فتوحات مکیه (کتاب)
کتاب «الفتوحات المکیه فی معرفة أسرار المالکیة و المکیة» تألیف محیی‌الدین ابن عربی (م، ۶۳۸ ق)، به موضوع تصوف و عرفان اختصاص دارد. هرچند در این کتاب مطالب فراوانى از علوم مختلف گرد آمده، اما همه این آموزه‌‌ها در راستاى غرض اصلى کتاب که تبیین اصول اساسى عرفان نظرى و بیان منازل و مقامات در سیر و سلوک عرفانى است قرار گرفته است و لذا «فتوحات مکیه» یکى از مبسوط‌ترین و بهترین منابع عرفانى به شمار مى‌‌رود.
 | |
| نویسنده | محیی الدین ابن عربی |
| موضوع | عرفان نظری |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۴ |
|
| |
مؤلف
محیی الدین محمد بن علی، معروف به «ابن العربی» و «شیخ اکبر» (۵۶۰-۶۳۸ ق)، عارف، صوفى، فیلسوف، مفسر و شاعر نامدار مسلمان در قرن هفتم هجری است. او را از اولاد عبدالله بن حاتم، برادر «عدى بن حاتم» از صحابه بزرگوار، معرفی کرده اند.
سید جلال الدین آشتیانی درباره او می گوید: «محیی الدین بدون تردید در بین عرفای اسلامی بزرگترین عارف و صوفی است. احدی هم سنگ و هم پایه او نیست. دانشمندان بعد از او همه ریزه‌خوار سفره بی دریغ او می باشند».
ابن عربی را پدر عرفان نظری خوانده‌اند و دو اثر «فتوحات مکیه» و «فصوص الحکم» او مشهور است. تجلیات الهیه، ترجمان الاشواق و تفسیر ابن عربی از دیگر آثار منسوب به اوست.
همراه با اشاعه افکار ابن عربی در عالم تسنن، در عالم تشیع نیز افکار و آثار او رواج یافت. بیشتر علمای شیعه او را از محبان اهل بیت (علیهم السلام) و بلکه شیعه خالص دانسته اند.
معرفی کتاب
«فتوحات مکیه فی معرفة اسرار المالکیة و المکیة» کتاب معروف و مهم ابن عربی در تصوف شامل چهار مجلد بزرگ و دربرگیرنده همه معارف و علوم صوفیه مطابق مذهب و طریقه محی الدین است. انتخاب این نام از آن جهت است که کتاب دربردارنده مجموعه اى از مکاشفات غیبى مؤلف در مکه معظمه و در هنگام طواف بیت الله الحرام و عکوف در بارگاه الهى است. چنانکه مى گوید: «و سمیّتها رسالة "الفتوحات المکیة فی معرفة الأسرار المالکیة و الملکیة" إذ کان الأغلب فیما أودعت هذه الرسالة ما فتح الله به علیّ عند طوافی ببیته المکرم أو قعودی مراقبا له بحرمه الشریف المعظم.»
«فتوحات مکیه» مفصل‌ترین کتاب متصوفه است. به گفته استاد سید حسین نصر: «...کتاب فتوحات پیوسته مرجعی برای علوم باطنی بوده و هر فصل آن توسط نسل های متوالی، متصوفانه مورد مطالعه و تفسیر واقع شده است». لازم به ذکر است بسیاری از مطالب این کتاب را بدون تأویل به رموز و اسرار نمی‌توان قبول کرد.
«فتوحات مکیه» را، صدا و انعکاس صوفیانه «احیاء العلوم» غزالی خوانده‌اند و گفته‌اند وقتی محی‌الدین از ابن فارض اجازه خواست تا قصیده تائیۀ او را شرح کند، وی گفت که فتوحات مکیه تو، شرح آن است. ابن عربى این اثر را اثری عظیم نه‌تنها برای معارف اسلامی بلكه برای تمام انسان‌ها به یادگار گذارده است.
ابن عربى در مورد انگیزه تأليف فتوحات مىگويد: «پس از اين كه در تونس از ولى خود ابومحمد عبدالعزيز (ابومحمد بن ابى‌بكر قرشى از عارفان بزرگ آن ديار) جدا شدم و به قصد زيارت خانه خدا به سمت مكه عزيمت نمودم، در مكه خداوند در خاطرم افكند تا فنون معارفى را كه در غيبت خود تحصيل نموده بودم به ولى خود بشناسانم و از جواهر علومى كه به آن دست يافته بودم به او هديه نمايم. لذا اين رساله را براى او و همه ياران پاك و برگزيده و صوفيان حقيقتجو و نيز براى دوستمان عبدالله بدر حبشى تأليف نمودم.»
ابن عربى در سال ۵۹۹ ق. رسماً تألیف این اثر را آغاز کرد و در سال ۶۳۶ ق. -دو سال قبل از رحلتش- آن را به پایان رسانید.
اهمیت کتاب
موقعیت علمى و اهمیت «فتوحات مکیه» را مى توان چنین بیان نمود:
- فتوحات مکیه حاصل و نتیجه تلاش عرفانى و علمى ابن عربى را که در مجموعه اى از تألیفات او از کتاب‌ها و رساله ها پراکنده است، در این کتاب مى توان مشاهده نمود، کتابى که مؤلف آن حدود سى سال جهت پدید آوردنش تلاش نمود و حاصل فکر و تحقیق و کشف و شهود خود را در آن به ودیعه نهاد.
- فتوحات، دایرةالمعارفى است که در آن معارف اسلامى در ابعاد مختلفش از قرآن و حدیث و فقه و کلام و تفسیر و تاریخ و ادبیات و آداب سلوک و تأملات و مکاشفات با صبغه اى عرفانى عرضه شده است.
- این کتاب مجموعه‌اى است از مهم‌ترین مسائل عرفان عملى از مراحل، منازل و مقامات سیر و سلوک و حالات و مقامات اقطاب و ابدال و اولیا و مباحث عرفان نظرى از وحدت وجود و ولایت و انسان کامل و مراتب تجلیات اسماء و صفات حق و... .
- «فتوحات مکیه» کتابى است بسیار تأثیرگذار در تحول فکر و اندیشه در جهان اسلام، که نمونه هایى از این تأثیر را در حوزه هاى عرفانى و خانقاهى و ادبى به خصوص شعر و فلسفه به ویژه حکمت متعالیه شاهدیم.
- به اعتقاد علامه حسن‌زاده آملی، تاکنون نه‌تنها فتوحات مکیه، بلکه هیچ‌یک از مصنفات ابن عربى در عالم مؤلفات، دومی مانند خود ندیده است، به‌خصوص «فصوص» و «فتوحات» را باید از کرامات خاص به او دانست؛ «ذلک فضلُ الله یوتیه من یشاء».
محتوای کتاب
کتاب «فتوحات» بر اساس فهرستى که ابن عربى در جزء دوم از سفر اول آورده است، به ۶۰ فصل و هر فصل به ابوابى تقسیم شده و مجموع ابواب ۵۶۰ باب است. عناوین فصول و تعداد ابواب هر فصل به شرح زیر است:
- فصل اول در معارف، با ۷۳ باب
- فصل دوم در معاملات، با ۱۱۶ باب
- فصل سوم در احوال، با ۸۰ باب
- فصل چهارم در منازل، با ۱۱۴ باب
- فصل پنجم در منازلات، با ۷۸ باب
- فصل ششم در مقامات، با ۹۹ باب
علاوه بر این، تقسیم دیگرى نیز در کتاب مشاهده مى شود که طبق آن، کتاب به اسفار و اجزایى تقسیم شده است. در پایان باب ۵۵۹ یعنى قبل از آخرین باب چنین آمده است: «انتهى الباب بانتهاء المجلدة الخامسة و الثلاثین من هذا الکتاب» که با احتساب آخرین باب از کتاب، اسفار و مجلدات آن به ۳۶ سفر بالغ مى شود. ابن عربى در باب ۸۸ در مورد ترتیب فتوحات مى گوید: «فإنا ما قصدنا هذا الترتیب عن اختیار، و لو کان -ترتیب الکتاب- عن نظر فکری لم یکن -هذا الباب- هذا موضعه فی ترتیب الحکمة فأشبه آیة قوله تعالى «حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى» بین آیات طلاق و نکاح و عدة وفاة یتقدمها و یتأخرها... فالله تعالى رتب على یدنا هذا الترتیب، فترکناه و لم ندخل فیه برأینا و لا بعقولنا».
مؤلف اساس فتوحات را بر وحدت وجود بنیان کرده است و در جای‌جای کتاب از آن پرده بر داشته است. این انگاره توحیدی پیش از ابن عربی صورت کاملی نداشت اوست که این بُعد از نصوص دینی را إثاره کرده و به جهانیان عرضه داشته و پس از او هر که در این وادی قدم گرفت جیره‌خوار خوان اوست.
از دیگر ارکان این کتاب، بحث از انسان کامل است؛ وی معتقد است حق‌تعالی در آینه دل انسان کامل که خلیفه خودش است، تجلی می‌کند و عکس انوار تجلیات از آینه دل او بر عالم افاضه می‌گردد و عالم به سبب این تجلیات محفوظ و باقی می‌ماند. این بُعد از تحقیقات مؤلف نیز سرچشمه نگارش کتاب‌های مستقلی در این باب گردید؛ بزرگانی چون قونوی، نسفی؛ جیلانی و... در این باب قلم زده‌اند.
بقیه مباحث کتاب بر آن دو رکن پایه ریزی شده‌اند. در معارف از حکمت علمی و عملی و در مقامات از تبتّل تا فنا را پایه پایه تا لقاءالله بیان کرده است و ابعاد و مراتب مختلف آن را چنان به قلم آورده که همگان انگشت حیرت به دندان گرفته‌اند.
این نکته را باید دانست: هر مطلبی که در فتوحات آمده باید به دیده انتقاد در آن نگریست زیرا از زمان شیخ تاکنون هر که خواسته مذهب و نظر خودش را در آن گنجانیده و کلمات را تصحیف و تحریف کرده است و این تصحیفات و تحریفات بیشتر در مسائلی که مربوط به شیعه و پس از تشکیل دولت مستقل شیعی که، مخالف حنبلی و حنفی و غیرهم بودند بیشتر پدیدار گشت.
شروح و حواشی کتاب
برخی از شرحهای «فتوحات مکیه» عبارتند از:
- شرح خطبه فتوحات، به قلم محمد بن المغربی الجزائری
- حواشی بر فتوحات، اثر علاءالدوله سمنانی
- شرح فتوحات، اثر علی بن احمد البعلی الأشعری
- شرح بر جمله اولی از مقدمه فتوحات، اثر عبدالله الصلاحی (م ۱۱۸۲ ق)
- أنفس الواردات (شرح بر جمله اولی از مقدمه فتوحات)، اثر عبدالله البسنوی (م ۱۰۵۴ ق)
- مشكلات الفتوحات (شرح بر برخی از فقرات باب ۵۵۹)، اثر عبدالكریم الجیلی.
از دیگر پژوهشهای صورت گرفته بر روی «فتوحات مكیه» می‌توان از گزیده‌های آن به قلم عبدالوهاب شعرانی یاد كرد. وی در چند اثر از آثار خود مثل الیواقیت و الجواهر، لواقح الانوار القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه، الكبریت الأحمر فی بیان علوم الكشف الاكبر، النفحات القدسیه فی بیان قواعد الصوفیه، می‌کوشد تا گزیده‌ای از فتوحات ارائه دهد و از نظریات ابن عربی دفاع كند.
منابع
- نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "فتوحات مکیه"، سایت خانه کتاب، ۱۸ خرداد ۱۳۹۱.
