توسل به اهل بیت علیهم السلام: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۲۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
| + | '''«توسّل»''' عبارت است از وسیله قرار دادن کسی برای تقرب به [[خداوند]] متعال و طلب حاجت از او. این اصطلاح از [[آیه 35 سوره مائده|آیه ۳۵ سوره مائده]] گرفته شده است که مؤمنان را به جستن وسیله‌ای برای تقرب به خدا ترغیب می‌کند. برخی از روایات «وسیله» مورد اشاره در این [[آیه]] را [[اهل بیت]] علیهم‌السلام بیان نموده‌اند. با وجود مشروعیت و جواز توسل، [[ابن تیمیه]] و به تبعیت او [[وهابیت|وهابیان]]، گونه‌هایی از توسل را [[بدعت]] و همراه [[شرک]] دانسته‌اند؛ اما این نگرش انحرافی توسط بیشتر دانشمندان مذاهب اسلامی انکار شده و آثار متعددی در ردّ آن نوشته‌اند. | ||
| + | ==مفهوم توسل== | ||
| + | «توسل» از ریشه «و.س.ل» بمعنای رغبت، طلب و نزدیکی است که شماری از واژه‌شناسان آن را هم‌خانواده «سأل» در اشتقاق کبیر دانسته‌اند.<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۵۷۲.</ref> توسل از باب تفعّل، به معنای درخواست نزدیک شدن به کسی یا گرفتن چیزی از او با دستاویز کردن واسطه‌ای است. این واسطه را «وسیله» می‌گویند.<ref>الصحاح، ج۵، ص۱۸۴۱؛ النهایه، ج۵، ص۱۸۵، «وسل».</ref> وسیله، خود، باید از قرب، منزلت و درجه‌ای نزد کسی که مقصود این رفتار است، برخوردار باشد.<ref>القاموس المحیط، ج۴، ص۶۴، «وسل».</ref> از این رو، وسیله در این معانی نیز به‌کار رفته است. | ||
| − | + | روشن‌ترین اشاره به «توسل» در [[قرآن کریم]]، در [[سوره مائده]] آمده است که [[خداوند]] صریحاً به مؤمنان دستور می‌دهد برای تقریب به او وسیله‌ای بجویند: {{متن قرآن|«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»}}؛ ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و دست آویز و وسیله ای برای تقرّب به سوی او بجویید؛ و در راه او بکوشید تا رستگار شوید.<ref>سوره مائده، ۳۵.</ref> | |
| − | + | کلمه «وسیله» در این آیه مصداق انحصاری ندارد. [[فیض کاشانی]] در این مورد می گوید: هر آن چیزی که موجب تقرب بنده به خداوند گردد «وسیله» شمرده مى‌شود؛ از [[عمل صالح|اعمال صالح]] گرفته تا [[اسماء الحسنی|اسماء الهى]]، [[معصوم|معصومان]] علیهم‌السلام، عالمان ربّانى، مؤمنان کامل و آنچه نزد خداوند داراى قداست و عظمت است مانند قرآن و [[تربت امام حسین علیه السلام|تربت سیدالشهدا]] علیه‌السلام.<ref> تفسیر الصافى، ج۲، ص۳۳. </ref> | |
| − | + | ==جایگاه توسل به اهل‌البیت == | |
| + | برخی از روایات مراد از «وسیله» در آیه شریفه {{متن قرآن|«وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ»}}<ref> سوره مائده، ۳۵. </ref> را [[اهل بیت]] علیهم اسلام معرفی نموده است. به عنوان نمونه از [[سلمان فارسی]] روایت شده است که از [[حضرت محمد]] صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت: خداوند عز و جل می گوید ای بندگانم آیا شما نیازهاى بزرگى ندارید؟ بدانید که به این نیازهاى بزرگ نمىرسید مگر این که محبوب ترین خلق من از شما [[شفاعت]] کند. پس بدانید که گرامىترین و برترین خلق در نزد من، محمد و برادرش [[امام علی علیه السلام|على]] مىباشد و بعد از على هم امامانى هستند که آنها وسیله ها نزد من مىباشند. پس آگاه باشید هر کس حاجتى از من بخواهد و محمد و آل پاکش را واسطه قرار بدهد، من آن حاجتها را به خاطر محبوبترین خلقم در نزد من اجابت مىکنم.<ref>وسائل الشیعة، ج۷، ص۱۰۱</ref> | ||
| − | + | و در روایتی از [[حضرت زهرا]] سلام الله علیها آمده است: | |
| + | تمام آنچه در آسمان و زمین است، برای تقرب به [[خداوند]] در پی وسیله است و ما وسیله و واسطه خداوند در میان خلق اوییم.<ref>ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۱</ref> مشابه این روایات از [[ائمه]] دیگر نیز صادر شده است.<ref>رجوع کنید به وسائل الشیعه، ج۷، کتاب الصلوه، ابواب دعاء، بَابُ اسْتِحْبَابِ التَّوَسُّلِ.</ref> | ||
| − | توسل به | + | توسل به اهل بیت علیهم السلام ریشه در آیات دیگری از قرآن نیز دارد. به عنوان نمونه در [[آیه 103 سوره آل عمران|آیه ۱۰۳ سوره آل عمران]] از بندگان خواسته شده است که به ریسمان الهی چنگ زنند و گرد هم آیند: {{متن قرآن|«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا»}}. بنا بر روایات [[شیعه]]، مقصود از ریسمان الهی، [[اهل بیت]] پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.<ref>طباطبائی،المیزان، موسسة الاعلمی، ج۳، ص۳۶۹.</ref> |
| − | در | + | همچنین، در آیه‌ای از ستمکاران به خویشتن خواسته می‌شود که افزون بر [[استغفار]] نزد پیامبر روند و از او بخواهند که برایشان از خداوند طلب آمرزش کند: {{متن قرآن|«وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوک فَاسْتَغْفَرُواْ اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا»}}<ref>سوره نساء، ۶۴.</ref> رفتن نزد پیامبر (ص) و درخواست از ایشان برای طلب استغفار از خداوند، مصداق آشکار توسل به شمار رفته است.<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۵.</ref> |
| + | دو بیت زیر از [[شافعی]] نیز در توسل به اهل بیت علیهم السلام سروده شده است: | ||
| + | |||
| + | آل النٌبی ذریعتی، هم الیه وسیلتی * ارجو بهم اعطی غـداً بیدی الیمین صحیفتی<ref>ابن حجر هیثمی، صواعق المحرقه، ص۱۰۸.</ref> | ||
| + | |||
| + | خاندان پیامبر وسیله من به سوی خدا هستند. به وسیله آنان امیدوارم که نامه عملم به دست راستم داده شود. | ||
| + | ==مشروعیت توسل== | ||
| + | بحث در مورد مشروعیت توسل از زمانی آغاز شد که [[ابن تیمیه]] (م، ۷۲۸ ق) به طور جدی به نقد توسل پرداخته و گونه‌هایی از آن را نامشروع، [[بدعت]] و همراه [[شرک]] دانست و پیروان وی، موسوم به سلفیه نیز از او در این مورد پیروی کردند. | ||
| + | |||
| + | ابن تیمیه در رساله‌ای با عنوان "قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله" از دو‌گونه توسل مشروع و نامشروع یاد می‌کند.<ref> نک: قاعدة جلیله، ص۸۷، ۱۲۳-۱۲۷؛ نک: دقائق التفسیر، ج۲، ص۴۷-۴۸. </ref> توسل مشروع آن است که ایمان و رفتار صالح، واسطه تقرب به خدا قرار گیرد، یا آن‌که کسی از [[پیامبر اسلام|پیامبر]] (ص) یا هر بنده دیگر در هنگام زندگانی وی و در حال حضورش درخواست دعای خیر کند. اما سوگند دادن خدا به پیامبر (ص) و واسطه نهادن مقام و منزلت پیامبر (ص) در طلب حاجت از خدا، یا درخواست دعای خیر از ایشان پس از وفاتشان، بدعت و نامشروع شمرده شده است.<ref> نک: تحفة الاحوذی، ج۱۰، ص۲۵-۲۸؛ المنار، ج۶، ص۳۷۰-۳۷۷؛ ج۱۱، ص۶-۷. </ref> | ||
| + | |||
| + | نگرش ابن تیمیه در نقد توسل را عموم دانشمندان مذاهب اسلامی انکار نموده و ردیه‌های متعدد در این زمینه نگاشته‌اند.<ref> نک: شفاء السقام، ص۲۴۵-۳۲۰؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۹۳-۱۹۹؛ نک: شواهد الحق، ص۱۳۷-۱۴۲. </ref> بیشتر این ردیه‌ها به تحلیل ماهیت رفتار افراد در توسل به صالحان و نیکان و رد اتهام شرک پرداخته‌اند و به [[آیه 35 سوره مائده|آیه ۳۵ سوره مائده]] و نیز آیاتی که از [[استغفار]] پیامبر برای مؤمنان یاد می‌کند<ref>برای نمونه: سوره یوسف، ۹۷-۹۸؛ سوره منافقون، ۵.</ref> و روایاتی که از توسل [[صحابه]] به پیامبر (ص) در زندگانی و پس از مرگ ایشان حکایت دارند،<ref> نک: المعجم الصغیر، ج۱، ص۳؛ مجمع الزوائد، ج۲، ص۲۷۹. </ref> استناد می‌کنند. چنان‌که خود پیامبر (ص) هنگام دفن [[فاطمه بنت اسد]]، با توسل به پیامبران پیشین برای او آمرزش خواست.<ref> نک: وفاء الوفاء، ج۳، ص۸۷-۸۸؛ ج۴، ص۱۹۵. </ref> | ||
| + | |||
| + | با این وجود در سده‌های اخیر، [[وهابیت|وهابیت]] که اندیشه های سلفیه را دارند و بر مکان‌های مقدس اسلامی سلطه دارند، با دستاویز قرار دادن این اعتقاد، توسل به مزارهای مقدس را ممنوع نموده اند و گروه های [[تکفیر|تکفیری]] جهادی نیز که از ابن تیمیه پیروی می کنند، یکی از دلایل خود برای جنگ با [[شیعه]] و کشتار آنان را توسل می دانند. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | + | *فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران، ج ۲، ص ۶۶۳. | |
| − | + | *"توسل"، [http://hajj.ir/fa/content/id/id=86851 دانشنامه حج و حرمین شریفین]، نوشته علی معموری. | |
| + | ==پیوندها== | ||
| + | *[http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=sokhan&id=15 "پاسخ به شبهات توسل"، سید محمد حسینی قزوینی، سایت مرکز تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)]. | ||
| + | *"توسل"، [http://pajoohe.ir/%D8%AA%D9%88%D8%B3%D9%84__a-41944.aspx دانشنامه پژوهه]، سیده معصومه جوادی، بازیابی: ۲۳ شهریور ۱۳۹۳. | ||
| + | *"توسل در اسلام"، [http://pajoohe.ir/%D8%AA%D9%88%D8%B3%D9%84--%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85__a-38000.aspx دانشنامه پژوهه]، ولی عبدالهی، بازیابی: ۲۳ شهریور ۱۳۹۳. | ||
| + | *"توسل"، دانشنامه جهان اسلام، از جعفر سبحانی. | ||
| + | {{اعتقادات شیعه}} | ||
[[رده:واژگان قرآنی]] | [[رده:واژگان قرآنی]] | ||
[[رده:اعتقادات]] | [[رده:اعتقادات]] | ||
[[رده:احکام عبادی]] | [[رده:احکام عبادی]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= متوسط | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= متوسط | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۲ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۴
«توسّل» عبارت است از وسیله قرار دادن کسی برای تقرب به خداوند متعال و طلب حاجت از او. این اصطلاح از آیه ۳۵ سوره مائده گرفته شده است که مؤمنان را به جستن وسیله‌ای برای تقرب به خدا ترغیب می‌کند. برخی از روایات «وسیله» مورد اشاره در این آیه را اهل بیت علیهم‌السلام بیان نموده‌اند. با وجود مشروعیت و جواز توسل، ابن تیمیه و به تبعیت او وهابیان، گونه‌هایی از توسل را بدعت و همراه شرک دانسته‌اند؛ اما این نگرش انحرافی توسط بیشتر دانشمندان مذاهب اسلامی انکار شده و آثار متعددی در ردّ آن نوشته‌اند.
مفهوم توسل
«توسل» از ریشه «و.س.ل» بمعنای رغبت، طلب و نزدیکی است که شماری از واژه‌شناسان آن را هم‌خانواده «سأل» در اشتقاق کبیر دانسته‌اند.[۱] توسل از باب تفعّل، به معنای درخواست نزدیک شدن به کسی یا گرفتن چیزی از او با دستاویز کردن واسطه‌ای است. این واسطه را «وسیله» می‌گویند.[۲] وسیله، خود، باید از قرب، منزلت و درجه‌ای نزد کسی که مقصود این رفتار است، برخوردار باشد.[۳] از این رو، وسیله در این معانی نیز به‌کار رفته است.
روشن‌ترین اشاره به «توسل» در قرآن کریم، در سوره مائده آمده است که خداوند صریحاً به مؤمنان دستور می‌دهد برای تقریب به او وسیله‌ای بجویند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»؛ ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و دست آویز و وسیله ای برای تقرّب به سوی او بجویید؛ و در راه او بکوشید تا رستگار شوید.[۴]
کلمه «وسیله» در این آیه مصداق انحصاری ندارد. فیض کاشانی در این مورد می گوید: هر آن چیزی که موجب تقرب بنده به خداوند گردد «وسیله» شمرده مى‌شود؛ از اعمال صالح گرفته تا اسماء الهى، معصومان علیهم‌السلام، عالمان ربّانى، مؤمنان کامل و آنچه نزد خداوند داراى قداست و عظمت است مانند قرآن و تربت سیدالشهدا علیه‌السلام.[۵]
جایگاه توسل به اهل‌البیت
برخی از روایات مراد از «وسیله» در آیه شریفه «وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ»[۶] را اهل بیت علیهم اسلام معرفی نموده است. به عنوان نمونه از سلمان فارسی روایت شده است که از حضرت محمد صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت: خداوند عز و جل می گوید ای بندگانم آیا شما نیازهاى بزرگى ندارید؟ بدانید که به این نیازهاى بزرگ نمىرسید مگر این که محبوب ترین خلق من از شما شفاعت کند. پس بدانید که گرامىترین و برترین خلق در نزد من، محمد و برادرش على مىباشد و بعد از على هم امامانى هستند که آنها وسیله ها نزد من مىباشند. پس آگاه باشید هر کس حاجتى از من بخواهد و محمد و آل پاکش را واسطه قرار بدهد، من آن حاجتها را به خاطر محبوبترین خلقم در نزد من اجابت مىکنم.[۷]
و در روایتی از حضرت زهرا سلام الله علیها آمده است: تمام آنچه در آسمان و زمین است، برای تقرب به خداوند در پی وسیله است و ما وسیله و واسطه خداوند در میان خلق اوییم.[۸] مشابه این روایات از ائمه دیگر نیز صادر شده است.[۹]
توسل به اهل بیت علیهم السلام ریشه در آیات دیگری از قرآن نیز دارد. به عنوان نمونه در آیه ۱۰۳ سوره آل عمران از بندگان خواسته شده است که به ریسمان الهی چنگ زنند و گرد هم آیند: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا». بنا بر روایات شیعه، مقصود از ریسمان الهی، اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.[۱۰]
همچنین، در آیه‌ای از ستمکاران به خویشتن خواسته می‌شود که افزون بر استغفار نزد پیامبر روند و از او بخواهند که برایشان از خداوند طلب آمرزش کند: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوک فَاسْتَغْفَرُواْ اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا»[۱۱] رفتن نزد پیامبر (ص) و درخواست از ایشان برای طلب استغفار از خداوند، مصداق آشکار توسل به شمار رفته است.[۱۲]
دو بیت زیر از شافعی نیز در توسل به اهل بیت علیهم السلام سروده شده است:
آل النٌبی ذریعتی، هم الیه وسیلتی * ارجو بهم اعطی غـداً بیدی الیمین صحیفتی[۱۳]
خاندان پیامبر وسیله من به سوی خدا هستند. به وسیله آنان امیدوارم که نامه عملم به دست راستم داده شود.
مشروعیت توسل
بحث در مورد مشروعیت توسل از زمانی آغاز شد که ابن تیمیه (م، ۷۲۸ ق) به طور جدی به نقد توسل پرداخته و گونه‌هایی از آن را نامشروع، بدعت و همراه شرک دانست و پیروان وی، موسوم به سلفیه نیز از او در این مورد پیروی کردند.
ابن تیمیه در رساله‌ای با عنوان "قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله" از دو‌گونه توسل مشروع و نامشروع یاد می‌کند.[۱۴] توسل مشروع آن است که ایمان و رفتار صالح، واسطه تقرب به خدا قرار گیرد، یا آن‌که کسی از پیامبر (ص) یا هر بنده دیگر در هنگام زندگانی وی و در حال حضورش درخواست دعای خیر کند. اما سوگند دادن خدا به پیامبر (ص) و واسطه نهادن مقام و منزلت پیامبر (ص) در طلب حاجت از خدا، یا درخواست دعای خیر از ایشان پس از وفاتشان، بدعت و نامشروع شمرده شده است.[۱۵]
نگرش ابن تیمیه در نقد توسل را عموم دانشمندان مذاهب اسلامی انکار نموده و ردیه‌های متعدد در این زمینه نگاشته‌اند.[۱۶] بیشتر این ردیه‌ها به تحلیل ماهیت رفتار افراد در توسل به صالحان و نیکان و رد اتهام شرک پرداخته‌اند و به آیه ۳۵ سوره مائده و نیز آیاتی که از استغفار پیامبر برای مؤمنان یاد می‌کند[۱۷] و روایاتی که از توسل صحابه به پیامبر (ص) در زندگانی و پس از مرگ ایشان حکایت دارند،[۱۸] استناد می‌کنند. چنان‌که خود پیامبر (ص) هنگام دفن فاطمه بنت اسد، با توسل به پیامبران پیشین برای او آمرزش خواست.[۱۹]
با این وجود در سده‌های اخیر، وهابیت که اندیشه های سلفیه را دارند و بر مکان‌های مقدس اسلامی سلطه دارند، با دستاویز قرار دادن این اعتقاد، توسل به مزارهای مقدس را ممنوع نموده اند و گروه های تکفیری جهادی نیز که از ابن تیمیه پیروی می کنند، یکی از دلایل خود برای جنگ با شیعه و کشتار آنان را توسل می دانند.
پانویس
- ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۵۷۲.
- ↑ الصحاح، ج۵، ص۱۸۴۱؛ النهایه، ج۵، ص۱۸۵، «وسل».
- ↑ القاموس المحیط، ج۴، ص۶۴، «وسل».
- ↑ سوره مائده، ۳۵.
- ↑ تفسیر الصافى، ج۲، ص۳۳.
- ↑ سوره مائده، ۳۵.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۷، ص۱۰۱
- ↑ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۱
- ↑ رجوع کنید به وسائل الشیعه، ج۷، کتاب الصلوه، ابواب دعاء، بَابُ اسْتِحْبَابِ التَّوَسُّلِ.
- ↑ طباطبائی،المیزان، موسسة الاعلمی، ج۳، ص۳۶۹.
- ↑ سوره نساء، ۶۴.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۵.
- ↑ ابن حجر هیثمی، صواعق المحرقه، ص۱۰۸.
- ↑ نک: قاعدة جلیله، ص۸۷، ۱۲۳-۱۲۷؛ نک: دقائق التفسیر، ج۲، ص۴۷-۴۸.
- ↑ نک: تحفة الاحوذی، ج۱۰، ص۲۵-۲۸؛ المنار، ج۶، ص۳۷۰-۳۷۷؛ ج۱۱، ص۶-۷.
- ↑ نک: شفاء السقام، ص۲۴۵-۳۲۰؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۹۳-۱۹۹؛ نک: شواهد الحق، ص۱۳۷-۱۴۲.
- ↑ برای نمونه: سوره یوسف، ۹۷-۹۸؛ سوره منافقون، ۵.
- ↑ نک: المعجم الصغیر، ج۱، ص۳؛ مجمع الزوائد، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ نک: وفاء الوفاء، ج۳، ص۸۷-۸۸؛ ج۴، ص۱۹۵.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران، ج ۲، ص ۶۶۳.
- "توسل"، دانشنامه حج و حرمین شریفین، نوشته علی معموری.
پیوندها
- "پاسخ به شبهات توسل"، سید محمد حسینی قزوینی، سایت مرکز تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج).
- "توسل"، دانشنامه پژوهه، سیده معصومه جوادی، بازیابی: ۲۳ شهریور ۱۳۹۳.
- "توسل در اسلام"، دانشنامه پژوهه، ولی عبدالهی، بازیابی: ۲۳ شهریور ۱۳۹۳.
- "توسل"، دانشنامه جهان اسلام، از جعفر سبحانی.
| اعتقادات شیعه | |
| توحید | توحید ذاتی * توحید صفاتی * توحید افعالی * توحید در عبادت * بداء * اسماء و صفات الهی |
| عدل | قضا و قدر * اختیار * امر بین الامرین |
| نبوت | عصمت پیامبران * خاتمیت * وحی * اعجاز * عدم تحریف قرآن |
| امامت |
باورها: ضرورت وجود امام * عصمت امامان * اهل بیت * چهارده معصوم * ولایت تكوینی * علم غیب امامان * غیبت امام زمان (عج) * انتظار * رجعت * توسل * شفاعت * آخر الزمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله * امام علی(ع) * امام حسن(ع) * امام حسین(ع) * امام سجاد(ع) * امام باقر(ع) * امام صادق(ع) * امام کاظم(ع) * امام رضا(ع) * امام جواد(ع) * امام هادی(ع) * امام عسکری(ع) * امام مهدی(عج) |
| معاد | برزخ * معاد جسمانی * حشر * صراط * میزان * بهشت * جهنم |
