لیلی مادر علی اکبر علیه السلام

لیلا سلام الله علیها، همسر امام حسین علیه السلام، دختر ابومرّة بن عروة بن مسعود ثقفی و میمونه دختر ابوسفیان است. وی مادر حضرت علی اکبر علیه السلام، اولین شهید آل ابو طالب در واقعه کربلاست.

اصل و نسب

نام مادر على اکبر، لیلی بوده است. نام وى را آمنه، بَرّه و مُرّه نیز گفته اند. شـیخ مفید در ارشاد، طبرسی در اعلام الوری، ابن جریر در تـاریخ طـبری، ابن اثیر در کامل، یعقوبی در تاریخ خود و سهیلی در الروض الانف، نام این بانو را همان «لیلا» ذکـر کرده اند؛ امّا سـبط بـن جـوزی در تذکرة الخواص، ابن جریر طبری در منتخب و خـوارزمی در مـقتل، نام وی را «آمنه» آورده اند.

تنها ابن شهرآشوب در مناقب، از وی به «برّه» دخت عـروه یاد کرده است. همان گونه کـه کلام سهیلی در الروض الانـف بـیانگر آن است که میمونه دختر ابـی سـفیان جدۀ پدری لیلا بوده که عروه با او ازدواج کرده و ثمرۀ این وصلت ابومرّه و لیلا هـمسر امـام حسین علیه السلام دخت ابی مرّه اسـت.

وی دختر ابی مرّة بن عروة بن مسعود ثقفی است. مادرش میمونه دختر ابی سفیان صـخر بـن حـرب بن امیه و جده اش دختر ابی العاص و عمۀ پدرش برزه دختر مسعود ثقفی زوجـۀ صـفوان بن امیه است. صفوان از مشرکین قریش بـود و از سـردمداران غزوۀ احد به شمار می رفت. او در این غزوه، همسر خود را همراه آورد که بـه اسـارت مسلمان درآمد و عبدالله اکبر از وی به دنیا آمـد.

جدّ لیلى، عروة بن مسعود ثقفى، از بزرگان صحابه است که در رخدادصلح حدیبیه ، به نمایندگى از قریش، نزد پیامبر (صلى الله علیه و آله) آمد. او در آن هنگام کافر بود و در سال نهم هجرت اسلام آورد و به سـوی قبیله اش بازگشت و خود بـر بـام خانۀ بلندی که داشت رفت و اسلام خود را آشکار ساخت و آنان را به این دین دعوت نمود. امّا آنان باران تیر را به سویش گشودند و یکی از آن ها بر [قلب] او اصابت نمود و غرقه در خون خـویش به زمین افتاد.

عروة بن مسعود یکی از سادات اربعه در اسلام (عروة بن مسعود، بشر بن هلال، عدی بن حاتم و سراقة بن مالک) و از رهبران و بزرگان قبایل خود بوده اند. چون خبر شهادت وى به پیامبر صلى الله علیه و آله رسید، فرموند: «مَثَل عروه، مَثَل صاحب یاسین است که قومش را به سوى خدا دعوت کرد؛ ولى آنها او را کشتند».

عروه به هنگام پذیرش اسلام ده زن در اختیار داشت. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود که اسلام بیش از چهار زن را جائز نمی شمرد. او نیز چهار تن از آنان را برگزید که از جملۀ ایشان زینب دخـت ابـوسفیان صخر بن حرب بن امیه بود.

ارتـباط نـَسَبی لیلا با ابـوسفیان از نـاحیۀ مادر، سبب شد طـبق نـقلی، معاویه، حضرت علی اکبر سلام الله را شایسته ترین فرد برای خلافت بداند و نیز در روز عاشورا، اُمویان به وی امان دهند کـه حضرت عـلی اکبر سلام الله با آن مخالفت ورزید.

بـه همین سـبب، نـسبت خـویشاوندی لیلا با میمونه اسـت که دشمن به حضرت عـلی اکبر سلام الله در کربلا گفت: «تو با امیرالمؤمنین یزید پیوند خویشی داری» و با این کـلام مـی خواستند او را به لشکر کفر بکشانند؛ امّا نـفس قـدسی او بـه شـرف جـاودانۀ حیات سرمد رو آورد فـرمود: "پیوند خویشاوندی با رسول خدا سزاوارتر است که رعایت شود تا پیوند با فرزند هند جگرخوار".

نظر مورخان درباره حـضور ایشان در کربلا

از جمله مواردی کـه مـیان ارباب تواریخ مورد بحث و گفت وگو بوده، حضور لیلا - مادر علی اکبر - در کربلاست. یک سری موضوعات تاریخی وجود دارد که اثبات و نفی آن ضرری به مقصود و هدف اصلی وارد نمی سازد و بالعکس، یک سری موضوعاتی در تاریخ مـطرح اسـت که اثبات وجود و عدم آن، تأثیر فراوانی در ارائه هدف دارد. هرچند به طور مستقیم اثبات حضور لیلا مادر حضرت علی اکبر اثر زیادی در ارائه هدف عالی حماسه عاشورا ندارد؛ ولی بحث پیرامون حضور آن مخدّره در کـربلا تـأثیر زیادی در ارائه واقـعیت که زمینه اصلی هدفِ حماسه سازان کربلاست، داشته و از تحریفات و دروغ های دروغ پردازان جلوگیری می کند.

عده ای از تاریخ نویسان حضور لیلا مـادر آن شاهزاده را در کربلا ثابت دانسته اند تا جایی که یک سری مرثیه ها را بـه آن مـخدّره هـنگام رفتن علی اکبر به میدان نسبت داده اند و حتی بعضی از شعرا نیز حضور آن بانو را در کربلا به شعر درآورده اند. ولی مـشهور مـورخان تصریح کرده اند که آن بانوی با عظمت در کربلا حضور نداشته و قبل از واقعه فوت نـموده اسـت. استاد شهید مرتضی مطهری این مسئله و در نتیجه قصه ها و افسانه هایی که درباره ایشان گفته شـده، از موارد تحریف رویداد کربلا می داند و آن را با استدلال نقد و رد می کند.

دکتر آیتی نـیز در این باره می نویسد: در جـریان کـربلا از او سخنی به میان نیامده است. هیچ روشن نیست که ایشان در این تاریخ زنده بوده است یا نه؟... از همسران امام تنها کسی که به یقین می توان گفت که در این سفر همراه امام بـوده، رباب است.

محدث نوری در این باره آوردهـ اسـت: آن چه روضه خوان ها می خوانند که بعد از رفـتن عـلی اکبر به مـیدان امـام حسین علیه السلام به مادرش لیلا فـرمود: «برخیز و به خلوت برو و برای فرزندت دعا کن؛ از جدم شنیدم که فرمود: دعای مادر در حـق فـرزند مستجاب می شود» تا آخر آن که هـمگی دروغ اسـت.

مـحدث قـمی نیز می گوید: ظـاهر آن اسـت که لیلا در کربلا نبوده و من در کتاب های معتبر ندیدم. همو در جایی دیگر می نویسد: در کتاب های معتبر، ذکـری از بـودن لیلا در کربلا یا در کوفه و شام نیست

حضور ایشان در کربلا در برخی آثار تاریخی

در بعضی از مقاتل ذکر شده که مادر علی اکبر در کربلا حاضر بود و رفتن به میدان آن بزرگ مرد را مشاهده می کرد و اضطراب شدیدی داشـت و حـتی به طور مفصل وداع ایشان با مادر را آورده اند. همچنین این مطلب را که امام حسین علیه السلام به لیلا فرمود در حق فرزندت دعا کن، نقل کرده اند (نوری، 1364: 90) به عنوان مثال، در کتاب تذکرةالشهدا (ص213)، مرحوم مـلّا حـبیب الله شریف می نویسد:

از بعضی کتب مستفاد می شود مادر علی اکبر نیز بیرون آمد و فریاد واولداه برکشید و خود را بر نعش فرزند انداخت امام مادر او را به خیمه برگردانید.

در کـتاب مـهیجُ الاحزان تـألیف حسن بن محمدعلی یزدی (ص 212) آمده است:

در بعضی کـتب مـقتل مذکور است که چون اهل حرم یافتند که آن حضرت روانه میدان می شود و اجازه حرب می خواهد، مادر و خواهر و عمه ها بـه دور او حـلقه زدنـد و می گفتند برما غریبان ترحم کن....

در کتاب روضۀالشهداء تألیف ملاحسین واعـظ کاشفی (ص 339) می خوانیم:

وقتی علی اکبر به روی زمین افتاده بود، امام به بالین او آمد و فرمود: ای فرزند ارجمند و ای آرام دل دردمند با مـادر و پدر سـخنی بـگو، علی اکبر دیده باز کرد و سر خود را در کنار پدر دید و خروش مادر و خـواهران را شـنید.

فاضل دربندی در اسرارالشهادۀ (ص 37) نوشته است:

امام حسین علیه السلام از مادر علی اکبر خواست که در حق فرزندش دعا کند در آن لحـظۀ کـارزار فـرمود: من از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که دعای مادر در حق فرزند مستجاب است.

عـمادزاده در مـجموعۀ شـرح زندگانی علی اکبر (ص 370) می نویسد:

در غالب کتب که شهادت علی اکبر را شرح داده اند، معتقدند مادرش در کربلا بـوده و مـی نویسند: چـون خواست به میدان رود از مادرش اجازه گرفت.

ولی او در صفحه 352 می نویسد:

یکی از تأثّرات حضرت امام حسین علیه السلام در کـربلا را فـقدان مادر علی اکبر می دانستند.

در معالی السبطین شیخ محمدمهدی حائری مازندرانی در بیان مصیبت حضرت علی اکبر علیه السلام بـه گـونه ای تـصریح می کند که لیلا در کربلا حضور داشت و حالش چگونه بود، وقتی نظر به بدن قـطعه قـطعه علی اکبر کرد.

منابع

• مقاله "بانوی زهد و فضیلت؛ لیلا، مادر حضرت علی اکبر علیه السلام" به قلم زهرا زحمتکش و زهرا سمائی.
• دانشنامه امام حسین علیه السلام، دارالحدیث، مدخل "لیلی همسر امام حسین(ع)".
• لیلی دختر ابی مرة، ویکی شیعه.