میرزا زین العابدین خوانساری

«میرزا زین‌العابدین خوانساری» (۱۱۹۰-۱۲۷۵ ق)، فقيه اصولی، محدث، شاعر، خطاط و ادیب بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری و از شاگردان محمدابراهیم کرباسی و سيد محمدباقر شفتی بود. اکثر صاحب تراجم علما، به اوصاف و کمالات اخلاقی و مراتب علمی او معترفند. سید محمدباقر خوانساری و سید محمدهاشم چهارسوقی از اولاد وی هستند.

نام کامل	سید زین‌العابدین موسوی خوانساری
زادروز	۱۱۹۰ قمری
زادگاه	خوانسار
وفات	۱۲۷۵ قمری
مدفن	اصفهان، تخت فولاد
اساتید	محمدابراهیم کرباسی، سيد محمدباقر شفتی، شریف العلماء مازندرانی، ملا علی نوری اصفهانی،...
شاگردان	سید محمدباقر موسوی خوانساری، میرزا محمدهاشم چهارسویی، سید محمدصادق خوانساری، سید محمدحسن مجتهد اصفهانی،...
آثار	شرح زبدة الاصول، شرح خلاصة الحساب، شرح معالم الاصول، رساله در قواعد عربيات، رساله در اجماع، بهجة الناضر و سرور الخاطر، مناقب المعصومین،...

ولادت

سید زین‌العابدین موسوی خوانساری، فرزند میرزا ابوالقاسم و نوۀ عالم ربانی سید حسین خوانساری، در سال ۱۱۹۰ قمری در شهر خوانسار متولد شد.

تحصیل و استادان

زین العابدین خوانساری در نوجوانی مقدمات علوم و سطوح فقه و اصول را از حضور والد معظم خود و سید محمدمهدی خوانساری صاحب «رساله ابو بصیر» و... به اتمام رسانید.

هنوز بیست سال نداشت که راهی عتبات عالیات شد و مدت کوتاهی نزد علمای نجف به تحصیل پرداخت و سپس به زادگاهش خوانسار بازگشت. پس از دیدار با پدر و خاندان خود، جهت استفاده از محضر علمای اصفهان، که در آن روزگار از بزرگترین و مهمترین حوزه های علمیه شیعه بود، راهی اصفهان شد و در محله چهارسو (چهار سوق) مقيم گرديد.

وی از محضر اساتید زیادی در خوانسار، اصفهان و نجف اشرف بهره مند شد و از برخی از ایشان اجازه و درجه اجتهاد دریافت کرده است، از جمله:

• میرزا محمدمهدی خراسانی
• محمدابراهیم کرباسی
• سيد محمدباقر شفتی
• ملا علی‌‌اكبر اژه‌‌ای
• ملا علی نوری اصفهانی
• میر محمدحسین امام جمعه
• سید محمد قصیر رضوی مشهدی
• سید صدرالدین محمد عاملی
• شیخ حسین بحرانی
• مير محمدحسين خاتون آبادی
• شریف العلماء مازندرانی (م، ۱۲۴۵ ق)
• میرزای قمی.

تدریس و شاگردان

میرزا زین العابدین در فقه، اصول، تفسیر، حدیث، حکمت، منطق و ادبیات عرب مهارت داشت و چندین سال در اصفهان به تدریس علما و ترویج مذهب شیعه همت گماشت.

حاج میرزا زین العابدین که خود از علمای بزرگ زمان اجازه‌های بلندی داشت، از مشایخ صاحب اجازه معتبر جهان تشیع نیز به شمار می رفت. گروهی از علما و مجتهدان بزرگ از آن مرحوم اجازه اجتهاد یا روایت گرفته اند که برخی از مشاهیر آنها عبارتند از:

• سید محمدباقر موسوی خوانساری فرزندش صاحب روضات الجنات
• میرزا محمدهاشم مجتهد چهارسویی
• سید محمدصادق بن محمدمهدی خوانساری، که اجازه در سال ۱۲۷۳ق. توسط مجیز برای او نوشته شده است.
• سید محمدحسن مجتهد موسوی یزدی اصفهانی، که اجازه نامه او مورخه بیستم رجب ۱۲۵۳ق. است.
• میر سید حسن مدرس اصفهانی.

آثار و تألیفات

میرزای خوانساری، آثاری علمی و هنری متعددی از خود به یادگار گذاشت، برخی از آنها عبارتند از:

• شرح «زبدة الاصول» از شیخ بهائی

شرح «خلاصة الحساب» از شیخ بهایی

• شرح معالم الاصول
• رساله در قواعد عربيات
• رساله در اجماع
• رساله در تداخل اسباب
• رساله در نوادر احكام
• رساله در احباط و تكفير
• رساله در نيت
• رساله در تعارض حقيقت مرجوحه با مجاز راجح
• رساله در قرائت مالک و ملک در نماز
• بهجة النّاضر و سرور الخاطر
• مناقب المعصومین، بنا به گفته سید محمدهاشم چهارسوقی، این کتاب را مؤلف مطابق با طریقه صلوات منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی نوشته است.
• خطبه ها و اشعار بسیار در صلوات و تحیات.

علاوه بر اين، تعليقات و حواشی زيادی بر كتب كثيره داشته است. ايشان شعر نيز می سروده و اشعاری به عربی و فارسی دارد، چنانكه آقای سيد محمدعلی روضاتی در كتاب «زندگانی حضرت آيت‌اللّه چهارسوقی» می‌نويسد: اشعار عاليه او كه مُشعر بر مقام شامخش در ادبيات و عربيات است، موجود و آنچه به دست نگارنده سطور رسيده در «ديوان الاكابر» درج نموده است.

حاج میرزا زین العابدین علاوه بر ترویج احکام شرعی و تدریس علوم و معارف دینی و ارشاد بندگان و نیز تألیف و تصنیف آثار، با خط خوش و بسیار شیرین و پخته ای که مانند دیگر آبا و خاندانش داشت، استنساخ و استکتاب نیز می کرده است. در این باره گفته شده است که «توفیق عظیمی که از کثرت خلوص و زهد و تقوای حقیقی نصیب آن بزرگوار گردیده، مایه حیرت و عبرت است تا آنجا که آگاهیم دو نسخه بزرگ و کوچک در سالهای جوانی در سال ۱۲۱۷ق نسخه ای از قرآن کریم را کتابت کرده و در حاشیه آن مطالب تفسیری نوشته است.»

همایی نیز چند رساله از رسائل ملا اسماعیل خواجویی به خط زیبای حاج میرزا زین العابدین دیده است. از دیگر آثاری که وی به خط خود نوشته است می توان به «من لایحضره الامام»، «مفاتیح الشرایع» فیض کاشانی و «المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید» اشاره کرد.

در دیدگاه عالمان

• آیت الله میر سید محمدحسین خاتون آبادی، شیخ اجازۀ میرزا زین العابدین، در اجازه به شاگردش وی را چنین وصف کرده است: «...السید الاید النجیب الحسیب النسیب االادیب الفطن الالمعی المتوقد الذکی البارع الزکی العالم العامل الصالح حاوی فنون کماالت حائز قصب السبق فی مضامیر السعادات سالک مسالک البر و التقی مجتنب مهاوی الغری والردی المشتغل بطاعة رب العباد».

• آیت الله میر سید حسن مدرس اصفهانی، درباره میرزا زین العابدین می گوید: «السید الجلیل ذوالحب النبیل و الفضل الجمیل صاحب المناقب الجلیله و المحاسن الجمیله و الفضائل الکامله و الاخلاق الحسنه و الآداب المستحسنه الفاضل الکامل و العالم التقی و الزکی العالمعی الزاهد العابد الامیر زین العابدین المعروف بالخوانساری».

• آیت الله سید محمدهاشم چهارسوقی در وصف پدر و استاد خود می نویسد: «اشرف مشایخی و اجلّهم و اعزّ اساتیدی و اکملهم الامام الهمام العلاّمه و الحبر الخبیر الفهامه عمدة العلماء الراسخین و زبدة الفضلاء البارعین جامع مراتب المعقول و المنقول محقق مراتب الفروع و الاصول شجرة العلم و التقوی و ثمرة ریاض الفضل و العلی اکمل العارفین و ازهد الزاهدین و المترقی من حق الیقین والدی المبرور الحاج میرزا زین العابدین الموسوی الخوانساری اعلی الله مقامه و اجزل بکرمه فی الخلد مقامه و قد کان قدس الله روحه من ازهد اهل زمانه و کان فیها (اصبهان) مرجعا للخواص و العوام و کان فی اواخر عمره مشغولا بالعلوم الادبیه و التفسیر و الحدیث و کان افضل اقرانه من اهل زمانه فی تلک العلوم و کان حثیثا علی الریاضات و المجاهدات و العبادات و التجنب عن اهل الدنیا و الاعتزال عن الناس».

• جلال الدین همایی در اوصاف میرزا زین العابدین خوانساری می نویسد: «حاج میرزا زین العابدین فرزند دوم هم از اعاظم علما و سادات صالح متورع صاحب تألیفات بود که جمعی کثیر از اهالی چهارسو و لنبان بدو ارادت قلبی داشتند و نذر و نیاز او را در قضای حاجات مؤثر می دانستند و به مدد دعا و توجه باطنی وی به درگاه خداوند جلیل توسل می جستند. آثار این اعتقاد هم اکنون نسبت به قبر او باقی است که به زیارتش اخلاص به خرج می دهند و با نذر و نیاز بر سر قبرش از خداوند حاجت می طلبند».

• آخوند ملا عبدالکریم گزی، میرزا زین العابدین خوانساری را چنین ستوده است: «این بزرگوار از کسانی است که مردم کمال اعتقاد و اخلاص به او داشته بلکه فعلا بر سر قبر او استمداد می جویند و از خداوند حاجت میخواهند و به تجربه رسیده بود که نذر ایشان زود اثر می بخشیده و نذورات برای او می آورند و از اهل علم و عمل و تقوی و در دعایی که می نوشته اثر تامی یافته بودند ... و گویا از برکات انفاس شریفه آن مرحوم است که با اولاد امجاد او از رؤسای علمای ایران و در اصفهان مرجع احکام و ملجاء انام و بعضی در علم و عمل و فضل کم نظیرند».

• شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز درباره مقامات علمی حاج میرزا زین العابدین می نویسد: «کان احد رجال العلم الاعلام و فقهاء الامة النحاریر؛ و من اکبر رؤسا العلماء فی اصفهان بوقته؛ و هو من زعماء الدین بحق فقد کانت مکانه مرموقه و شأن کبیر والیه ینتمی کافة السادة الخوانساریین فی اصفهان المعروفین بالچهارسوقیه...».

وفات

میرزا زین العابدین خوانساری سرانجام در ۹ جمادی الثانی سال ۱۲۷۵ هجری به حضور معبود شتافت و در تکیه مادرشاهزاده واقع در «تخت فولاد» اصفهان به خاک سپرده شد.

منابع

• تذکره شعرای تخت فولاد اصفهان: معرفی شعرای مدفون در تخت فولاد اصفهان، علیرضا لطفی، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۰.
• دانشنامه تخت فولاد اصفهان، ج۲، سازمان فرهنگی تفريحی شهرداری اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۹.