شرح نهج البلاغه ابن میثم (مصباح السالکین) (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱۲: | سطر ۱۲: | ||
|لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/84458/ متن شرح نهج البلاغه ابن میثم] | |لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/84458/ متن شرح نهج البلاغه ابن میثم] | ||
}} | }} | ||
| − | ''' | + | '''«مصباح السالکین»''' یا '''«شرح کبیر نهج البلاغه»''' اثر عالم برجسته [[شیعه|شیعی]]، [[ابن میثم بحرانی]]، معروف ترین شرح [[نهج البلاغة|نهج البلاغه]] در سده هفتم قمری (تالیف 677 ه.ق) است. این شرح جنبه [[فلسفه|فلسفى]] - [[عرفان|عرفانى]] دارد كه در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظيم گشته است. لازم به تذکر است که وی پس از نگارش این شرح، آن را تلخیص نموده و آن را [[اختيار مصباح السالكين|اختیار مصباح السالکین]] نامیده است. |
=معرفی نویسنده= | =معرفی نویسنده= | ||
| − | كمال‌الدين ميثم بن على بن ميثم | + | [[ابن میثم بحرانی|كمال‌الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى]]، [[محدث]]، [[فقیه|فقيه]] و [[علم کلام|متكلم]] مشهور [[شیعه|شيعه]] در سدۀ 7 قمری و 13 میلادی است. برخى لقب او را مفيدالدين آورده‌اند. وی در 636 قمری زاده شد.<ref>ابن میثم ،میثم بن علی، ویکی نور</ref> این عالم فرزانه، معاصر [[خواجه نصیرالدین طوسی]] بوده و ظاهرا میان آن دو رابطه استادی و شاگردی دوجانبه برقرار بوده است. بدین گونه که خواجه نزد وی به آموزش [[فقه]] و او نزد خواجه به آموزش [[علم کلام|کلام]] پرداخته است. هرچند گفته اند مقام فقهی او بسان مقام کلامی خواجه بوده است، با این همه مهمترین اثر وی که همین شرح [[نهج البلاغة|نهج البلاغه]] است، بیش از همه شرحی به روش کلامی و [[فلسفه|فلسفی]] است.<ref>مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره 19</ref> |
| − | + | ایشان مردی [[زهد|زاهد]] و [[عارف]] بوده و مدتی از عمر خویش را در عزلت گذرانده است. او هم چنین دارای فضائل نفسانی و کرامات بوده و صاحب کتاب [[أنوار البدرين في تراجم علماء القطيف و الأحساء و البحرين (کتاب)|انوار البدرین]] نمونه ای از کرامات او را ذکر می کند. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | برخی دیگر از آثار ابن ميثم بحرانى عبارتند از: [[اختيار مصباح السالكين]]، [[شرح علی المائة کلمة لامیرالمومنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام (کتاب)|شرح المائة کلمة]] که نام دیگر آن "منهاج العارفين" است، اصول البلاغه و قواعد المرام | |
| − | از ابن ميثم بحرانى | ||
| − | |||
| − | + | ابن ميثم در مجمع الجزائر [[بحرین|بحرين]] به دنيا آمده و پس از وفات در مقبره جدّش «المعلى» در قريه «هلتا» از قراء بحرين، به خاك سپرده شده است. بعضى وفات او را در 699 ه. ق. دانسته اند و ديگران كه قول بيشترين است، 679 ثبت كرده اند.<ref>قربانعلی مقدم - علی اصغر نوادی یحیی زاده،ترجمه شرح ابن میثم، ج1، ص24-26</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | == | + | =معرفی اجمالی کتاب= |
| + | [[ابن میثم بحرانی|ابن میثم]] اولین فیلسوف و متکلم معروف [[شیعه|شیعی]] است که شرح مفصل بر [[نهج البلاغة|نهج البلاغه]] نوشته است. اهمیت این شرح از این جهت مورد توجه است که در بیشتر زمینه های علمی، علمای پس از او به شرح ابن میثم استناد کرده اند. | ||
| + | در عرصه فلسفه، شخصیت او در میان متکلمان از همه برجسته تر بود تا آنجا که او را "فیلسوف محقق" و "حکیم مدقق" نامیده اند. [[قاضی نورالله شوشتری|قاضی نور الله شوشتری]] گفته است شرح او مشتمل بر [[حکمت]] و [[علم کلام|کلام]] و [[تصوف]] است.<ref>محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص140 تا 142</ref> | ||
| − | + | شرح كبير نهج البلاغه از اهميّت خاصّى برخوردار است و چنان كه از مقدّمه خود شارح استفاده مى شود، تشويق علاء الدّين عطاملك جوينى حاكم [[بغداد]] سبب شده است تا او شرح كبير نهج البلاغه را بنويسد و سپس بخاطر فرزندان عطاملك ابو منصور محمد، و مظفر الدّين ابو العباس شرح كبير را دو بار خلاصه كرده و آن را شرح متوسّط و صغير ناميده است. برخى شرح كلمات قصار ابن ميثم را شرح سوّم او شمرده اند.<ref>محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص150-152.</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | مهمترین ویژگی شرح ابن میثم، صبغه [[علم کلام|کلامی]] و [[فلسفه|فلسفی]] آن است. ابن میثم به علت مطالعات گسترده حکمی و کلامی، با نگاه یک متکلم شیعی کوشیده است تا به بررسی و شرح [[نهج البلاغة|نهج البلاغه]] بپردازد. این ویژگی ضمن آنکه یک امتیاز برای این شرح تلقی گردیده، اما به علت تحت الشعاع قرار گرفتن سایر مسائل، مورد نقد برخی از شارحان دیگر قرار گرفته است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است: | اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است: | ||
الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است. | الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است. | ||
| − | ب- متن كه شرح كامل نهج‌البلاغه به صورت ترتيبى است<ref>شرح نهج البلاغه(ابن میثم)،ویکی نور</ref> | + | ب- متن کتاب كه شرح كامل نهج‌البلاغه به صورت ترتيبى است.<ref>شرح نهج البلاغه(ابن میثم)،ویکی نور</ref> |
| − | |||
| − | |||
=گزارش محتوا= | =گزارش محتوا= | ||
| − | ابن میثم در آغاز جلد نخست، مقدمه ای در حدود هفتاد صفحه پیرامون مباحث ادبی نگاشته، موضوعاتی نظیر دلالت الفاظ، اقسام لفظ، مباحث اشتقاق الفاظ، ترادف و توکید، مشترک لفظی، بلاغت و فصاحت، محاسن کلام، حقیقت و مجاز، تشبیه، استعاره، حقیقت نظم، اقسام نظم، حقیقت خطابه، مبادی و اقسام خطابه، امور مختلف در زیبایی خطابه را توضیح داده است .<ref>مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19</ref> | + | ابن میثم در آغاز جلد نخست، مقدمه ای در حدود هفتاد صفحه پیرامون مباحث ادبی نگاشته، موضوعاتی نظیر دلالت الفاظ، اقسام لفظ، مباحث اشتقاق الفاظ، ترادف و توکید، مشترک لفظی، بلاغت و فصاحت، محاسن کلام، حقیقت و مجاز، تشبیه، استعاره، حقیقت نظم، اقسام نظم، حقیقت خطابه، مبادی و اقسام خطابه، امور مختلف در زیبایی خطابه را توضیح داده است.<ref>مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19</ref> |
وى نگارش چنين مقدمه‌اى را ضرورى مى‌ديده، چرا كه خواننده، اگر بدون پيش زمينه بلاغى به مطالعه اين شرح كه آكنده از اصول، قواعد، اصطلاحات و توضيحات بلاغى است- بپردازد سرگردان و حيران مى‌شود.<ref> شرح نهج البلاغه (ابن میثم) ویکی نور</ref> | وى نگارش چنين مقدمه‌اى را ضرورى مى‌ديده، چرا كه خواننده، اگر بدون پيش زمينه بلاغى به مطالعه اين شرح كه آكنده از اصول، قواعد، اصطلاحات و توضيحات بلاغى است- بپردازد سرگردان و حيران مى‌شود.<ref> شرح نهج البلاغه (ابن میثم) ویکی نور</ref> | ||
| − | در ادامه همین مقدمه بحثی جالب پیرامون شخصیت و فضائل انسانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام وجود دارد . او در این بحث که طی چند فصل ذکر شده، از ابعاد مختلف به بررسی شخصیت امام علیه السلام می پردازد: فضیلت های بیرونی امام علیه السلام (ص 75) فضیلتهای نفسانی امام علیه السلام در ابعاد نظری و عملی (ص 79)، کرامات امیرالمؤمنین (ص 82).<ref>مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19</ref> | + | در ادامه همین مقدمه بحثی جالب پیرامون شخصیت و فضائل انسانی امام [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام وجود دارد. او در این بحث که طی چند فصل ذکر شده، از ابعاد مختلف به بررسی شخصیت امام علیه السلام می پردازد: فضیلت های بیرونی امام علیه السلام (ص 75) فضیلتهای نفسانی امام علیه السلام در ابعاد نظری و عملی (ص 79)، کرامات امیرالمؤمنین (ص 82).<ref>مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19</ref> |
| − | مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذكر نسب [[سيد رضى]] پرداخته و توضيح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمۀ سيد رضى بر نهج‌البلاغه را آورده و شرح كرده است. پس از اين شرح تقريبا مفصل بر مقدمه سيد رضى، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود كه به ترتيب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرين خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصيت‌نامه‌ها، كه بخش دوم نهج‌البلاغه را تشكيل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرين نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه كلمات قصار را در نيمه دوم اين جلد جاى داده و شرح خود را به پايان رسانده است.شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم بحرانى آكنده از معانى رفيع عرفانى است<ref>شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ویکی نور </ref> | + | |
| + | مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذكر نسب [[سيد رضى]] پرداخته و توضيح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمۀ سيد رضى بر [[نهج البلاغة|نهج‌البلاغه]] را آورده و شرح كرده است. پس از اين شرح تقريبا مفصل بر مقدمه سيد رضى، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود كه به ترتيب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرين خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصيت‌نامه‌ها، كه بخش دوم نهج‌البلاغه را تشكيل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرين نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه كلمات قصار را در نيمه دوم اين جلد جاى داده و شرح خود را به پايان رسانده است. شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم بحرانى آكنده از معانى رفيع [[عرفان|عرفانى]] است.<ref>شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ویکی نور </ref> | ||
| − | =شیوه | + | =شیوه مؤلف در شرح نهج‌البلاغه= |
در مطالعه شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم مى‌توان شيوه‌اى را به شرح ذيل ملاحظه نمود: | در مطالعه شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم مى‌توان شيوه‌اى را به شرح ذيل ملاحظه نمود: | ||
| − | *1-ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد. | + | *1- ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد. |
| − | *2-شيخ شرح خود را با لفظ «اقول» شروع مى‌كند. | + | *2- شيخ شرح خود را با لفظ «اقول» شروع مى‌كند. |
| − | *3-در ابتداى شرح، مفردات توضيح داده مى‌شوند و براى اين منظور گاه به آيات قرآنى و زمانى نيز به شعر و حديث استشهاد مى‌شود. | + | *3- در ابتداى شرح، مفردات توضيح داده مى‌شوند و براى اين منظور گاه به آيات [[قرآن|قرآنى]] و زمانى نيز به [[شعر]] و [[حدیث|حديث]] استشهاد مى‌شود. |
| − | *4-شارح، علاوه بر معانى مفردات، جنبه‌هاى بلاغى كلام امام را نيز برمى‌شمارد. | + | *4- شارح، علاوه بر معانى مفردات، جنبه‌هاى [[بلاغت|بلاغى]] كلام امام را نيز برمى‌شمارد. |
| − | *5-شارح، بحث خود را با بررسى كامل مفاهيم و حقايق فلسفى و بعضا عرفانى غنا مى‌بخشد. | + | *5- شارح، بحث خود را با بررسى كامل مفاهيم و حقايق فلسفى و بعضا عرفانى غنا مى‌بخشد. |
| − | *6-شيخ مباحث خود را به زير بخش‌هاى زيادى تقسيم مى‌كند و هر قسمت را يك فصل مى‌نامد و براى برخى از قسمت‌ها نيز نامى مى‌نهد. | + | *6- شيخ مباحث خود را به زير بخش‌هاى زيادى تقسيم مى‌كند و هر قسمت را يك فصل مى‌نامد و براى برخى از قسمت‌ها نيز نامى مى‌نهد. |
| − | *7-در برخى موارد، پيش از پرداختن به شرح، سبب ورود كلام بيان شده است، ذكر سبب ورود، بيش از همه، در نامه‌ها و كمتر از همه، در كلمات قصار به چشم مى‌خورد. | + | *7- در برخى موارد، پيش از پرداختن به شرح، سبب ورود كلام بيان شده است، ذكر سبب ورود، بيش از همه، در نامه‌ها و كمتر از همه، در كلمات قصار به چشم مى‌خورد. |
| − | *8-در شرح نامه‌ها اگر نامه امام على(ع) در جواب به نامه كسى نوشته شده باشد، شارح، گاه متن كامل نامه آن شخص و گاه بخشى از آن را آورده است. | + | *8- در شرح نامه‌ها اگر نامه [[امام علی علیه السلام|امام على]](ع) در جواب به نامه كسى نوشته شده باشد، شارح، گاه متن كامل نامه آن شخص و گاه بخشى از آن را آورده است. |
| − | *9-تاريخ صدور كلام را در مواردى كه دست يافته يا لازم بداند، ذكر كرده است. | + | *9- تاريخ صدور كلام را در مواردى كه دست يافته يا لازم بداند، ذكر كرده است. |
| − | *10-مخاطب نامه در مواردى به اجمال معرفى شده است. | + | *10- مخاطب نامه در مواردى به اجمال معرفى شده است. |
| − | *11-شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد خطبه | + | *11- شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد [[خطبه شقشقیه|خطبه شقشقيه]]، شُبهه ساختگى بودن اين خطبه و شك در صدور آن را از امام على(ع) از سوى [[اهل سنت]] مطرح شده و مؤلف، پس از ذكر اين شبهات و آوردن دلايل انكار اين خطبه از سوى آنان، براهين كافى و وافى در رد اين پندار، ارائه كرده است. |
| − | *12-در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است. | + | *12- در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است. |
| − | *13-ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها را بیان کرده است. <ref>همان</ref> | + | *13- ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها را بیان کرده است.<ref>همان</ref> |
| + | |||
| + | =ویژگی‌های این شرح= | ||
| + | از مؤلفه‌هاى موجود در این شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تكه تكه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده های بجا و شایسته از [[قرآن|قرآن کریم]] در توضیح و تفسیر کلام مولی علیه السلام، نظر به سایر شرح های قبل از خود و گاه با نقل کلمات شارحان پیشین به تایید یا تضعیف اقوال آنان می پردازد. | ||
| − | + | اشاره به اقوال ادیبان گذشته در فهم کلمات [[نهج البلاغه]]، استفاده از احاديث [[اهل البیت|اهل بيت]] و [[صحابی|صحابه]]، به كارگيرى مباحث كلامی، فلسفى منطقى، استفاده از گفته‌هاى تاريخى، استفاده از اشعار عرب، تكميل شعر به كار رفته در كلام حضرت امير، به كارگيرى علوم ادبى چون [[صرف]]، [[علم نحو|نحو]] و [[بلاغت]]، شرح ندادن قسمت‌هايى از متن، بيان معاريض و اشارت موجود در كلام حضرت على(ع)، بيان اشتراكات و تشابهات، شرح مفصل بخش‌هايى مربوط به [[توحید|توحيد]] و خداشناسى، ذكر خاستگاه كنايات و ضرب‌المثل‌ها، مشخص نكردن منبع و گوينده برخى اقوال، كاربرد واژه "السيد" برای [[سید رضی|سيد رضى]] و با "و بالله التوفيق" و گاه "بالله التوفيق و العصمة" يا "بالله العصمة و التوفيق" يا تعابيرى از اين دست، شرح را به پايان مى‌برد.<ref>همان؛ مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19</ref> | |
| − | |||
| − | =نظر | + | =نظر عالمان درباره شرح ابن میثم= |
| − | شرح ابن میثم از بهترین شرح هاست. عده ای معتقدند که منزلت شرح ابن میثم در بین بقیه شروح مثل منزلت کشاف است در بین بقیه | + | شرح ابن میثم از بهترین شرح هاست. عده ای معتقدند که منزلت شرح ابن میثم در بین بقیه شروح مثل منزلت [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|کشاف]] است در بین بقیه [[تفسیر قرآن|تفاسیر]]، همچنین کفته اند: اگر وجوه استعارات رنگارنگ و نکات عبارات شریف آن حضرت به وسیله اندیشه عمیق و نظر دقیق ابن میثم کشف و ظاهر نمی شد «زینهار کس به غور آن رسیدی».(نامه دانشوران ، ج3، ص 287-288) عده ای دیگر در اهمیت این شرح گفته اند: سزاوار است این شرح با نور بر حدقه چشمها نوشته شود نه با جوهر بر روی ورق ها.(السلافة، ج1،ص45.) هم چنین گفته اند: شرح او یکی از بهترین شرح هاست که از حشو و زوائد خالی است و مزین به فواید و فراید فراوانی است (هاشمی خوئی ، منهاج البراعة،ج1، ص5-6) |
| − | |||
| − | |||
| − | + | البته عیوبی نیز برای این شرح بر شمرده اند از جمله اینکه در این شرح بعضی اشتباهات تاریخی وجود دارد که ابن میثم از شارح قبلی، [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] گرفته است(قاموس الرجال، ج9، ص164). دیگر اینکه ابن میثم در شرح خود از روایات کمتر استفاده کرده و بیشتر به معقولات پرداخته است و هم چنین در بیان لغات تنها به شرح مواد لغات پرداخته ولی درباره هیئت آن بحث نکرده است.( منهاج البراعة، ج1، ص5-6) از جمله اشکالات دیگر اینکه او بسیار به تأویل ظواهر پرداخته است حتی در مواردی که مجالی برای تأویل نیست. (روضات ، ج5،ص21)(محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص154. | |
| − | + | نقد دیگری که بر این شرح مطرح گردیده کثرت استناد به روایات [[سنی]] و ضعف استفاده از منابع روایی و نقلی [[شیعه|شیعی]] است. هم چنین در مباحث ادبی و لغوی نیز نقدهایی به این شرح وارد شده است. برای نمونه بنگرید به: منهاج البراعة، ج 1 ص 6.<ref>مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات ، شماره 19</ref> | |
| − | =ترجمه کتاب= | + | =نسخه‌های خطی= |
| + | يكي ديگر از امتيازات شرح ابن ميثم بحراني آن است كه نسخه دستنويس مؤلف، پـس از گذشت ٧٥٠ سال هم اكنون موجود است و در كتابخانه ها از آن نگهداري مي شود. اهل تحقيق مي دانند كه نسخه دستخط مؤلف علاوه بر آنكه بهترين ياور مصححان در بازنويسي عرضه عاري از غلـط كتـاب اسـت، خـود سـندي اسـتوار در اصـالت انتساب آن نسخه نيز به شمار مي آيد، يعني به جرأت مي توان گفت كه ايـن همـان اثـر مؤلف است و از تغييرات تصحيفات ناسخان كم مايه در آن اثري نيست. مجلدي از اين نسخه نفيس كه به نسخه چستربيتي شناخته مي شود بـه شـماره ٣٧٧٩ ثبت است، توسط آربري در فهرست خطـي عربـي (4/ 9) معرفـي شـده و تـاريخ كتابت مؤلف بر روي آن ٦٧٤ ثبت است. | ||
| + | |||
| + | مجلد ديگر آن بـا شناسـه چـستربيتي ٣١٦٩ معرفـي مـي شـود در سـال ٦٧٧ توسط مؤلف كتابت گرديده که حاج [[محدث نوری|ميرزا حسين نـوري طبرسـي]] بـر روي بـرگ اول آن نوشته است: «الجزء السادس من شرح الفاضل ابن ميثم البحراني بخط مصنفه اعلـي الله مقامه» (آربري فهرست خطي عربي، 1/٦٩. (عكـس نـسخ ياد شـده در [[کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی|كتابخانـه آيـت االله مرعـشي]] تحـت شـماره هـاي ٣٢٨ و ٣٢٩ نيز موجود است. (نكـ : فهرست نـسخه هـاي عكـسي كتابخانـه آيـت الله مرعـشي 1/٢٩١ ) | ||
| + | |||
| + | و نسخه اي كه تنها يك سال پس از فوت مؤلف نوشـته شـده اسـت، يعنـي در سال ٦٨٠ و در استان فارس از آن نگهداري مي شود. | ||
| + | |||
| + | علاوه بر نسخه هاي فوق، نسخه هاي گرانقدر ديگري نيز از شرح ابن ميـثم بحرانـي در كتابخانه ها موجود است كه به عنوان نمونه ميتوان به نُه نسخة كامل اين شـرح در كتابخانة مركزي [[آستان قدس رضوی|آستان قدس رضوي]] اشاره كرد (نك: فهرسـت الفبـايي كتـب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، 368)<ref>منصور پهلوان،ويژگيهاي شرح ابن ميثم بحراني بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ ،ص44</ref> | ||
| + | |||
| + | =ترجمه و تلخیص کتاب= | ||
شرح نهج البلاغه ابن میثم به شرح زیر بر اساس متن عربی به فارسی ترجمه شده است: | شرح نهج البلاغه ابن میثم به شرح زیر بر اساس متن عربی به فارسی ترجمه شده است: | ||
| − | |||
| − | + | جلد اول شامل خطبه 1 تا 21 توسط قربانعلی محمدی مقدم و علی اصغر نوائی یحیی زاده؛ و جلد دوم شامل خطبه 22 تا 95 توسط قربانعلی محمدی مقدم؛ و جلد سوم شامل خطبه 96 تا 192 توسط سید محمد صادق عارف؛ و جلد چهارم شامل خطبه 193 تا نامه 30 توسط حبیب الله روحانی؛ و جلد پنجم شامل نامه 31 تا پایان کلمات قصار توسط محمد رضا عطائی. این ترجمه در سال 1362 توسط دفتر نشر الکتاب در 5 جلد به چاپ رسیده است.<ref>متن ترجمه کتاب ، نرم افزار منهج النور</ref> | |
| − | اولين | + | |
| + | همچنین اولين تلخیص درباره كتاب توسط خود [[ابن میثم بحرانی|ابن ميثم]] انجام گرفته، به نام [[اختيار مصباح السالكين]] كه خلاصه اين شرح است. | ||
مختصر كردن اين شرح توسط [[علامه حلى]] متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست. | مختصر كردن اين شرح توسط [[علامه حلى]] متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست. | ||
| − | مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغه خلاصه كرده است<ref>شرح نهج البلاغه (ابن میثم )،ویکی نور</ref> | + | مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغه خلاصه كرده است.<ref>شرح نهج البلاغه (ابن میثم )،ویکی نور</ref> |
=پانویس= | =پانویس= | ||
| سطر ۱۰۶: | سطر ۹۲: | ||
=منابع= | =منابع= | ||
| − | *شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، [https://wikinoor.ir/%D8%B4%D8%B1%D8%AD_%D9%86%D9%87%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%A9_(%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D9%85%DB%8C%D8%AB%D9%85 ویکی نور]، بازیابی:5خرداد97 | + | *شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، [https://wikinoor.ir/%D8%B4%D8%B1%D8%AD_%D9%86%D9%87%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%A9_(%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D9%85%DB%8C%D8%AB%D9%85 ویکی نور]، بازیابی:5خرداد97. |
| − | *ابن میثم،میثم بن | + | *ابن میثم،میثم بن علی، [https://wikinoor.ir/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D9%85%DB%8C%D8%AB%D9%85%D8%8C_%D9%85%DB%8C%D8%AB%D9%85_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C ویکی نور]، بازیابی:5خرداد97. |
| − | *مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، | + | *مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، مجله قبسات، شماره 19، در دسترس در: [https://hawzah.net/fa/Article/View/61903/، سایت حوزه]، بازیابی:18 فروردین 97. |
| − | *منصور پهلوان،ويژگيهاي شرح ابن ميثم بحراني بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ از صفحه | + | *منصور پهلوان،ويژگيهاي شرح ابن ميثم بحراني بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ از صفحه ۳۳تا46، در دسترس در: [http://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=66312 پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشکاهی] ،بازیابی: 29 اردیبهشت 97. |
| − | *محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، پائیز86، شماره4، | + | *محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، پائیز86، شماره4، از صفحه 129 تا 163،در دسترس در : [http://www.ensani.ir/fa/content/272719/default.aspx پرتال جامع علوم انسانی]:، بازیابی: 30 اردیبهشت 97. |
| − | *کمال الدین میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، | + | *کمال الدین میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، بحرین، نشر مکتبة فخراوی،چاپ دوم،1428ه.ق. |
| − | *قربانعلی مقدم - علی اصغر نوائی یحیی | + | *قربانعلی مقدم - علی اصغر نوائی یحیی زاده، ترجمه شرح ابن میثم، نرم افزار منهج النور. |
| − | |||
| − | |||
{{نهج البلاغه}} | {{نهج البلاغه}} | ||
[[رده:شروح نهج البلاغه]] | [[رده:شروح نهج البلاغه]] | ||
نسخهٔ ۲۸ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۰۸:۳۸
| |
| نویسنده | کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
|
| |
«مصباح السالکین» یا «شرح کبیر نهج البلاغه» اثر عالم برجسته شیعی، ابن میثم بحرانی، معروف ترین شرح نهج البلاغه در سده هفتم قمری (تالیف 677 ه.ق) است. این شرح جنبه فلسفى - عرفانى دارد كه در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظيم گشته است. لازم به تذکر است که وی پس از نگارش این شرح، آن را تلخیص نموده و آن را اختیار مصباح السالکین نامیده است.
محتویات
معرفی نویسنده
كمال‌الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى، محدث، فقيه و متكلم مشهور شيعه در سدۀ 7 قمری و 13 میلادی است. برخى لقب او را مفيدالدين آورده‌اند. وی در 636 قمری زاده شد.[۱] این عالم فرزانه، معاصر خواجه نصیرالدین طوسی بوده و ظاهرا میان آن دو رابطه استادی و شاگردی دوجانبه برقرار بوده است. بدین گونه که خواجه نزد وی به آموزش فقه و او نزد خواجه به آموزش کلام پرداخته است. هرچند گفته اند مقام فقهی او بسان مقام کلامی خواجه بوده است، با این همه مهمترین اثر وی که همین شرح نهج البلاغه است، بیش از همه شرحی به روش کلامی و فلسفی است.[۲]
ایشان مردی زاهد و عارف بوده و مدتی از عمر خویش را در عزلت گذرانده است. او هم چنین دارای فضائل نفسانی و کرامات بوده و صاحب کتاب انوار البدرین نمونه ای از کرامات او را ذکر می کند.
برخی دیگر از آثار ابن ميثم بحرانى عبارتند از: اختيار مصباح السالكين، شرح المائة کلمة که نام دیگر آن "منهاج العارفين" است، اصول البلاغه و قواعد المرام
ابن ميثم در مجمع الجزائر بحرين به دنيا آمده و پس از وفات در مقبره جدّش «المعلى» در قريه «هلتا» از قراء بحرين، به خاك سپرده شده است. بعضى وفات او را در 699 ه. ق. دانسته اند و ديگران كه قول بيشترين است، 679 ثبت كرده اند.[۳]
معرفی اجمالی کتاب
ابن میثم اولین فیلسوف و متکلم معروف شیعی است که شرح مفصل بر نهج البلاغه نوشته است. اهمیت این شرح از این جهت مورد توجه است که در بیشتر زمینه های علمی، علمای پس از او به شرح ابن میثم استناد کرده اند. در عرصه فلسفه، شخصیت او در میان متکلمان از همه برجسته تر بود تا آنجا که او را "فیلسوف محقق" و "حکیم مدقق" نامیده اند. قاضی نور الله شوشتری گفته است شرح او مشتمل بر حکمت و کلام و تصوف است.[۴]
شرح كبير نهج البلاغه از اهميّت خاصّى برخوردار است و چنان كه از مقدّمه خود شارح استفاده مى شود، تشويق علاء الدّين عطاملك جوينى حاكم بغداد سبب شده است تا او شرح كبير نهج البلاغه را بنويسد و سپس بخاطر فرزندان عطاملك ابو منصور محمد، و مظفر الدّين ابو العباس شرح كبير را دو بار خلاصه كرده و آن را شرح متوسّط و صغير ناميده است. برخى شرح كلمات قصار ابن ميثم را شرح سوّم او شمرده اند.[۵]
مهمترین ویژگی شرح ابن میثم، صبغه کلامی و فلسفی آن است. ابن میثم به علت مطالعات گسترده حکمی و کلامی، با نگاه یک متکلم شیعی کوشیده است تا به بررسی و شرح نهج البلاغه بپردازد. این ویژگی ضمن آنکه یک امتیاز برای این شرح تلقی گردیده، اما به علت تحت الشعاع قرار گرفتن سایر مسائل، مورد نقد برخی از شارحان دیگر قرار گرفته است.
اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است: الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است. ب- متن کتاب كه شرح كامل نهج‌البلاغه به صورت ترتيبى است.[۶]
گزارش محتوا
ابن میثم در آغاز جلد نخست، مقدمه ای در حدود هفتاد صفحه پیرامون مباحث ادبی نگاشته، موضوعاتی نظیر دلالت الفاظ، اقسام لفظ، مباحث اشتقاق الفاظ، ترادف و توکید، مشترک لفظی، بلاغت و فصاحت، محاسن کلام، حقیقت و مجاز، تشبیه، استعاره، حقیقت نظم، اقسام نظم، حقیقت خطابه، مبادی و اقسام خطابه، امور مختلف در زیبایی خطابه را توضیح داده است.[۷] وى نگارش چنين مقدمه‌اى را ضرورى مى‌ديده، چرا كه خواننده، اگر بدون پيش زمينه بلاغى به مطالعه اين شرح كه آكنده از اصول، قواعد، اصطلاحات و توضيحات بلاغى است- بپردازد سرگردان و حيران مى‌شود.[۸] در ادامه همین مقدمه بحثی جالب پیرامون شخصیت و فضائل انسانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام وجود دارد. او در این بحث که طی چند فصل ذکر شده، از ابعاد مختلف به بررسی شخصیت امام علیه السلام می پردازد: فضیلت های بیرونی امام علیه السلام (ص 75) فضیلتهای نفسانی امام علیه السلام در ابعاد نظری و عملی (ص 79)، کرامات امیرالمؤمنین (ص 82).[۹]
مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذكر نسب سيد رضى پرداخته و توضيح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمۀ سيد رضى بر نهج‌البلاغه را آورده و شرح كرده است. پس از اين شرح تقريبا مفصل بر مقدمه سيد رضى، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود كه به ترتيب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرين خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصيت‌نامه‌ها، كه بخش دوم نهج‌البلاغه را تشكيل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرين نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه كلمات قصار را در نيمه دوم اين جلد جاى داده و شرح خود را به پايان رسانده است. شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم بحرانى آكنده از معانى رفيع عرفانى است.[۱۰]
شیوه مؤلف در شرح نهج‌البلاغه
در مطالعه شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم مى‌توان شيوه‌اى را به شرح ذيل ملاحظه نمود:
- 1- ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد.
- 2- شيخ شرح خود را با لفظ «اقول» شروع مى‌كند.
- 3- در ابتداى شرح، مفردات توضيح داده مى‌شوند و براى اين منظور گاه به آيات قرآنى و زمانى نيز به شعر و حديث استشهاد مى‌شود.
- 4- شارح، علاوه بر معانى مفردات، جنبه‌هاى بلاغى كلام امام را نيز برمى‌شمارد.
- 5- شارح، بحث خود را با بررسى كامل مفاهيم و حقايق فلسفى و بعضا عرفانى غنا مى‌بخشد.
- 6- شيخ مباحث خود را به زير بخش‌هاى زيادى تقسيم مى‌كند و هر قسمت را يك فصل مى‌نامد و براى برخى از قسمت‌ها نيز نامى مى‌نهد.
- 7- در برخى موارد، پيش از پرداختن به شرح، سبب ورود كلام بيان شده است، ذكر سبب ورود، بيش از همه، در نامه‌ها و كمتر از همه، در كلمات قصار به چشم مى‌خورد.
- 8- در شرح نامه‌ها اگر نامه امام على(ع) در جواب به نامه كسى نوشته شده باشد، شارح، گاه متن كامل نامه آن شخص و گاه بخشى از آن را آورده است.
- 9- تاريخ صدور كلام را در مواردى كه دست يافته يا لازم بداند، ذكر كرده است.
- 10- مخاطب نامه در مواردى به اجمال معرفى شده است.
- 11- شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد خطبه شقشقيه، شُبهه ساختگى بودن اين خطبه و شك در صدور آن را از امام على(ع) از سوى اهل سنت مطرح شده و مؤلف، پس از ذكر اين شبهات و آوردن دلايل انكار اين خطبه از سوى آنان، براهين كافى و وافى در رد اين پندار، ارائه كرده است.
- 12- در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است.
- 13- ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها را بیان کرده است.[۱۱]
ویژگی‌های این شرح
از مؤلفه‌هاى موجود در این شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تكه تكه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده های بجا و شایسته از قرآن کریم در توضیح و تفسیر کلام مولی علیه السلام، نظر به سایر شرح های قبل از خود و گاه با نقل کلمات شارحان پیشین به تایید یا تضعیف اقوال آنان می پردازد.
اشاره به اقوال ادیبان گذشته در فهم کلمات نهج البلاغه، استفاده از احاديث اهل بيت و صحابه، به كارگيرى مباحث كلامی، فلسفى منطقى، استفاده از گفته‌هاى تاريخى، استفاده از اشعار عرب، تكميل شعر به كار رفته در كلام حضرت امير، به كارگيرى علوم ادبى چون صرف، نحو و بلاغت، شرح ندادن قسمت‌هايى از متن، بيان معاريض و اشارت موجود در كلام حضرت على(ع)، بيان اشتراكات و تشابهات، شرح مفصل بخش‌هايى مربوط به توحيد و خداشناسى، ذكر خاستگاه كنايات و ضرب‌المثل‌ها، مشخص نكردن منبع و گوينده برخى اقوال، كاربرد واژه "السيد" برای سيد رضى و با "و بالله التوفيق" و گاه "بالله التوفيق و العصمة" يا "بالله العصمة و التوفيق" يا تعابيرى از اين دست، شرح را به پايان مى‌برد.[۱۲]
نظر عالمان درباره شرح ابن میثم
شرح ابن میثم از بهترین شرح هاست. عده ای معتقدند که منزلت شرح ابن میثم در بین بقیه شروح مثل منزلت کشاف است در بین بقیه تفاسیر، همچنین کفته اند: اگر وجوه استعارات رنگارنگ و نکات عبارات شریف آن حضرت به وسیله اندیشه عمیق و نظر دقیق ابن میثم کشف و ظاهر نمی شد «زینهار کس به غور آن رسیدی».(نامه دانشوران ، ج3، ص 287-288) عده ای دیگر در اهمیت این شرح گفته اند: سزاوار است این شرح با نور بر حدقه چشمها نوشته شود نه با جوهر بر روی ورق ها.(السلافة، ج1،ص45.) هم چنین گفته اند: شرح او یکی از بهترین شرح هاست که از حشو و زوائد خالی است و مزین به فواید و فراید فراوانی است (هاشمی خوئی ، منهاج البراعة،ج1، ص5-6)
البته عیوبی نیز برای این شرح بر شمرده اند از جمله اینکه در این شرح بعضی اشتباهات تاریخی وجود دارد که ابن میثم از شارح قبلی، قطب الدین راوندی گرفته است(قاموس الرجال، ج9، ص164). دیگر اینکه ابن میثم در شرح خود از روایات کمتر استفاده کرده و بیشتر به معقولات پرداخته است و هم چنین در بیان لغات تنها به شرح مواد لغات پرداخته ولی درباره هیئت آن بحث نکرده است.( منهاج البراعة، ج1، ص5-6) از جمله اشکالات دیگر اینکه او بسیار به تأویل ظواهر پرداخته است حتی در مواردی که مجالی برای تأویل نیست. (روضات ، ج5،ص21)(محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص154. نقد دیگری که بر این شرح مطرح گردیده کثرت استناد به روایات سنی و ضعف استفاده از منابع روایی و نقلی شیعی است. هم چنین در مباحث ادبی و لغوی نیز نقدهایی به این شرح وارد شده است. برای نمونه بنگرید به: منهاج البراعة، ج 1 ص 6.[۱۳]
نسخه‌های خطی
يكي ديگر از امتيازات شرح ابن ميثم بحراني آن است كه نسخه دستنويس مؤلف، پـس از گذشت ٧٥٠ سال هم اكنون موجود است و در كتابخانه ها از آن نگهداري مي شود. اهل تحقيق مي دانند كه نسخه دستخط مؤلف علاوه بر آنكه بهترين ياور مصححان در بازنويسي عرضه عاري از غلـط كتـاب اسـت، خـود سـندي اسـتوار در اصـالت انتساب آن نسخه نيز به شمار مي آيد، يعني به جرأت مي توان گفت كه ايـن همـان اثـر مؤلف است و از تغييرات تصحيفات ناسخان كم مايه در آن اثري نيست. مجلدي از اين نسخه نفيس كه به نسخه چستربيتي شناخته مي شود بـه شـماره ٣٧٧٩ ثبت است، توسط آربري در فهرست خطـي عربـي (4/ 9) معرفـي شـده و تـاريخ كتابت مؤلف بر روي آن ٦٧٤ ثبت است.
مجلد ديگر آن بـا شناسـه چـستربيتي ٣١٦٩ معرفـي مـي شـود در سـال ٦٧٧ توسط مؤلف كتابت گرديده که حاج ميرزا حسين نـوري طبرسـي بـر روي بـرگ اول آن نوشته است: «الجزء السادس من شرح الفاضل ابن ميثم البحراني بخط مصنفه اعلـي الله مقامه» (آربري فهرست خطي عربي، 1/٦٩. (عكـس نـسخ ياد شـده در كتابخانـه آيـت االله مرعـشي تحـت شـماره هـاي ٣٢٨ و ٣٢٩ نيز موجود است. (نكـ : فهرست نـسخه هـاي عكـسي كتابخانـه آيـت الله مرعـشي 1/٢٩١ )
و نسخه اي كه تنها يك سال پس از فوت مؤلف نوشـته شـده اسـت، يعنـي در سال ٦٨٠ و در استان فارس از آن نگهداري مي شود.
علاوه بر نسخه هاي فوق، نسخه هاي گرانقدر ديگري نيز از شرح ابن ميـثم بحرانـي در كتابخانه ها موجود است كه به عنوان نمونه ميتوان به نُه نسخة كامل اين شـرح در كتابخانة مركزي آستان قدس رضوي اشاره كرد (نك: فهرسـت الفبـايي كتـب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، 368)[۱۴]
ترجمه و تلخیص کتاب
شرح نهج البلاغه ابن میثم به شرح زیر بر اساس متن عربی به فارسی ترجمه شده است:
جلد اول شامل خطبه 1 تا 21 توسط قربانعلی محمدی مقدم و علی اصغر نوائی یحیی زاده؛ و جلد دوم شامل خطبه 22 تا 95 توسط قربانعلی محمدی مقدم؛ و جلد سوم شامل خطبه 96 تا 192 توسط سید محمد صادق عارف؛ و جلد چهارم شامل خطبه 193 تا نامه 30 توسط حبیب الله روحانی؛ و جلد پنجم شامل نامه 31 تا پایان کلمات قصار توسط محمد رضا عطائی. این ترجمه در سال 1362 توسط دفتر نشر الکتاب در 5 جلد به چاپ رسیده است.[۱۵]
همچنین اولين تلخیص درباره كتاب توسط خود ابن ميثم انجام گرفته، به نام اختيار مصباح السالكين كه خلاصه اين شرح است. مختصر كردن اين شرح توسط علامه حلى متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست. مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغه خلاصه كرده است.[۱۶]
پانویس
- ↑ ابن میثم ،میثم بن علی، ویکی نور
- ↑ مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره 19
- ↑ قربانعلی مقدم - علی اصغر نوادی یحیی زاده،ترجمه شرح ابن میثم، ج1، ص24-26
- ↑ محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص140 تا 142
- ↑ محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص150-152.
- ↑ شرح نهج البلاغه(ابن میثم)،ویکی نور
- ↑ مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19
- ↑ شرح نهج البلاغه (ابن میثم) ویکی نور
- ↑ مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19
- ↑ شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ویکی نور
- ↑ همان
- ↑ همان؛ مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات، شماره19
- ↑ مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه،مجله قبسات ، شماره 19
- ↑ منصور پهلوان،ويژگيهاي شرح ابن ميثم بحراني بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ ،ص44
- ↑ متن ترجمه کتاب ، نرم افزار منهج النور
- ↑ شرح نهج البلاغه (ابن میثم )،ویکی نور
منابع
- شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ویکی نور، بازیابی:5خرداد97.
- ابن میثم،میثم بن علی، ویکی نور، بازیابی:5خرداد97.
- مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، مجله قبسات، شماره 19، در دسترس در: سایت حوزه، بازیابی:18 فروردین 97.
- منصور پهلوان،ويژگيهاي شرح ابن ميثم بحراني بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ از صفحه ۳۳تا46، در دسترس در: پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشکاهی ،بازیابی: 29 اردیبهشت 97.
- محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، پائیز86، شماره4، از صفحه 129 تا 163،در دسترس در : پرتال جامع علوم انسانی:، بازیابی: 30 اردیبهشت 97.
- کمال الدین میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، بحرین، نشر مکتبة فخراوی،چاپ دوم،1428ه.ق.
- قربانعلی مقدم - علی اصغر نوائی یحیی زاده، ترجمه شرح ابن میثم، نرم افزار منهج النور.
