سید محمدرضا خراسانی
آیت الله سید محمدرضا خراسانی (متولد ذی الحجه سال ۱۳۱۱ هجری قمری برابر با تیر ۱۲۷۳ هجری شمسی در اصفهان - متوفی 29 رجب سال 1397 هجری قمری برابر با 26 تیر 1356 هجری شمسی در اصفهان) فرزند سید محمدجواد بن سید محمدرضا بن سید یوسف قائنی خراسانی از خاندان سادات حسینی بود که 35 سال زعامت حوزه علمیه اصفهان را بر عهده داشت.
محتویات
تحصیلات و اجازات
سید محمدرضا علاوه بر کسب فیض از محضر پدرش، توانست از مدارس فقها و حکمای نامدار حوزه علمیه اصفهان بهره های وافی و کافی ببرد.
وی با استعداد سرشار و همت والای خود ، توانست در اوایل دهه سوم از عمرش به مقام اجتهاد نائل شود و از سوی چهار تن از استادان بزرگش، مفتخر به دریافت اجازه اجتهاد گردد. پس از آن، سه تن از مراجع و فقهای نامی قم و نجف اشرف نیز اجتهاد او را تأیید کرده و با صدور اجازه نامه های گویا و صریح، تقلید از غیر را برای او ممنوع و اجتهاد مطلق او را اعلام کردند.
نام هشت تن از مشایخ اجازه اجتهاد و وی عبارتند از:
- آیت الله عبدالکریم گزی در تاریخ ۱۳۳۳ق
- آیت الله محمد حسین فشارکی در تاریخ ۱۳۳۵ق و همچنین در تاریخ ۱۳۴۷ق
- آیت الله سید محمد باقر درچه ای در تاریخ ۱۳۴۲ق
- آیت الله میر محمد صادق مدرس خاتون آبادی
- آیت الله ضیاءالدین عراقی در تاریخ ۱۳۴۷ق
- آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی
- آیت الله العظمی عبدالکریم حائری یزدی
- آیت الله سید محمدرضا رضوی خوانساری
اساتید
از امتیازات آیت الله خراسانی این بود که توانست بیش از یک دهه از عمر خود را از علم و کمالات و روحیات آخوند کاشی بهره ببرد. آقای خراسانی به آخوند کاشی در خرید لوازم و نیازهای روزمره او و انجام امور شخصی اش کمک می کرد و خدمتگزاری به آخوند کاشی را از افتخارات عمر خود می شمرد . رابطه او به تدریج، رابطه مرید و مرادی شد و از نزدیکان خاص آخوند و شاگرد خصوصی او شد و تفسیر و هیأت و حکمت و شرح منظومه سبزواری را در محضر او تعلیم دید. هنگامی که در محضر آیت الله خراسانی سخنی از آخوند کاشی به میان می آمد، ایشان می فرمود: «من اساساً قادر نیستیم بعضی از کمالات و صفات آخوند را برای شما بازگو کنم». خراسانی، حکایات و داستان های شگفتی از استادش آخوند کاشی نقل کرده است.
برخی از اساتید آیت الله خراسانی از سطوح گرفته تا خارج، اعم از علوم عقلی و نقلی دز حوزه علمیه اصفهان
- حاج آقا رحیم ارباب
- شیخ علی مدرس یزدی
- حاج سید مرتضی خراسانی
- سید احمد اصفهانی مدرس
- ملا حسینعلی صدیقین
- سید محمدباقر درچه ای
- سید محمدمهدی درچه ای
- سید ابوالقاسم دهکردی
- آخوند ملا محمد کاشی
- میر محمد صادق مدرس خاتون آبادی
- شیخ محمدرضا نجفی مسجد شاهی
- شیخ عبدالکریم گزی
- آخوند شیخ محمدحسین فشارکی
- میر سید محمدتقی مدرس اصفهانی
- میر سید محمد مدرس نجف آبادی
لازم به ذکر است، آیت الله خراسانی برای استادش، حاج آقا رحیم ارباب نیز احترام خاصی قائل بود و فضایل انسانی و مکارم اخلاقی او را می ستود. روزی در جلسه درس خطاب به شاگردان درباره آیت الله ارباب فرمود: «اگر ما ایشان را ندیده بودیم، شاید برایمان مشکل بود که احوال و کرامات سلمان فارسی را بپذیریم»
فضایل اخلاقی و اوصاف شخصی
وی شخصیتی کم نظیر در علم و عمل و اخلاق و حسن سلوک بود. عالمی متین، با وقار، زاهد، بردبار، پشت و پناه مردم، مروج دین و شریعت، حافظ و نگاهبان حوزه علمیه، و آبروی علما و روحانیت اصفهان به شمار می رفت. از جمله ویژگی های پسندیده او می توان به وقار و متانت چشم گیر، ابهت و قیافه جذاب، ظاهری آراسته و اندامی موزون، جامه های زیبا و آبرومند، عالمی مدیر و مدبر و نظم و ترتیب خارق العاده در امور فردی و اجتماعی اشاره کرد. از خصوصیات بارز اخلاقی او بیزاری از هر گونه تملق و ستایش و چاپلوسی بود. از جمله آن که، هنگامی که در حال حرکت در مسیر بود، هیچ گاه اجازه نمی داد که طلاب، دور و بر یا جلو و پشت ایشان راه بیفتند و همواره می فرمود یا جلوتر بروید تا من بعد از شما بروم و یا بگذارید من بروم و سپس شما بروید و راه افتادن دنبال آقایان را کاری زشت و قبیح می دانست و دلیل این کار خود را به روایتی از امیرمؤمنان علی علیه السلام، مستند می نمود که فرموده اند انسان نباید دوست داشته باشد که افراد دنبال او راه بیفتند و این عمل را از نشانه های تکبر و خودخواهی دانسته اند.
زعامت حوزه علمیه اصفهان
با وفات آیت الله میر سید علی مجتهد نجف آبادی، آیتالله خراسانی مرجعیت کلی یافت و سید العلما و رئیس حوزه علمیه اصفهان گردید. خراسانی با هوش سیاسی، نبوغ فکری و توفیق خدایی، توانست حوزه علمیه اصفهان را که یادگار چندین قرن تلاش فکری و علمی جهان تشیع بود، حفظ نموده و رونق و گرمی را به آن بازگرداند. به همت والای او، دو مرتبه، از مقدمات و سطوح گرفته تا دروس خارج و اجتهادی، علوم نقلی و عقلی، در حوزه تدریس و مباحثه میشد و همین فعالیتهای شبانه روزی، عواطف بشری و دین باوری آیت الله خراسانی بود که زعامت دینی و پیشوایی روحانی را برای او فراهم ساخت. ایشان، علاوه بر این که خود فقیهی کامل و مجتهدی تمام و از توانایی بالایی در امر تدریس برخوردار بود، برای ترویج و راه اندازی دوباره حوزه، دست به کار تدریس شد و نزدیک به نیم قرن در مدارس مختلف اصفهان، فعالیت چشمگیر داشت و تدریس او از نظم خاصی برخوردار بود. صبحها در مدرسه صدر بازار ، خارج فقه و بعداز ظهرها در مدرسه چهارباغ (معروف به مدرسه امام صادق علیه السلام) خارج اصول تدریس می کرد و این برنامه همیشه در ساعت و دقیقه مشخصی تا آخرین روزهای عمرش، ادامه داشت.
از اقدامات اساسی آیت الله خراسانی در رونق بخشیدن به حوزه و احیای مدرسه چهارباغ، دعوت از اساتید بزرگ و مدرسین نام آور اصفهان برای تدریس در این مدرسه بود. علاوه بر این که خود، به تدریس خارج اصول فقه در مدرسه چهارباغ همت گمارد، از اساتید نامداری مانند:
- سید علی اصغر مدرس برزانی در تدریس کفایه
- احمد فیاض در تدریس فقه
- میرزا علی آقا شیرازی در تدریس اخلاق و نهج البلاغه
- میرزا حیدر علی خان برومند در تدریس کفایه
- محمود مفید در تدریس اسفار
و برخی از علمای دیگر برای تدریس دروس مختلف دعوت به عمل می آورد.
روش تدریس
درس فردا را در شب قبل در حجره مطالعه می کرد و مطالب را به دقت می نوشت و به هنگام تدریس، مطالب را از روی نوشته می خواند. بیانی نرم و سلیس و در عین حال پر محتوا و عمیق داشت و مطالب سخت و پیچیده را درخور فهم طلاب، به آنها تفهیم می نمود. اشکالات را در صورتی که معقول و بجا بود، پاسخ می داد وگرنه رد می شد. بسیار منظم و دقیق بود و اجازه نمی داد کسی در وسط درس به جلسه بیاید و این کار را بی احترامی و اهمیت ندادن به درس و علم می دانست.
ایشان علاوه بر امتحانی که بطور عمومی از طلاب برای تعیین سطح گرفته می شد، امتحانی نیز برای ورود طلبه به مدرسه چهارباغ اصفهان می گرفت که دارای چهار شرط و یک التزام کتبی بود. در آن زمان که گرفتن آزمون متداول نبود، ایشان آزمون طلبه را لازم می دانست. با اینکه با تلاش بسیار توانست مدرسه چهارباغ را از دست دولت وقت خارج کند و اجازه آوردن سی طلبه به آن جا را بگیرد، با این حال برای انتخاب این سی طلبه شرایط سختی را قرار داده و معدل طلبه هم نباید از چهارده کمتر می شد. حتی به برخی طلاب که برای تبلیغ به منبر می رفتند و سپس به مدرسه باز می گشتند می فرمود که این خلاف قرارداد شماست؛ من اجازه نمی دهم. طلبه باید در مدرسه بماند و درس بخواند. به برخی از طلاب که وضع مالی خوبی نداشتند و اظهار می کردند که به ناچار منبر می روند، می فرمود با زحمت و سختی هم که شده در مدرسه بمانید و درستان را بخوانید
در صورتی که طلبه از آزمون، سربلند بیرون می آمد و نمره خوب می گرفت، به او پول یا کتاب اهداء می کرد و بارها کتب درسی مانند معالم، شرایع و مکاسب را به طلاب، هدیه می داد.
شاگردان
جمع زیادی از طلاب و فضلا از دروس فقه و اصول وی استفاده کرده و یا از او مفتخر به دریافت اجازه اجتهاد و نقل حدیث شدند که نام برخی از آنها عبارت است از:
- مصطفی فقیه
- اسدالله جوادی
- سید حسن علوی
- سید محمدکاظم مدرس صادقی
- مظفر فرزانه
- سید ابوتراب مرتضوی درچهای
- احمد قمی نژاد
- سید محمد حسینی کوشکی
- علی محمد فقیه حبیب آبادی
- سید ضیاء تجویدی
- هاشم جنتی
- محمود کفعمی
- سید عطاء الله فقیه
- محمود سالک
- سید بحرالعلوم میردامادی
- محمدباقر صدیقین
- محمدتقی عماد خراسانی
- مرتضی فقیه
- سید علی طباطبایی خوراسگانی
- سید اسماعیل موسوی
- سید ابراهیم مهدوی
- سید حسین شهشهانی
- محمد علی آقایی
- سید محمد رضا ابن الرسول
- محمد علی اعتزازیان
- سید فضل الله ضیاءنور
- حاج نورالله موسوی
- عباس آدریانی
- سید عبدالحسین روضاتی
لازم به ذکر است در اوایل کار تدریس آیت الله خراسانی، مدرسین نامداری مانند: علی محمد فقیه حبیب آبادی، شریعت هرندی و عباسعلی ادیب در مجلس درس شرکت می کردند تا دیگر طلاب و فضلا به درس و بحث، تشویق و ترغیب گردند.
فعالیت های عمرانی - فرهنگی
آیت الله خراسانی مدرسه صدر بازار را از معرض خطر اشغال و تخریب یا سوء استفاده، از دست حکومت وقت، خارج کرد.
وی همچنین مدرسه چهارباغ – که پیشتر به مدرسه سلطانی و اکنون به مدرسه امام صادق علیه السلام معروف است را که تحت نظر باستان شناسی و اداره اوقاف درآمده و خالی از طلاب علوم دینی شده بود، از طریق مذاکره و مکاتبه با دولت و تدبیر عالمانه ، به تصرف و مدیریت خود در آورد و اقدام به اسکان طلاب فاضل در آن جا نمود و از محل موقوفات مدرسه، شهریه آنها را می پرداخت. خود نیز با تدریس خارج اصول در عصرها و نیز دعوت از مدرسان برجسته برای تدریس در این مدرسه ، موجبات حفظ و رونق مدرسه را فراهم کرد تعمیر اساسی و احیای مدرسه عربانواقع در محله حسن آباد جنب مزار امامزاده احمد سلام الله، از دیگر اقدامات شایسته ایشان بود. این مدرسه که از زمان صفویه موجود بوده، به مانند عموم مدارس علمیه در دوره پهلوی اول، متروک و مخروب گردیده بود تا این که به همت آیت الله خراسانی در سال ۱۳۶۲ ق تعمیر اساسی در آن صورت گرفت و جمعی از طلاب در آن اسکان داده شدند. از کارهای ارزشمند خراسانی، تأسیس کتابخانه ای با بنایی زیبا و مجلل در مدرسه صدر اصفهان بود. ایشان، در سال۱۳۶۴ ق زمینی را که در طرف غربی مدرسه صدر به جای ایوان قرار داشت، به منظور تأسیس کتابخانه در نظر گرفت و به صورت دو طبقه و با نماسازی با شکوه بنا کرد. با این اقدام شایسته، از یک سو، نقیصه فقدان کتابخانه، از مرکز مهم علمی حوزه، برطرف گردید و از سوی دیگر، عاملی برای جذب طلاب و دانش پژوهان گردید؛ به گونه ای که روزانه، عده زیادی از اهل فضل جهت استفاده از کتب و منابع، به آن مراجعه می نمودند. در اطراف نمای خارجی کتابخانه، اشعار زیبایی از جلال الدین همایی در مدح علم و کتاب و تجلیل از آیت الله خراسانی، دیده می شود.
همچنین به دستور ایشان، مسجدی در فلکه فلسطین (شاه عباس قبلی) ساخته شد که به پیشنهاد وی، به خاطر روبرو بودن با کنیسه یهودیان، مسجدالاقصی نام گرفت و ایشان شب ها در این مسجد اقامه جماعت می نمود.
آثار و تألیفات
ایشان آثار چندی در زمینه های فقه، اصول، کلام و رجال از خود بر جای گذاشت . فهرست تألیفات وی عبارت است از: ۱- «تقریرات فقه اساتید خود»؛ ۲- « تقریرات اصول اساتید خود»؛ ۳- « رساله فقهی در مسائل قصر و اتمام نماز»؛ ۴- « رساله فقهی در شکوک نماز»؛ ۵- « حاشیه بر فرائد شیخ انصاری»؛ ۶- « حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری»؛ ۷- «رساله کلامی پیرامون اصول اعتقادات»؛ ۸- « متمم یا حواشی بر تذکره القبور» آخوند گزی
وفات و مدفن
آیت الله خراسانی در روز عید مبعث سال ۱۳۹۷ق گرفتار حمله قلبی شد و پس از انتقال به بیمارستان ، به هنگام طلوع فجر یکشنبه ۲۹ رجب سال ۱۳۹۷ق/ ۲۶ تیرماه۱۳۵۶ش جان به جان آفرین تسلیم کرد و در همان روز، جنازهاش با تجلیل و احترام شایسته، تشییع و در تخت فولاد داخل بقعه فاضل اصفهانی(هندی*) و در جوار نیاکانش به خاک سپرده شد.
