم بیان برخى از احکام و احوال صفات حق تعالى در ضمن چهار مشعر:
- مشعر اول در عینیت صفات حق با ذات او.
- مشعر دوم در بیان کیفیت علم حق نسبت به هر چیزى.
- مشعر سوم اشاره به دیگر صفات کمالى حق تعالى.
- مشعر چهارم کلام و کتاب حق تعالى و تفاوت آنها با یکدیگر.
- منهج سوم اشاره به صنع و ابداع حق تعالى در ضمن سه مشعر:
- مشعر اول در بیان فاعلیت حق تعالى و اقسام و انواع فاعل.
- مشعر دوم در فعل حق تعالى و نقل و توضیح روایاتى که از ائمه معصومین علیهم السلام در این زمینه وارد شده است.
- مشعر سوم بیان حدوث عالم و حرکت جوهرى و نحوه ربط حادث به قدیم.
- منهج اول وجود خداوند و وحدت او، در ضمن هشت مشعر.
در خاتمه به براهین مختلف اثبات وجود خداوند و به خصوص برهان صدیقین و برترى آن بر سائر براهین اشاره نموده و با نگاهى گذرا به مراتب هستى، کتاب را به پایان برده است.
ترجمه‌ها، شروح و حواشى
الف) ترجمه‌ها:
- ترجمه فارسى از بدیع الملک عمادالدولة بن عمادالدولة امام قلى بن محمدعلى بن فتحعلى شاه قاجار.
- ترجمه فارسى از غلام‌حسین آهنى که در سال ۱۳۴۰ هـ.ش توسط منشورات دانشگاه اصفهان نشر یافت.
- ترجمه فرانسوى از پرفسور هانرى کربن که همراه با ترجمه عمادالدولة و متن کتاب منتشر گردیده است.
ب) شروح:
- شرح شیخ احمد احسائى که همانند شرح او بر «العرشیه» بیش از این که شرح باشد، نقد است.
- شرح ملا محمدجعفر لاهیجى که بهترین شرح مشاعر است و همراه با تعلیقات و توضیحات استاد سید جلال الدین آشتیانى چاپ شده است.
- شرح ملا زین العابدین نورى از شاگردان ملا على نورى.
- شرح فارسى از عمادالدولة که همراه با ترجمه فارسى او چاپ شده است. و آن طور که شارح اشاره نموده است مطالبى را که در شرح آورده است از استاد خود میرزا على اکبر مدرس یزدى استفاده نموده است.
ج) حواشى و تعلیقات:
- حواشى آخوند ملا رضا تبریزى
- حواشى آقا میرزا احمد اردکانى شیرازى
- حواشى ملا محمداسماعیل اصفهانى
- حواشى میرزا ابوالحسن جلوه
- حواشى آخوند ملا على نورى
برخى از این حواشى مفصل و برخى بسیار مختصر است. قسمتى از این تعلیقات در حاشیه مشاعر چاپ سنگى چاپ شده است.
منابع
- "المشاعر"، ویکی نور.
