مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

فهرست شیخ طوسی (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
 
(۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 +
 
{{مشخصات کتاب
 
{{مشخصات کتاب
  
سطر ۲۲: سطر ۲۴:
  
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/37559/ الفهرست]
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/37559/ الفهرست]
 
  
 
}}
 
}}
کتابی است در بيان اسامى مصنفين شيعه و كتاب هايى كه در عالم تشيع نوشته شده و سند [[شيخ طوسى]] به آنها.
+
کتاب '''«الفهرست»''' تألیف شیخ الطائفه، [[شیخ طوسی|ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى]] (۳۸۵- ۴۶۰ هجرى)، از بزرگان [[شیعه]] در قرن پنجم هجرى است. این کتاب در بیان اسامى مصنفین شیعه و کتاب هایى که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسى به آنهاست می باشد. کتاب فهرست توسط شیخ طوسى براى فرزند فقیه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد. ابو على نیز آن را براى ابن رطبۀ سوراوى قراءت نمود. وى نیز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قراءت کرد. نسخۀ حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در ۱۶ جمادى الأولى سال ۵۸۷ هجرى آن را املاء نموده است.
  
 
==فهرست نویسی==
 
==فهرست نویسی==
فهرست نويسى را مى‌توان يكى از بخش هاى علم رجال به حساب آورد; چرا كه معمولا بيشترين حجم كتاب هاى ذكر شده در فهرست ها را كتب روايى تشكيل مى‌دهد و سند مؤلف كتاب به آنها در كنار نام هر يك ذكر مى‌شود.
+
فهرست نویسى را مى‌توان یکى از بخش هاى [[علم رجال]] به حساب آورد؛ چرا که معمولا بیشترین حجم کتاب هاى ذکر شده در فهرست ها را کتب روایى تشکیل مى‌دهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر یک ذکر مى‌شود.
از ميان پنج كتاب اصلى رجال سه كتاب، موضوعشان رجال و دو كتاب ديگر در موضوع فهرست مى‌باشند.
+
از میان پنج کتاب اصلى رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب دیگر در موضوع فهرست مى‌باشند.
كتب رجال عبارتند از:
+
کتب رجال عبارتند از:
 
 
1- [[رجال كشى‌]]
 
 
 
2- [[رجال شيخ طوسى‌]]
 
  
3- [[رجال ابن غضائرى‌]]
+
۱- [[رجال کشی (کتاب)|رجال کشى‌]]
  
و دو كتاب فهرست عبارتند از:
+
۲- [[رجال شیخ طوسی (کتاب)|رجال شیخ طوسى‌]]
  
1- [[فهرست نجاشى]] با نام« فهرست اسماء مصنفي الشيعه» كه به رجال نجاشى نيز معروف است.
+
۳- [[رجال ابن غضائرى‌]]
  
2- [[فهرست شيخ طوسى]]( كتاب حاضر)
+
و دو کتاب فهرست عبارتند از:
  
البته اين پنج كتاب اولين كتابهاى نوشته شده در اين فن نيستند; بلكه اولين متن‌هاى موجود در زمان ما مى‌باشند و الا چندين عنوان كتاب ديگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تأليف شده كه متن هيچيك به دست ما نرسيده است.
+
۱- [[فهرست نجاشى]] با نام «فهرست اسماء مصنفی الشیعه» که به رجال نجاشى نیز معروف است.
  
== مولف ==
+
۲- فهرست شیخ طوسى (کتاب حاضر)
  
شيخ الطائفة، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى( 385- 460 هجرى)، از بزرگان [[شيعه]] در قرن پنجم هجرى.
+
البته این پنج کتاب اولین کتابهاى نوشته شده در این فن نیستند; بلکه اولین متن‌هاى موجود در زمان ما مى‌باشند و الا چندین عنوان کتاب دیگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تألیف شده که متن هیچیک به دست ما نرسیده است.
  
== موضوع ==
+
اصول پنج گانۀ رجالی فوق معتبرترین منبع براى دستیابى به اطلاعات رجالى محسوب مى‌شوند و آنچه در این کتب پیرامون شخصیتى آمده بهترین دلیل بر وثاقت یا عدم وثاقت اوست. بنابراین به استثناى رجال ابن غضائرى که در صحت مطالب آن تردیدهایى شده، هیچ شبهه‌اى در سندیت منقولات کتب چهارگانۀ رجال وجود ندارد و این بالاترین درجۀ اعتبارى است که براى یک کتاب فرض مى‌شود. نزدیکى زمان نگارش این کتب به عصر روات نیز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مى‌افزاید، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.
  
بيان اسامى مصنفين شيعه و كتاب هايى كه در عالم تشيع نوشته شده و سند [[شيخ طوسى]] به آنها.
+
==انگیزۀ نگارش==
  
 +
شیخ طوسى، در مقدمه فهرست، علت اقدام خویش به نوشتن این کتاب را چنین بیان مى‌کند:
 +
«من دیدم عده‌اى از بزرگان [[امامیه]] کتبى به عنوان فهرست مصنفات و [[اصول اربعمائه‌‌‌|اصول]] تألیف شده در [[شیعه|شیعه]]، نوشته‌اند; اما هیچیک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانۀ خویش و آنچه اجازۀ روایتش را گرفته نقل کرده است.
 +
در این میان تنها ابو الحسین احمد بن حسین ([[ابن غضائری|ابن غضائرى]]) چنین کارى کرده و دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى کتب و دیگرى اسامى اصول و متأسفانه این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثۀ او از بین رفتند...».
  
== اعتبار ==
+
==ویژگى‌های کتاب==
 
 
اصول پنج گانۀ رجال معتبرترين منبع براى دستيابى به اطلاعات رجالى محسوب مى‌شوند و آنچه در اين كتب پيرامون شخصيتى آمده بهترين دليل بر وثاقت يا عدم وثاقت اوست.
 
 
 
بنا بر اين به استثناى رجال ابن غضائرى كه در صحت مطالب آن ترديدهايى شده، هيچ شبهه‌اى در سنديت منقولات كتب چهارگانۀ رجال وجود ندارد و اين بالاترين درجۀ اعتبارى است كه براى يك كتاب فرض مى‌شود.
 
 
 
نزديكى زمان نگارش اين كتب به عصر روات نيز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مى‌افزايد، چرا كه معمولا مستند به حس هستند نه حدس.
 
 
 
== انگيزۀ نگارش ==
 
 
 
شيخ طوسى، در مقدمه فهرست ، علت اقدام خويش به نوشتن اين كتاب را چنين بيان مى‌كند:
 
« من ديدم عده‌اى از بزرگان اماميه كتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تأليف شده در شيعه، نوشته‌اند; اما هيچيك به طور كامل آنها را جمع آورى نكرده، بلكه هر كس تنها كتب كتابخانۀ خويش و آنچه اجازۀ روايتش را گرفته نقل كرده است.
 
در اين ميان تنها ابو الحسين احمد بن حسين( ابن غضائرى) چنين كارى كرده و دو كتاب نوشته، يكى شامل اسامى كتب و ديگرى اسامى اصول و متأسفانه اين دو كتاب را كسى استنساخ نكرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثۀ او از بين رفتند...»‌
 
 
 
== ويژگى‌ها ==
 
 
   
 
   
1- اين كتاب در رديف مهمترين منابع براى شناخت اعتبار راويان شيعه و از عمده‌ترين منابع است.
+
۱- این کتاب در ردیف مهمترین منابع براى شناخت اعتبار راویان [[شیعه|شیعه]] و از عمده‌ترین منابع است.
  
2- هدف اصلى از تأليف كتاب معرفى مؤلفين شيعه و كتب آنها است، لذا راويانى كه كتابى ننوشته‌اند نامشان در اين كتاب نيامده است.
+
۲- هدف اصلى از تألیف کتاب معرفى مؤلفین شیعه و کتب آنها است، لذا راویانى که کتابى ننوشته‌اند نامشان در این کتاب نیامده است.
  
3- در اين كتاب بعضى از مؤلفين شيعه ذكر نشده‌اند( مانند آنها كه شيخ طريقى به آنها ندارد).
+
۳- در این کتاب بعضى از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند(مانند آنها که شیخ طریقى به آنها ندارد).
  
4- در ضمن بيان شرح حال بعضى، جرح و تعديلى نسبت به برخى ديگر از روات ذكر شده، مانند: تضعيف كثير بن عياش قطّان در ترجمۀ [[زياد بن منذر]]( شماره 293).
+
۴- در ضمن بیان شرح حال بعضى، [[جرح و تعدیل|جرح و تعدیلى]] نسبت به برخى دیگر از روات ذکر شده، مانند: تضعیف کثیر بن عیاش قطّان در ترجمۀ زیاد بن منذر(شماره ۲۹۳).
  
5- شيخ طوسى عناوين مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، كنيه‌ها و اختلافات پيرامون آنها را در موارد فراوانى تذكر داده است.
+
۵- شیخ طوسى عناوین مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، [[کنیه|کنیه‌ها]] و اختلافات پیرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است.
  
6- در جاى جاى فهرست، هنگام ذكر يك نام، تاريخ‌هايى مانند ولادت و وفات و... نيز آمده است.
+
۶- در جاى جاى فهرست، هنگام ذکر یک نام، تاریخ‌هایى مانند ولادت و وفات و... نیز آمده است.
  
7- تذكراتى مانند عرضۀ كتاب بر معصومين عليهم السلام و تصحيح كتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر يك كتاب و يا روايات كسى مانند مراسيل [[ابن ابى عمير]] و... نيز از مطالب موجود در اين كتاب مى‌باشد.
+
۷- تذکراتى مانند عرضۀ کتاب بر [[معصوم|معصومین]] علیهم السلام و تصحیح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر یک کتاب و یا روایات کسى مانند مراسیل [[محمد بن ابی عمیر|ابن ابى عمیر]] و... نیز از مطالب موجود در این کتاب مى‌باشد.
  
'''دو نكتۀ مهم'''
+
'''دو نکتۀ مهم:'''
  
1- شيخ در برخى موارد مى‌گويد:« أخبرنا عدة من أصحابنا» و يا« جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور كرده‌اند در اين موارد طريق شيخ مجهول است.
+
۱- شیخ در برخى موارد مى‌گوید:«أخبرنا عدة من أصحابنا» و یا«جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور کرده‌اند در این موارد طریق شیخ مجهول است. جواب آن است که چنین نیست; زیرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مى‌داند شیخ عمدۀ نقلش در این کتاب از ۵ نفر است: [[شیخ مفید]]- [[ابن غضائرى]]- ابن حاشر- ابن ابى جید و ابن صلت اهوازى و از غیر اینها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مى‌آید که«عده» و«جماعت» معمولا شامل شیخ مفید است و دیگران. بنا بر این شبهه‌اى در وثاقت روایات کتاب وجود نخواهد داشت.
  
جواب آن است كه چنين نيست; زيرا كسى كه با كتاب فهرست مأنوس باشد مى‌داند شيخ عمدۀ نقلش در اين كتاب از 5 نفر است: [[شيخ مفيد]]- [[ابن غضائرى]]- ابن حاشر- [[ابن ابى جيد]] و [[ابن صلت اهوازى]] و از غير اينها در موارد كمى نقل كرده است و با تتبع در كتاب بدست مى‌آيد كه« عده» و« جماعت» معمولا شامل شيخ مفيد است و ديگران. بنا بر اين شبهه‌اى در وثاقت روايات كتاب وجود نخواهد داشت.
+
۲- شیخ، فهرست کتب اصحاب [[امامیه]] را نوشته است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد. پس آمدن نام افراد در این کتاب یک مدح عام را از جانب شیخ شامل او مى‌کند. ([[رجال نجاشی (کتاب)|رجال نجاشى]] و [[فهرست شیخ منتجب الدین (کتاب)|فهرست منتجب الدین]] و [[معالم العلماء (کتاب)|معالم العلماء]] نیز اینچنین هستند).
  
2- شيخ، فهرست كتب اصحاب اماميه را نوشته است، بنابراين صِرف آمدن نام يك نفر در اين كتاب، دليل بر شيعه بودن اوست مگر آنجا كه تصريح به خلاف شده باشد.
+
==ترتیب کتاب==
 +
 +
کتاب«الفهرست» داراى چنین ترتیبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌اى آن را مرتب نموده‌اند از جمله:
 +
۱- توسط شیخ على بن عبدالله مقشاعى بحرانى، متوفاى ۱۱۲۷ هجرى.
 +
۲- بوسیلۀ مولى [[عنایت الله قهپایی|عنایة الله قهپایى]]، متوفاى بعد از ۱۱۲۶ هجرى.(ایشان متن کتاب را در [[مجمع الرجال (کتاب)|مجمع الرجال]] خویش هم آورده است).
 +
۳- در سال ۱۰۰۵ هجرى به ترتیب الفبایى کامل در آمده که ظاهرا چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.
  
پس آمدن نام افراد در اين كتاب يك مدح عام را از جانب شيخ شامل او مى‌كند( رجال نجاشى و فهرست منتجب الدين و معالم العلماء نيز اينچنين هستند).
+
کتاب حاضر که داراى ترتیب الفبایى است در مجموع ۸۸۸ نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است. البته به این تعداد باید کسانى که در ضمن ترجمۀ دیگرى نام برده شده اند نیز اضافه شود که در مجموع نزدیک به ۹۰۰ نفر مى‌شود.
  
== ترتيب كتاب ==
+
==تلخیص و تکمیل کتاب==
 
   
 
   
كتاب« الفهرست» داراى چنين ترتيبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌اى آن را مرتب نموده‌اند از جمله:
+
کتاب شریف «الفهرست» توسط [[محقق حلى]]، ابو القاسم جعفر بن حسن بن یحیى، صاحب [[شرایع الاسلام (کتاب)|شرایع الإسلام]](متوفاى ۶۷۶ هجرى) تلخیص شده و نام کتاب ها و سندهاى شیخ به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفین را با خصوصیاتشان باقى گذاشته است. ایشان کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است.
1- توسط شيخ على بن عبد الله مقشاعى بحرانى، متوفاى 1127 هجرى.
+
همچنین شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانى ماحوزى(متوفاى ۱۱۲۱ هجرى) کتاب را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.
2- بوسيلۀ مولى [[عناية الله قهپايى]]، متوفاى بعد از 1126 هجرى.( ايشان متن كتاب را در مجمع الرجال خويش هم آورده است).
 
3- در سال 1005 هجرى به ترتيب الفبايى كامل در آمده كه ظاهرا چاپ حاضر نيز بر اساس اين ترتيب است.
 
  
== شرح و تلخيص ==
+
همچنین فهرست شیخ به جهت اهمیت و اعتبارى که داشته توسط برخى از بزرگان تکمیل شده و تتمه‌اى بر آن نگاشته‌اند، از جمله:
 
كتاب شريف« الفهرست» توسط [[محقق حلى]] ، ابو القاسم جعفر بن حسن بن يحيى، صاحب [[شرايع الإسلام]]( متوفاى 676 هجرى) تلخيص شده و نام كتاب ها و سندهاى شيخ به آنها را حذف كرده و تنها نام مصنفين را با خصوصياتشان باقى گذاشته است. ايشان كتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب كرده است.
 
همچنين شيخ سليمان بن عبد الله بحرانى ماحوزى( متوفاى 1121 هجرى) كتاب را شرح كرده و نام آن را« معراج الكمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.
 
  
== تتمات ==
+
۱- [[شیخ منتجب الدین|شیخ منتجب الدین]]، متوفاى بعد از ۵۸۵ هجرى کتاب فهرست خویش را به عنوان تتمه‌اى بر فهرست شیخ نوشته و در آن اسامى مؤلفین شیعه را از زمان شیخ طوسى تا عصر خویش آورده است.
 +
۲- [[معالم العلماء]] توسط [[ابن شهر آشوب|ابن شهر آشوب مازندرانى]](متوفاى ۵۸۸ هجرى) تألیف شد و ۳۰۰ مصنف را به فهرست شیخ اضافه نمود.
  
فهرست شيخ به جهت اهميت و اعتبارى كه داشته توسط برخى از بزرگان تكميل شده و تتمه‌اى بر آن نگاشته‌اند، از جمله:
+
==نسخۀ کتاب==
  
1- [[شيخ منتجب الدين]]، متوفاى بعد از 585 هجرى كتاب فهرست خويش را به عنوان تتمه‌اى بر فهرست شيخ نوشته و در آن اسامى مؤلفين شيعه را از زمان شيخ طوسى تا عصر خويش آورده است.
+
در اعتبار اصل کتاب هیچ شبهه‌اى نیست; اما دو نکته پیرامون نسخه‌هاى کتاب قابل توجه است:
2- [[معالم العلماء]] توسط [[ابن شهر آشوب مازندرانى]]( متوفاى 588 هجرى) تأليف شد و 300 مصنف را به فهرست شيخ اضافه نمود.
+
اول اینکه: در بین چند نسخۀ خطى موجود از کتاب یک نسخه تفاوت کلى و عمده‌اى با بقیۀ نسخه‌ها دارد. ظاهرا مسئله چنین است که شیخ طوسى ابتدا نسخه‌اى از کتاب نوشته و زمانیکه براى بار دوم کتاب را مى‌نگاشته تغییراتى در آن داده است و احتمالا عده‌اى، از همان نسخۀ اول استنساخ کرده‌اند. از قرائن پیداست نسخۀ تنها، ابتدا نوشته شده و بقیۀ نسخه‌ها از نسخۀ دوم شیخ مى‌باشند. مثلا در نسخۀ اول پس از ذکر نام [[سید مرتضى]] دعا براى طول عمرش شده(طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه)، و در بقیۀ نسخه‌ها(رضى الله عنه) آمده و تاریخ وفات او نیز ذکر شده است.
  
== روايت كتاب ==
+
دوم اینکه: از کتاب دو نسخۀ چاپى متفاوت در دست است. یکى چاپ [[نجف]] اشرف از سال ۱۳۵۶ هجرى و دیگرى چاپ هند مربوط به سال ۱۲۷۱ هجرى.
 +
در چاپ نجف ترتیب اصلى کتاب حفظ شده و داراى اشکالات کمى است، اما در چاپ هند ترتیب کتاب را به صورت الفبایى درآورده‌اند و متأسفانه در آن تصرفاتى کرده‌اند که کتاب از اعتبار و ارزش افتاده است. بنابراین چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بیشترى است.
 +
==منابع==
  
كتاب فهرست توسط شيخ طوسى براى فرزند فقيه و گرانقدرش، [[ابو على طوسى]] قراءت شد. ابو على نيز آن را براى ابن رطبۀ سوراوى قراءت نمود. وى نيز كتاب را براى ابو البركات عبداد قراءت كرد.
+
*مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت ۲ [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
نسخۀ حاضر املاء ابوالبركات عبداد است كه در 16 جمادى الأولى سال 587 هجرى آن را املاء نموده است.
+
{{حدیث}}
+
==متن کتاب==
== حجم كتاب ==
+
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/37559/الفهرست '''الفهرست (شیخ طوسی)''']
 
كتاب حاضر كه داراى ترتيب الفبايى است در مجموع 888 نفر از مؤلفين شيعه را نام برده است. البته به اين تعداد بايد كسانى كه در ضمن ترجمۀ ديگرى نام برده شده اند نيز اضافه شود كه در مجموع نزديك به 900 نفر مى‌شود.
 
  
== نسخۀ كتاب ==
+
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
  
در اعتبار اصل كتاب هيچ شبهه‌اى نيست; اما دو نكته پيرامون نسخه‌هاى كتاب قابل توجه است:
 
اول اينكه: در بين چند نسخۀ خطى موجود از كتاب يك نسخه تفاوت كلى و عمده‌اى با بقيۀ نسخه‌ها دارد.
 
 
ظاهرا مسئله چنين است كه شيخ طوسى ابتدا نسخه‌اى از كتاب نوشته و زمانيكه براى بار دوم كتاب را مى‌نگاشته تغييراتى در آن داده است و احتمالا عده‌اى، از همان نسخۀ اول استنساخ كرده‌اند.
 
 
از قرائن پيداست نسخۀ تنها، ابتدا نوشته شده و بقيۀ نسخه‌ها از نسخۀ دوم شيخ مى‌باشند. مثلا در نسخۀ اول( تنها) پس از ذكر نام [[سيد مرتضى]]  دعا براى طول عمرش شده( طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أيامه)، و در بقيۀ نسخه‌ها( رضى الله عنه) آمده و تاريخ وفات او نيز ذكر شده است.
 
 
دوم اينكه: از كتاب دو نسخۀ چاپى متفاوت در دست است. يكى چاپ [[نجف]] اشرف از سال 1356 هجرى و ديگرى چاپ هند مربوط به سال 1271 هجرى.
 
در چاپ نجف ترتيب اصلى كتاب حفظ شده و داراى اشكالات كمى است، اما در چاپ هند ترتيب كتاب را به صورت الفبايى درآورده‌اند و متأسفانه در آن تصرفاتى كرده‌اند كه كتاب از اعتبار و ارزش افتاده است. بنا بر اين چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بيشترى است.
 
 
 
== منابع ==
 
*مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت 2 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی
 
{{حدیث}}
 
==متن کتاب الفهرست==
 
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/37559/الفهرست  الفهرست]
 
 
[[رده:منابع رجالی]]
 
[[رده:منابع رجالی]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۰۷


فهرست شیخ طوسی.jpg
نویسنده شيخ طوسى
موضوع محدثان شیعه / علم الرجال
زبان عربی
تعداد جلد 1
محقق جواد القیومی

الفهرست

کتاب «الفهرست» تألیف شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى (۳۸۵- ۴۶۰ هجرى)، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجرى است. این کتاب در بیان اسامى مصنفین شیعه و کتاب هایى که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسى به آنهاست می باشد. کتاب فهرست توسط شیخ طوسى براى فرزند فقیه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد. ابو على نیز آن را براى ابن رطبۀ سوراوى قراءت نمود. وى نیز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قراءت کرد. نسخۀ حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در ۱۶ جمادى الأولى سال ۵۸۷ هجرى آن را املاء نموده است.

فهرست نویسی

فهرست نویسى را مى‌توان یکى از بخش هاى علم رجال به حساب آورد؛ چرا که معمولا بیشترین حجم کتاب هاى ذکر شده در فهرست ها را کتب روایى تشکیل مى‌دهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر یک ذکر مى‌شود. از میان پنج کتاب اصلى رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب دیگر در موضوع فهرست مى‌باشند. کتب رجال عبارتند از:

۱- رجال کشى‌

۲- رجال شیخ طوسى‌

۳- رجال ابن غضائرى‌

و دو کتاب فهرست عبارتند از:

۱- فهرست نجاشى با نام «فهرست اسماء مصنفی الشیعه» که به رجال نجاشى نیز معروف است.

۲- فهرست شیخ طوسى (کتاب حاضر)

البته این پنج کتاب اولین کتابهاى نوشته شده در این فن نیستند; بلکه اولین متن‌هاى موجود در زمان ما مى‌باشند و الا چندین عنوان کتاب دیگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تألیف شده که متن هیچیک به دست ما نرسیده است.

اصول پنج گانۀ رجالی فوق معتبرترین منبع براى دستیابى به اطلاعات رجالى محسوب مى‌شوند و آنچه در این کتب پیرامون شخصیتى آمده بهترین دلیل بر وثاقت یا عدم وثاقت اوست. بنابراین به استثناى رجال ابن غضائرى که در صحت مطالب آن تردیدهایى شده، هیچ شبهه‌اى در سندیت منقولات کتب چهارگانۀ رجال وجود ندارد و این بالاترین درجۀ اعتبارى است که براى یک کتاب فرض مى‌شود. نزدیکى زمان نگارش این کتب به عصر روات نیز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مى‌افزاید، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.

انگیزۀ نگارش

شیخ طوسى، در مقدمه فهرست، علت اقدام خویش به نوشتن این کتاب را چنین بیان مى‌کند: «من دیدم عده‌اى از بزرگان امامیه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تألیف شده در شیعه، نوشته‌اند; اما هیچیک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانۀ خویش و آنچه اجازۀ روایتش را گرفته نقل کرده است. در این میان تنها ابو الحسین احمد بن حسین (ابن غضائرى) چنین کارى کرده و دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى کتب و دیگرى اسامى اصول و متأسفانه این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثۀ او از بین رفتند...».

ویژگى‌های کتاب

۱- این کتاب در ردیف مهمترین منابع براى شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمده‌ترین منابع است.

۲- هدف اصلى از تألیف کتاب معرفى مؤلفین شیعه و کتب آنها است، لذا راویانى که کتابى ننوشته‌اند نامشان در این کتاب نیامده است.

۳- در این کتاب بعضى از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند(مانند آنها که شیخ طریقى به آنها ندارد).

۴- در ضمن بیان شرح حال بعضى، جرح و تعدیلى نسبت به برخى دیگر از روات ذکر شده، مانند: تضعیف کثیر بن عیاش قطّان در ترجمۀ زیاد بن منذر(شماره ۲۹۳).

۵- شیخ طوسى عناوین مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، کنیه‌ها و اختلافات پیرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است.

۶- در جاى جاى فهرست، هنگام ذکر یک نام، تاریخ‌هایى مانند ولادت و وفات و... نیز آمده است.

۷- تذکراتى مانند عرضۀ کتاب بر معصومین علیهم السلام و تصحیح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر یک کتاب و یا روایات کسى مانند مراسیل ابن ابى عمیر و... نیز از مطالب موجود در این کتاب مى‌باشد.

دو نکتۀ مهم:

۱- شیخ در برخى موارد مى‌گوید:«أخبرنا عدة من أصحابنا» و یا«جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور کرده‌اند در این موارد طریق شیخ مجهول است. جواب آن است که چنین نیست; زیرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مى‌داند شیخ عمدۀ نقلش در این کتاب از ۵ نفر است: شیخ مفید- ابن غضائرى- ابن حاشر- ابن ابى جید و ابن صلت اهوازى و از غیر اینها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مى‌آید که«عده» و«جماعت» معمولا شامل شیخ مفید است و دیگران. بنا بر این شبهه‌اى در وثاقت روایات کتاب وجود نخواهد داشت.

۲- شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد. پس آمدن نام افراد در این کتاب یک مدح عام را از جانب شیخ شامل او مى‌کند. (رجال نجاشى و فهرست منتجب الدین و معالم العلماء نیز اینچنین هستند).

ترتیب کتاب

کتاب«الفهرست» داراى چنین ترتیبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌اى آن را مرتب نموده‌اند از جمله: ۱- توسط شیخ على بن عبدالله مقشاعى بحرانى، متوفاى ۱۱۲۷ هجرى. ۲- بوسیلۀ مولى عنایة الله قهپایى، متوفاى بعد از ۱۱۲۶ هجرى.(ایشان متن کتاب را در مجمع الرجال خویش هم آورده است). ۳- در سال ۱۰۰۵ هجرى به ترتیب الفبایى کامل در آمده که ظاهرا چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.

کتاب حاضر که داراى ترتیب الفبایى است در مجموع ۸۸۸ نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است. البته به این تعداد باید کسانى که در ضمن ترجمۀ دیگرى نام برده شده اند نیز اضافه شود که در مجموع نزدیک به ۹۰۰ نفر مى‌شود.

تلخیص و تکمیل کتاب

کتاب شریف «الفهرست» توسط محقق حلى، ابو القاسم جعفر بن حسن بن یحیى، صاحب شرایع الإسلام(متوفاى ۶۷۶ هجرى) تلخیص شده و نام کتاب ها و سندهاى شیخ به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفین را با خصوصیاتشان باقى گذاشته است. ایشان کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است. همچنین شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانى ماحوزى(متوفاى ۱۱۲۱ هجرى) کتاب را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.

همچنین فهرست شیخ به جهت اهمیت و اعتبارى که داشته توسط برخى از بزرگان تکمیل شده و تتمه‌اى بر آن نگاشته‌اند، از جمله:

۱- شیخ منتجب الدین، متوفاى بعد از ۵۸۵ هجرى کتاب فهرست خویش را به عنوان تتمه‌اى بر فهرست شیخ نوشته و در آن اسامى مؤلفین شیعه را از زمان شیخ طوسى تا عصر خویش آورده است. ۲- معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى(متوفاى ۵۸۸ هجرى) تألیف شد و ۳۰۰ مصنف را به فهرست شیخ اضافه نمود.

نسخۀ کتاب

در اعتبار اصل کتاب هیچ شبهه‌اى نیست; اما دو نکته پیرامون نسخه‌هاى کتاب قابل توجه است: اول اینکه: در بین چند نسخۀ خطى موجود از کتاب یک نسخه تفاوت کلى و عمده‌اى با بقیۀ نسخه‌ها دارد. ظاهرا مسئله چنین است که شیخ طوسى ابتدا نسخه‌اى از کتاب نوشته و زمانیکه براى بار دوم کتاب را مى‌نگاشته تغییراتى در آن داده است و احتمالا عده‌اى، از همان نسخۀ اول استنساخ کرده‌اند. از قرائن پیداست نسخۀ تنها، ابتدا نوشته شده و بقیۀ نسخه‌ها از نسخۀ دوم شیخ مى‌باشند. مثلا در نسخۀ اول پس از ذکر نام سید مرتضى دعا براى طول عمرش شده(طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه)، و در بقیۀ نسخه‌ها(رضى الله عنه) آمده و تاریخ وفات او نیز ذکر شده است.

دوم اینکه: از کتاب دو نسخۀ چاپى متفاوت در دست است. یکى چاپ نجف اشرف از سال ۱۳۵۶ هجرى و دیگرى چاپ هند مربوط به سال ۱۲۷۱ هجرى. در چاپ نجف ترتیب اصلى کتاب حفظ شده و داراى اشکالات کمى است، اما در چاپ هند ترتیب کتاب را به صورت الفبایى درآورده‌اند و متأسفانه در آن تصرفاتى کرده‌اند که کتاب از اعتبار و ارزش افتاده است. بنابراین چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بیشترى است.

منابع

  • مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت ۲ [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

الفهرست (شیخ طوسی)