قواعد الأحکام (کتاب)
کتاب «قواعد الأحكام فی معرفة الحلال و الحرام» تألیف علامه حلى (م ۷۲۶ ق)، از کتب مهم و مشهور فقهى شیعه است که در آن مؤلف فتاوا و مسائل مربوط به جمیع ابواب فقه از کتاب طهارت تا کتاب دیات را ذکر کرده است. فقها و علمای شیعه به دلیل جامعیت و اعتبار علمی این کتاب، شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نوشته‌اند.
 | |
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
|
| |
مؤلف
حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلى معروف به «علامه حلى» (۶۴۷-۷۲۶ ق)، در ۲۷ رمضان سال ۶۴۷ق، در شهر حله عراق به دنیا آمد. از اساتید وی می توان به محقق حلى (دایى علامه) و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.
علامه حلی یکی از نامی ترین علمای شیعه بوده و ریاست و مرجعیت شیعه در قرن هفتم هجری به او منتهی گردیده است. او صاحب آثار متعددی در فقه، اصول، کلام و رجال و غیره است. برخی از آثار ارزشمند ایشان عبارتند از: قواعد الأحکام، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، منهاج الکرامه فی معرفة الامامه، نهج الحق و کشف الصدق، تهذیب الوصول الی علم الاصول، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تحریر الأحکام و تذکرة الفقهاء.
علامه حلی در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ق، وفات نمود و در یکى از صحن‌هاى حرم امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف دفن گردید.
معرفى کتاب
«قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام» از کتب مشهور و معروف فقهى نزد امامیه است که شروح و حواشى زیادى بر آن نوشته شده و حاوى ۶۶۰ مسئله فقهى می باشد.
کتاب قواعد الاحکام از بهترین و دقیق‌ترین متون فقهی است که پس از کتاب «شرایع الاسلام» محقق حلی (م ۷۲۶ ق) در فقه مذهب شیعه تألیف شده است. این کتاب در زمان حکومت صفویه قانون ادارۀ کشور بر اساس احکام اسلامی بوده است.
این اثر از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان یافته و در آخر وصیت علامه حلی به فرزندش محمد بن یوسف حلی، معروف به فخر المحققین (م ۷۷۱ ق) آمده که بسیار مهم و جالب و خواندنى است.
علامه این کتاب را به درخواست و اصرار فرزندش نوشته و در آن فتاواى علامه به طور خلاصه و روشن بیان شده است. علامه در اول کتاب چنین مى فرماید: «فهذا کتاب قواعد الاحکام فى معرفة الحلال والحرام. لخصّتُ فیه لُبّ الفتاوى خاصة و بیّنتُ فیه قواعد الاحکام خاصة؛ اجابة لالتماس احبّ الناس إلىّ و اعزّهم علىّ و هو الولد العزیز محمد».
با توجه به وصیت مؤلف در آخر کتاب «قواعد الأحکام»، سال تألیف آن حدود ۵۱ سالگی وی (۶۹۹ ق) می‌باشد.
محتواى کتاب
کتاب در سه مجلد چاپ شده است که جلد اول آن شامل کتاب‌های طهارت، صلاة، زکات، صوم و جهاد می‌باشد. جلد دوم شامل کتاب‌های تجارت، دین و توابع آن، امانات و توابع آن، غصب و توابع آن، اجاره و توابع آن، وقوف و عطایا و وصایا می‌باشد. جلد سوم شامل کتاب‌های نکاح ، فراق (طلاق، خلع، ظهار، ایلاء، لعان)، عتق و توابع آن، ایمان و توابع آن، صید و ذبائح (اطعمه و اشربه)، فرائض، قضا، حدود، جنایات (قصاص و دیات) می‌باشد.
- مباحث کتاب طهارت شامل آب‌ها (مطلق و مضاف)، نجاسات، ظروف، وضوء، انواع غسل‌ها (جنابت، حیض، استحاضه، نفاس) و تیمم می‌باشد.
- مباحث کتاب نماز شامل افعال نماز، آنچه در نماز ترک می‌شود، قبله، لباس نمازگزار، مکان نمازگزار، نماز جمعه، نماز مسافر، نماز عید فطر، عید قربان، احکام خلل در نماز می‌باشد.
- مباحث تابع کتاب دین در جلد دوم عبارتند از: کتاب‌های رهن، حجر، ضمان و صلح.
- مباحث تابع کتاب امانات عبارتند از: لقطه و جعاله.
- مباحث تابع کتاب غصب عبارتند از: شفعه و احیاء موات.
- مباحث تابع کتاب اجاره عبارتند از: مزارعه، مساقات، شرکت، قراض، وکالت، سبق و رمایه.
- مباحث کتاب وقوف و عطایا شامل وقف (سکنی و صدقه و هبه)، اقرار و وصایا می‌باشد.
- مباحث تابع کتاب عتق در جلد سوم عبارتند از: تدبیر، کتابة، استیلاد.
- مباحث تابع کتاب ایمان در جلد سوم عبارتند از: نذر و کفارات.
شروح و حواشی کتاب
«قواعدالاحکام» در برگیرندۀ جمیع ابواب فقه می‌باشد و به دلیل همین جامعیت و اعتبار علمی، فقها و بزرگان شیعه از زمان نگارش آن، شرح‌ها و تعلیقه‌های متعددی بر آن زده‌اند، به طوری که آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة» حدود سی شرح و حاشیه را ذکر نموده است، از جمله:
- حاشیۀ خود علامه حلی بر «قواعدالاحکام» که کتاب کوچکی است.
- المسائل المظاهریة، حاشیۀ فخرالمحققین، محمد بن حسن حلی، فرزند علامه حلی (م ۷۷۱ ق).
- ایضاح الفوائد، تالیف فخرالمحققین حلی، محمد بن حسن بن یوسف (م ۷۷۱ ق).
- شرح خطبۀ قواعدالاحکام، تألیف فخرالمحققین که غیر از «ایضاح الفوائد» است.
- مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة تألیف سید محمدجواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق)، شرح بر قسمت تجارت.
- نُکت القواعد (شرح یا حاشیه)، تألیف شهید ثانی (م ۹۹۶ ق) تا آخر کتاب تجارت.
- جامع المقاصد فى شرح القواعد، تألیف محقق کرکی (م ۹۴۰ ق) تا بحث تفویض بضع در نکاح.
- شرح یا حاشیۀ محمد بن مکی شهید اول (م ۷۸۶ ق).
- شرح یا حاشیۀ هادی بن محمدصالح مازندرانی (م ۱۱۲۰ ق)، حاشیه بر کتاب میراث.
- وسیلة المقاصد فی فتح معضلات القواعد، تألیف فخرالدین احمد بن متوج بحرانی.
- شدید الافهام فی شرح قواعدالاحکام، تألیف شیخ احمد بن محمد بن رفاعه سبیعی.
- شرح بر قواعدالاحکام، تألیف شیخ اسدالله کاظمینی.
- شرح شیخ جعفر کاشف الغطاء، شرح بر کتاب طهارت و بیع.
- شوارع الاعلام یا شوارع الانام، تألیف شیخ ملا محمدجعفر استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق).
- جوامع الفوائد، تألیف ملا عبدالله شوشتری که در سال ۱۰۰۴ ق. به پایان رسیده است.
- کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، تألیف سید عمیدالدین عبدالمطلب اعرجی (م ۷۵۴ ق) خواهرزادۀ علامه حلی.
- کشف اللثام عن قواعد الاحکام، تألیف فاضل هندی (م ۱۱۳۷ ق).
- شرح قواعد الاحکام، تألیف علامه میرزا فخرالدین نراقی (م ۱۳۲۵ ق) در ۵ جلد.
- نظام الفوائد فی شرح القواعد، تألیف ملا علی قاپوزآبادی زنجانی (م ۱۲۹۰ ق)، در ۲۴ جلد.
- خزائن الکلام، تألیف شیخ محمود بن جعفر عراقی میثمی (م ۱۳۰۸ یا ۱۳۱۰ ق).
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- علامه حلی، همین دانشنامه.
