فخرالدین عراقی
«فخرالدین ابراهیم همدانی» متخلّص به «عراقی» (۶۸۸-۶۱۰ ق)، از بزرگان تصوف و شاعران بلند پایه‌ی مسلمان ایرانی در قرن هفتم هجری است. فخرالدین عراقی یکی از مریدان جلال‌الدین مولوی و صدرالدین قونوی بوده است. از آثار او می‌توان به مثنوی «عشاق‌نامه» و کتاب «لمعات» اشاره کرد.
| نام کامل | فخرالدین ابراهیم عراقی |
| زادروز | ۶۱۰ قمری |
| زادگاه | اراک |
| وفات | ۶۸۸ قمری |
| مدفن | دمشق |
|
| |
| اساتید |
جلال‌الدین مولوی، صدرالدین قونوی، شهاب الدین سهروردی، بهاءالدين زكريا مولتانى،... |
|
| |
| آثار |
لمعات، دیوان اشعار، عشّاق‌نامه،... |
زندگی‌نامه
فخرالدین ابراهیم بن بزرجمهر بن عبدالغفار همدانی عراقی (اراکی)، ظاهرا به سال ۶۱۰ قمری در «کومجان» و یا «کمجان» از توابع اراک کنونی ولادت یافت. خاندان عراقى همه اهل علم و ادب بوده‌اند، از نامه‌های عراقی به دو برادرش (قاضی احمد و شمس‌الدین محمد) بر می‌آید که هر دو برادر مشغول به علوم نظری بوده‌اند.
نوشته‌اند او در پنج سالگی با استعداد فوق‌العاده که از خود ظهور می‌داد قرآن را حفظ و آن را با صدایی خوش قرائت می‌فرموده است. این استعداد تا آنجا او را یاری می‌کند که یکی از مدرسین شهر خود می‌شود.
عراقی بعد از مدتی به ناگاه دیار خود را ترک مى‌كند و با حالت سرگشتگی به مکانی نامعلوم می‌رود. از نامه‌ای که عراقی به برادر خود قاضی محمد می‌نویسد برمی‌آيد که او به يكباره عاشق و سرگشته و حیران حقیقت گمشده خود می‌شود. زین عشق شورانگیز، دیار و کاشانه را رها می‌کند: «نا گاه عشق بی‌قرار پرده از روی کار بگشود آن جمع به تفرقه پیوست وآن خلوت به جلوت انجاميد. لاجرم هر روز به منزلى وهر شب به جایی می‌باید گذرانید». و در نامه‌ای دیگر به برادر خود بعد از مدتی سرگشتگی از سفر به بغداد و از آنجا به شام و از شام به عراق خبر می‌دهد.
بعد از آن به هندوستان رفت و در مولتان به خانقاه شيخ بهاءالدين زكرياى مولتانى، موسّس سلسله سهرورديان مولتان راه جست که به گفته خودش -در نامه‌ی که به برادر خود نگاشته- او با بهاءالحق هفده سال ملازم بوده است. عراقى خرقه از بهاءالدّين زكريا گرفت و بدين طريق در جزو مشايخ سلسله‌ى سهرورديّه (شعبه‌ى هند) درآمد.
بعضى از تذکره نويسان، عراقى را مريد مستقيم شهاب الدین سهروردی شمرده‌اند؛ امّا جامع ديوان عراقى و نویسنده‌ى مقدمه‌اى آن كه دوران زندگانیش نزدیک به عهد زندگانى عراقى بود، به اين امر اشاره‌اى نكرده است.
آنچه که مسلم است فخرالدین عراقی در این سفرها با نحله‌ها و مکاتب عرفانی مختلف آشنا شده و از هر کدام جرعه‌ای نوشیده است. او مدتی در خانقاه بابا کمال جندی مشغول سير و سلوک بوده و بعد به خانقاه زکریا می‌رسد. او حتى به روم هم سفر می‌كند، در آن زمان به سبب اوضاع فرهنگی که آن منطقه داشت برای عراقی فراهم بود مدتی در آنجا به سلوک و نشر آثار منظوم و منثور خود بپردازد. یکی از آن مراکز علمی در روم خانقاه و مدرسه جلال‌الدین مولوی و مدرسه صدرالدین قونوی است.
او در سن ۵۶ یا ۵٧ سالگی از راه دريا وارد روم می‌شود و در حلقه درس صدرالدین قونوی حضور می‌یابد و بدین طریق با افكار ابن عربی و شاگردش قونوی آشنا می‌شود. در این حلقه درس است که فخرالدین عراقی رساله «لمعات» خود را می‌نگارد و به استاد خود عرضه می‌دارد. صدرالدین قونوی آن را بر چشم خود می‌گذارد و می‌گوید: «فرزندم سرّ سخنان مردان آشکار کردی و لمعات به حقیقت لبّ فصوص است».
او همچنین به محضر جلال‌الدين مولوى و جمعى ديگر از بزرگان صوفيّه رسيد و شيخ خانقاه توقات شد. بعد از مدتی مولوی در سال ۶٧٢ ق. و پس از آن پیر و مرادش قونوی در سال ۶٧٣ ق. به دیار حق می‌شتابند و بدین دلیل از رونق اولیۀ خانقاه‌های قونیه کاسته می‌شود. سپس به درخواست معین‌الدین برای آزادسازی پسرش به مصر سفر کرد و در آنجا برایش وقایعی رقم خورد.
سرانجام پس از مدتی اقامت به شام سفر می‌کند و شش ماه در دمشق ساکن می‌شود. وفات فخرالدین عراقى را در محرم ۶۸۶ يا ۸ ذی القعده ۶۸۸ قمری نوشته‌اند و ظاهراً او را پشت مزار محى‌الدين ابن عربى واقع در دامنه‌ى جبل صالحيّه (کوه قاسیون) در دمشق به خاک سپردند؛ ولى اكنون اثرى از مرقد او باقى نيست.
شعر و آثار عراقی
کتاب «لمعات» فخرالدین عراقی از کتب مهم عرفانی می‌باشد که در قالب نثر و نظم بر مبنای عشق الهی مراتب سیر عرفان اسلامی را بیان کرده است.
آثار منظوم عراقی، عبارت است از دیوان اشعار و منظومه ده‌فصل یا عشاق‌نامه. دیوان وی شامل غزل، قصیده، قطعه، ترجیع بند، ترکیب بند و رباعی است که روی‌هم، ۴۵۱۵ بیت می‌شود که با افزودن عشاق‌نامه بر آن، شامل ۵۵۶۸ بیت می‌گردد.
سبک عراقی، ساختگی و قراردادی نیست و صداقت و هیجانات طبیعی این عاشق بی‌قرار، بیشتر زبان او را به زبان گفتگو نزدیک می‌کند و از تصنع به‌دور است. وی الفاظ معمولی و کلمات ساده را به‌کار گرفته و به آنها معانی رمزی و مفاهیم شاعرانه داده است. شعر او آن‌قدر روان است که صنایع لفظی و معنوی در آن مستحیل شده و اثری از تکلف در آن دیده نمی‌شود؛ به‌طوری‌که در وهله اول، حتی تشخیص این صنایع دشوار می‌نماید. گاهی کلمات عربی کمابیش مأنوس هم به‌کار برده است. علاوه بر این، از مصطلحات مشهور صوفیه در آن زیاد است، ولی او با استادی، جانشین‌های ساده فارسی برای اغلب آنها یافته است.
عزلیات وی در ادبیات ایران و به‌خصوص در ادب صوفیه، اهمیتی شایان دارد. این غزل‌های بسیار زیبا و دل‌نشین که با زبان ساده یک عاشق شیفته و شیدا سروده شده، از زمان حیات شاعر ورد زبان عشاق و شیفتگان شعر بوده است، به‌خصوص عرفا و سالکین، آنها را زمزمه می‌کردند و قوّالان آنها را از بر داشتند و با صدای خوش و هنگام سماع و در محافل انس، می‌خواندند.
عراقی، عشاق‌نامه را بر وزن «حدیقه» سنایى سروده و همچون حدیقه که ده باب دارد، آن را در ده فصل آورده است، ولی از نظر موضوع، این دو اثر را نمی‌توان مقایسه کرد؛ زیرا باب پنجم حدیقه در باب فضیلت علم و معنی عشق و حالات آن است و سراسر ده فصل عشاق‌نامه، درباره عشق مجازی است.
در پایان باید گفت که با مطالعه مجموعه آثار عراقی، می‌توان دریافت که وی، هم در سرودن غزل استاد است و هم دست او در بیان معانی وسیع و مفاهیم بلند، باز است.
«مجموعه آثار فخرالدین عراقی»، که مجموعه‌ای است از غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیعات، ترکیبات، رباعیات، منظومه عشاق‌نامه، لمعات، نامه‌ها و اصطلاحات صوفیه، به صورت یک‌جا منتشر شده است.
منابع
- مقدمه لمعات فخرالدین عراقی، محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور.
- اثرآفرینان، انجمن مفاخر فرهنگی، ج۴، ص۱۷۲.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
