حرم حضرت معصومه علیها السلام
| |
|
کشور |
ایران |
|
شهر |
قم |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام، دختر امام کاظم علیه‌السلام، در سال ۲۰۱ هجری به قصد دیدار برادرش امام رضا علیه‌السلام عزم خراسان کرد و پس از مدتی بیماری در شهر قم دار فانی را وداع گفت. مرقد شریف حضرت معصومه در قم از زیارتگاه‌های مهم شیعیان در ایران به شمار می رود. به دلیل موقعیت ممتاز حضرت معصومه علیهاالسلام در میان دیگر امامزادگان، مدفون شدن ایشان در قم، وضع این شهر را به کلى تغییر داد و این شهر موقعیت مذهبى خاصى به خود گرفت و در واقع مرکز روحانیت شیعه شد.
تاریخچه حرم
پس از وفات حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام آن بزرگوار توسط موسى بن خزرج بن سعد اشعرى قمى در شهر قم به خاک سپرده شد. موسى بن خزرج سایبانى از حصیر و بوریا بر قبر شریف آن بزرگوار برافراشت. محل این مقبره در قدیم به «بابلان» معروف بود. از این تاریخ به بعد شهرت و آوازه قم آغاز شد و ساختمان‌‌سازى و سازندگى این شهر رو به افزایش نهاد. چنانکه شهر قم به تدریج از شمال شرقى، به جنوب غربى که محل دفن آن حضرت بود کشیده شد؛ به طورى که حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام که در فاصله اى از شهر قرار داشت، امروزه در مرکز شهر قرار گرفته است.
در سال ۲۵۶ هـ اولین گنبدى که بر فراز تربت پاک فاطمه معصومه سلام الله علیها بنا شد، گنبدى برجى شکل با آجر و سنگ بود که به همت حضرت زینب دختر امام جواد علیه السلام ساخته شد؛ و آن زمانى بود که آن حضرت براى زیارت عمه‌اش حضرت معصومه سلام الله علیها به قم آمده بود.
در سال ۳۵۰ هـ به همت زید بن احمد بن بحر اصفهانى، بارگاه مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها تجدیدبنا شد و درِ کوچک آن را با در بزرگترى تعویض کرد.
در سال ۴۲۹ـ۴۶۵ هـ و در زمان طغرل سلجوقى، اَمیر اَبوالفضل عراقى گنبد کوچک مرقد را به گنبد بزرگى تبدیل و آن را از نو بنا کرد.
در سال ۵۲۹ هـ به همت زن نیکوکارى به نام شادبیگم دختر عمادبیگ گنبدى بر قبر شریف آن حضرت بنا شد.
در سال ۹۲۵ هـ مرقد شریف به همت شاه اسماعیل صفوى تجدیدبنا شد. او ایوان شمالى و زیربناى ساختمان صحن عتیق (قدیم) را بنا نهاد.
در سال ۹۵۰ هـ شاه تهماسب صفوى ضریحى از کاشى روى قبر بنا نمود.
در سال ۱۰۷۷ هـ، شاه سلیمان صفوى صحن موزه را در سمت جنوبى حرم بنا نمود.
در سال‌هاى ۱۲۱۰ تا ۱۲۱۴ هـ به دستور نظام السلطنه در ضلع غربى حرم مطّهر دو در نقره‌اى نصب گردید.
در سال ۱۲۱۳ هـ به دستور فتحعلى شاه قاجار قبر و گنبد و در مرقد شریف با پوشش طلایى آراسته شد.
در سال ۱۲۱۵ هـ جداره‌ى داخل گنبد با نقش و نگارهاى برجسته آینهکارى و کتیبههاى زیباى معرق آراسته گردید.
در سال ۱۲۱۸ هـ قلى‌خان یکى از رجال حکومتى دولت صفوى ایوان حرم را تجدیدبنا نمود و به جاى کاشى‌هاى گنبد خشت‌‌هایى با پوشش طلا در آن به کار برد.
در سال ۱۲۲۱ زمین و دیوار حرم با سنگ مرمر پوشانده شد و ضریح حرم با پوششى از طلا آراسته گردید و در ضلع شمالى رواق متصل به ایوان طلا یک دَرَ طلایى نصب گردید.
در سال ۱۲۶۶ هـ شاه اسماعیل ایوان‌‌ها را تجدیدبنا نمود، و صحن قدیم را گسترش داد و در قسمت شمالى صحن قدیم منارهاى را ساخت.
در سال ۱۳۰۳ هـ وزیر اعظم، اتابک پسر امین‌السلطان آنچه را که پدرش بنا نموده بود تکمیل کرد. او زیربناى صحن نو معروف به «صحن اتابکى» را بنا کرد و تزیین و بناى اتاق‌‌هاى اطراف آن را که بر مقبره‌هاى «اعیان» معروف است، به پایان رساند.
در سال ۱۳۵۴ هـ موزه‌ى آستانه احداث شد و همه هدایاى ارزشمند و گران‌بها در آن موزه نگهدارى شد.
در سال ۱۳۷۵ هـ ضریح فولادى با نقره پوشانده شد و با نقش و نگارها و کتیبههاى زیباى معرق آراسته گردید.
سپس شهاب الملک گلدسته‌هاى ایوان شمالى را ساخت و آن‌‌ها را با کاشى مزین کرد.
ساختمان فعلی حرم
حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام و سه صحن آن همراه با مسجد بالاسر، مساحتى بالغ بر ۱۳۵۲۷ مترمربع به خود اختصاص داده است. حدود ۱۹۱۴ مترمربع مساحت زیر بناى حرم مطهر است، و مابقى آن عبارت است از دو صحن جدید و قدیم. حرم همچنین داراى چهار مناره است هر کدام داراى حوض و یک تاج مقرنس مى‌باشد که دو مناره از منارهاى چهارگانه بزرگ و دوتاى دیگر کوچک است.
گنبد:
مرقد شریف حضرت معصومه سلام الله علیها گنبدى برجى شکل دارد که با صفحات طلا پوشیده شده است. محیط آن از داخل ۶۶/۲۸ و از خارج ۳۵/۵۶۰ متر مى‌باشد. قاعده آن داراى هشت ضلع است که طول هر ضلع آن ۳/۵۸ و فاصله بین دو ضلع ۷/۵۲ متر مى‌باشد. بر هر یک از اضلاع روزنه‌اى از طلا یا نقره قرار دارد. در گلوگاه ساق گنبد کتیبه‌‌ها و اشعار زیبایى به زبان فارسى نوشته شده است. بر داخل آن با نقش‌‌ها و آینهکارى زیبا آراسته شده است.
ضریح:
زیر گنبد ضریحى از نقره قرار دارد که در قسمت بالاى آن و در تمام جهات به مقدار یک متر با طلا آراسته شده است، هم‌چنان که با کتیبه‌‌ها و نقش و نگارهاى زیبا مزین شده است. ارتفاع آن ۴ متر و طول آن ۲۵/۵ و عرضش ۷۳/۴ متر مى‌باشد.
ایوان‌‌هاى حرم مطهر:
ایوان طلا: این ایوان در شمال روضه مقدسه واقع شده و به صحن قدیم متصل است. ایوان طلا از داخل با خشت‌‌هاى زرفام پوشیده شده است و در آن نقش و نگارهاى برجسته‌اى وجود دارد که با طلا آراسته شده است. در بالاى آن دو مناره وجود دارد که ارتفاع هر کدام ۲۰/۳۲ و قطر هر یک متر است، و برفراز این دو مناره کلاهک‌‌هایى طلایى وجود دارد.
ایوان شرقى: این ایوان در سمت شرقى روضه مقدسه واقع شده است. و به واسطه یک رواق آینهکارى شده به حرم و صحن جدید متصل مى‌شود. ایوان نیم هرمى است که با نقش و نگارهاى و آینهکارى آراسته شده است. در بالاى این ایوان دو مناره وجود دارد که ارتفاع هر کدام ۲۸ متر مى‌باشد.
صحن‌‌هاى حرم مطهر:
صحن عتیق (قدیم): صحن قدیم در شمال روضه مبارکه واقع است؛ طول آن ۳۵ متر و عرض آن ۳۴ متر است. غرفه‌‌ها سه سمت آن را احاطه کرده، و سمت چهارم آن به ایوان طلا متصل شده است.
صحن نو (صحن اتابکى): این صحن بزرگ‌تر از صحن قدیم است و در سمت شرقى حرم مطهر واقع شده است. این صحن داراى هشت ایوان است که طول ضلع شرقى و غربى آن ۷۸ متر و طول ضلع شمالى و جنوبى آن ۴۶ متر مى‌باشد. اما طول چهار ایوان دیگر به ۴ متر مى‌رسد. ورودى این صحن از سمت شرق به خیابان ارم باز مى‌شود. پس از این ورودى ایوانى به ارتفاع ۶/۱۳ متر قرار دارد که با نقش و نگارهاى برجسته و زیبا آراسته شده است. در بالاى بناى این ایوان یک ساعت بزرگ و دو مناره‌ى کوچک که ارتفاع هر کدام ۵/۱۳ مترمى‌باشد قرار دارد. این صحن ورودى دیگرى در سمت شمالى دارد که از طریق ایوانى به ارتفاع ۱۳ متر به خیابان آستانه منتهى مى‌شود. در سمت جنوبى صحن ورودى سومى وجود دارد که از لحاظ ارتفاع و وجود مأذنه‌‌هاى بالاى ایوانش به قسمت شمالى شباهت دارد. دور تا دور صحن نمونه‌هایى وجود دارد که هر کدام داراى ایوانى خاص است.
صحن موزه: این صحن به «صحن موزه» معروف و در سمت جنوبى حرم مطهر واقع شده است. طول آن ۲۴ و عرض آن ۵/۱۹ متر است، و در بالاى آن گنبدى به ارتفاع و محیط ۱۷ م وجود دارد. این گنبد بر ستون‌هاى مزین با سنگ مرمر و نقش و نگارهاى زیبا قرار گرفته است.
صحن صاحب الزمان: این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید. (ورودی شرقی "شبستان امام خمینی"، ورودی غربی "پل آهنچی"، ورودی شمالی "بست مسجد اعظم"، ورودی جنوبی "خیابان جدیدالاحداث"). دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.
درهاى حرم مطهر:
مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها داراى هشت دَر است. چهار تاى آن در صحن نو و دوتاى آن در سمت غربى مرقد واقع شده‌اند. و یک در آن به خیابان موزه و در دیگر به ورودى مدرسه فیضیه باز مى‌شود.
بناهاى الحاقى به حرم مطهر:
در اطراف مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها بناها و ساختمان‌‌هاى دیگرى وجود دارد، از جمله: مسجد بالاسر، مسجد اعظم، مسجد طباطبائى و مسجد امام خمینی. در مرقد کتابخانه‌اى است که به «کتابخانه آستانه» معروف است. همچنین در حرم موزه‌اى قرار دارد که ورودى آن از صحن موزه است و هدایاى باارزش و گران‌بها که در مرور زمان به مرقد شریف اهدا شده است در آن نگهدارى مى‌شود.
علمای مدفون در حرم
اغلب دفن‌شدگان در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها، عالمان، مجتهدان و مراجع تقلید شیعه هستند، از جمله:
- سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (۱۳۵۳ش) از فقیهان شیعه و استاد امام خمینی
- سید احمد خوانساری (۱۴۰۵ق) از مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم قمری
- سید اسدالله مدنی (۱۳۶۰ش) امام جمعه تبریز و شهید محراب
- سید حسین طباطبایی بروجردی (۱۳۴۳ش) از مراجع تقلید شیعه و زعیم حوزه علمیه قم
- سید رضا بهاءالدینی (۱۳۷۶ش) از فقیهان و عارفان شیعه و معلم اخلاق
- سید صدرالدین صدر (۱۳۳۲ش) از مراجع تقلید شیعه و پدر امام موسی صدر
- سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (۱۳۹۵ش) از مراجع تقلید شیعه و مؤسس دانشگاه مفید در قم
- سید فخرالدین سیدی قمی (۱۳۶۳ق) از علمای شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان میرزای شیرازی
- سید محمد حسینی شاهرودی (۱۳۹۸ش) فقیه و مرجع تقلید شیعه در قم
- سید محمدتقی خوانساری (۱۳۳۱ش) از مراجع تقلید شیعه در قم
- سید محمدحسین طباطبایی (۱۳۶۰ش) مشهور به علامه طباطبایی، مفسر و فلیسوف شیعه
- سید محمدرضا گلپایگانی (۱۳۷۲ش) از فقها و مراجع تقلید شیعه
- سید محمدصادق لواسانی (۱۳۶۹ش) از عالمان شیعه و تولیت مدارس فیضیه و دارالشفاء
- سید محمدعلی انگجی (۱۳۶۲ش) نماینده مجلس شورای ملی و نماینده مجلس خبرگان در جمهوری اسلامی
- سید محمود هاشمی شاهرودی (۱۳۹۷ش) از فقها و مراجع تقلید شیعه و دارای مسئولیت‌های سیاسی در ایران
- سید مرتضی پسندیده (۱۳۷۵ش)از عالمان شیعه و برادر بزرگ‌تر امام خمینی
- شیخ ابوالقاسم کبیر قمی (۱۳۵۳ق) از فقها و عالمان شیعه
- شیخ عبدالکریم حائری یزدی (۱۳۵۵ق) از مراجع تقلید شیعه و بنیان‌گذار حوزه علمیه قم
- شیخ عبدالنبی نجفی اراکی (۱۳۴۴ش) از عالمان و روحانیان شیعه
- شیخ محمدتقی بافقی (۱۳۲۵ش) از عالمان شیعه در قرن ۱۴ قمری
- شیخ مرتضی حائری یزدی (۱۴۰۶ق) از فقیهان و عالمان شیعه و فرزند شیخ عبدالکریم حائری
- محمدتقی بهجت (۱۳۸۸ش) از مراجع تقلید و عارفان شیعه در حوزه علمیه قم
- محمدتقی مصباح یزدی (۱۳۹۹ش) فقیه، فیلسوف و رییس مؤسسه امام خمینی
- محمدجواد صافی گلپایگانی (۱۳۳۷ش) از فقیهان شیعه و پدر لطف‌الله و علی صافی گلپایگانی
- محمدعلی اراکی (۱۴۱۵ق) از فقها و مراجع تقلید شیعه
- محمد فاضل لنکرانی (۱۳۸۶ش) از مراجع تقلید شیعه و مدرس حوزه علمیه قم
- مرتضی مطهری (۱۳۵۸ش) متفکر و نویسنده شیعه در قرن چهاردهم هجری
- میرزا جواد تبریزی (۱۳۸۵ش) از مراجع تقلید شیعه و از استادان حوزه علمیه قم
- میرزا صادق آقا تبریزی (۱۳۱۱ش)، فقیه امامی، اصولی و ادیبِ مبارز آذربایجان در قرن چهاردهم قمری
- میرزا محمدتقی اشراقی (۱۳۶۸ق) از عالمان و خطیبان شیعه و فرزند میرزا محمد ارباب قمی
- میرزا مهدی آشتیانی (۱۳۷۲ق) فقیه، حکیم، عارف و دانشمند شیعه قرن چهاردهم هجری قمری
- میرزا هاشم آملی (۱۳۷۱ش) از مراجع تقلید شیعه و استاد فقه و اصول در حوزه علمیه قم و نجف
- شهید علی قدوسی (۱۳۶۰ش) روحانی شیعه و از مبارزان علیه حکومت پهلوی
- محمدمهدی ربانی املشی (۱۳۶۴ش) از روحانیان شیعه و فعال در انقلاب اسلامی ایران
- سید عبدالکریم رضوی کشمیری (۱۳۷۸ش) از عارفان شیعه
- سید مرتضی عسکری (۱۳۸۶ش) از عالمان شیعه، سیره‌نگار و مورخ
- شهید محمد مفتح (۱۳۵۸ش) روحانی شیعه و از فعالان در انقلاب اسلامی ایران
- ملا عبدالرزاق لاهیجی (۱۰۷۲ق) از متکلمان شیعه و صاحب آثاری چون گوهر مراد
- قطب‌الدین راوندی (۵۷۳ق) محدث، مفسر و مورخ شیعه در قرن ششم هجری
- سید محمد محقق داماد (۱۳۸۸ق) از فقیهان و اصولیون شیعه و از استادان حوزه علمیه قم
- شیخ فضل‌الله نوری (۱۳۲۷ق) از مجتهدان طراز اول در تهران و از پیشروان جنبش مشروطه ایران
- میرزا محمد فیض قمی (۱۳۷۰ق) از عالمان و فقیهان شیعه در قم
- علی احمدی میانجی (۱۳۷۹ش) فقیه شیعه و مدرس اخلاق حوزه علمیه قم
- شیخ مسلم ملکوتی (۱۳۹۳ش) فقیه شیعه، امام جمعه تبریز و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
منابع
- جولة فى الاماکن المقدسه، سید ابراهیم زنجانى، ص ۱۷۷، ص ۱، سال ۱۹۸۵ م.
- حضرت معصومه فاطمه دوم، محمد محمدى اشتهارى، ص ۲۰۵، ۲۵۰، ۱۳۷۵ ق.
- مزارات اهل البیت و تاریخ‌ها، محمدحسین حسینى جلالى، ص ۲۰۰، ط ۳، سال ۱۹۹۵ م.
- محمدرضا کوچک زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، بازیابی: ۲۰ دیماه ۱۳۹۱.
- اجرای طرح جامع توسعه حرم مطهر حضرت معصومه(س)، همشهری استانها، تاریخ درج خبر: ۱۳۹۴/۰۸/۰۶
- سیر تاریخی بناهای حرم حضرت معصومه(س)، سایت هنر اسلامی.
- حرم حضرت معصومه (س)، پایگاه بینات (دفتر آیت الله سید محمد حسین فضل الله)، بازیابی: ۲۰ دیماه ۱۳۹۱.
- ستارگان حرم، پرتال جامع آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س).
