ترجیع بند

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از یک دائرة المعارف است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«ترجیع بند»، از قالبهای شعر فارسی است که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. «ترجیع» در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح، مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند. کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است،[۱] اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله فرخی سیستانی است.[۲]

وزن ترجیع بند

وزن و مضمون کل شعر در ترجیع بند یکی است، اما هر بند و گاه هر بیت ترجیع، قافیه جداگانه دارد[۳] درونمایه بندها شبیه قصیده است،[۴] اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است.

برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد.[۵][۶] نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده[۷] و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.[۸]

اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد[۹] و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود،[۱۰]؛ [۱۱] اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است.[۱۲] شمار بندها حداقل دو است.[۱۳] و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است.[۱۴] طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد،[۱۵] اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور سعدی.[۱۶]

برخی از ترجیع بندها به مسمّط شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛[۱۷] از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.[۱۸]

مضامین ترجیع بند

مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است.[۱۹] [۲۰] ترجیعات سبک عراقی شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی[۲۱] و ترجیع بند عراقی [۲۲] را ذکر کرد. در سبک هندی، ترجیع بند طویل و عارفانه بیدل دهلوی از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.

ترجیعات دوره بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است[۲۳] [۲۴]؛ بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او * وحده لااله الاّ هو» متوفی ۱۱۹۸؛ [۲۵] که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد[۲۶] [۲۷].

علمای بلاغت[۲۸] ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:

  1. تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند سعدی و هاتف اصفهانی.
  2. بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود.[۲۹]
  3. بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.[۳۰]

نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است[۳۱] و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند،[۳۲] که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است.

سیر تحول ترکیب بند تا دوره صفویه، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی ۹۹۶) در دوازده بند [۳۳] در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر جلال الدین همائی.

از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی، سید محمدمهدی بحرالعلوم با عنوان «الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة» که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛[۳۴] این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی [۳۵] و هم برای مراثی و مناقب [۳۶] بکار برده اند.

ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.[۳۷]

منابع

  • آقا بزرگ تهرانی، الذریعه.
  • اشرف الدین حسینی، دیوان کامل نسیم شمال، ج۱، با مقدمه سعید نفیسی، تهران ۱۳۷۰ ش. محمد بن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۱۸ ش.
  • محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۸ ش.
  • عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی، کلیات بیدل، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
  • محمدعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
  • محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۲ ش. بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
  • حسین درگاهی، محمدجواد انواری و عبدالحسین طالعی، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهدا علیه السلام، تهران ۱۳۷۳ ش.
  • محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش. محمدعلی بن قنبرعلی سروش، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۴۰ ش.
  • وارث سرهندی، علمی اردو لغت (جامع)، لاهور ۱۹۲۹.
  • مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش. محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۱۴ش.
  • سیروس شمیسا، انواع ادبی، تهران ۱۳۷۰ ش.
  • ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی، چاپ نسرین محتشم، تهران ۱۳۷۶ ش.
  • علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
  • محمد فرخی یزدی، دیوان، چاپ حسین مسرّت، یزد ۱۳۷۸ ش.
  • حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۶ ش.
  • حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزّازی، تهران ۱۳۶۹ ش.
  • علی بن احمد محتشم کاشانی، دیوان، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران ۱۳۴۴ ش.
  • محمدجعفر محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
  • مسعود سعدسلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ ش.
  • احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
  • زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران ۱۳۳۹ ش.
  • جلال الدین محمد بن محمد مولوی ، کلیات شمس یا دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
  • محمدمیرزا مهذب، مهذب اللغات، لکهنو ۱۹۷۸.
  • کمال الدین وحشی بافقی، دیوان، چاپ محمدحسن سیدان، تهران ۱۳۷۴ ش.
  • محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی، دیوان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۶۱ ش.
  • احمد هاتف اصفهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۵ ش.
  • جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران ۱۳۶۳ ش.

پانویس

  1. محجوب، ص۱۵۹ـ۱۶۰.
  2. مثلاً رجوع کنید به ص ۴۰۳ـ۴۳۲.
  3. رجوع کنید به رشید وطواط، ص ۸۵ـ۸۶؛ همائی، ص۱۸۰.
  4. رجوع کنید به شمس قیس، ص۵۲۹.
  5. محجوب، ص۱۵۸؛ شمیسا، ص۳۴۳.
  6. مولوی متوفی ۶۷۲.
  7. رجوع کنید به ج۷، ص۱۲۷، ۱۳۴، ۱۵۸، ۱۶۰.
  8. رجوع کنید به ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.
  9. برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، ص۴۰۳ـ۴۱۳؛ مولوی، ج۷، ص۱۴۵.
  10. برای نمونه رجوع کنید به امیرمعزی، ص۷۶۱ـ۷۶۳.
  11. خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۸۱.
  12. مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۷۹.
  13. رجوع کنید بهبهار، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۸.
  14. مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، همانجا.
  15. تهانوی، همانجا.
  16. رجوع کنید به ص ۶۲۹ـ۶۴۱.
  17. برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، همانجا.
  18. مؤتمن، ص۳۱؛ محجوب، ص۱۵۹.
  19. فرخی سیستانی، همانجا.
  20. مسعود سعد سلمان، ص۵۴۰ـ۵۴۳.
  21. همانجا.
  22. ص ۲۸۱ـ۲۸۹.
  23. مثلاً رجوع کنید به: وصال شیرازی، ص۳۸۰.
  24. قاآنی ، ص۸۷۹ـ۸۸۲.
  25. ص ۲۴ـ۲۹.
  26. مثلاً رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۴، ۲۱۳ـ۲۱۵.
  27. اشرف الدین حسینی، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۳، ۲۲۷ـ۲۲۸.
  28. برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص۸۶.
  29. مانند خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۶۵.
  30. مانند جمال الدین اصفهانی، ص۲ـ۱۱؛ مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۱۷۶.
  31. همائی، ص۱۸۱.
  32. مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.
  33. ص ۲۸۰ـ۲۸۵.
  34. آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۱۱۳.
  35. برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰؛ فرخی یزدی، ص۲۱۵ـ۲۲۰.
  36. برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۲۷ـ۲۳۴، ۲۷۵ـ۲۷۷.
  37. رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج۳، ص۲۴۸؛ سرهندی، ص۴۴۴.

منابع

شعر فارسی
Poetry1.jpg
شعرشناسی * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری
قالب‌های شعر *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی
سبک‌های شعر فارسی * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو
شاعران پارسی گو: همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14