توحید در عبادت: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{الگو:بخشی از یک کتاب}}
 
{{الگو:بخشی از یک کتاب}}
 
+
{{اعتقادات شیعه}}
 
دعوت به پرستش خدای یکتا و ترک پرستش خدایان دروغین از مهمترین اهداف همه [[پیامبران]] الهی بوده است، چنان که [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|«وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ»}}.<ref>[[سوره نحل]]/36.</ref>
 
دعوت به پرستش خدای یکتا و ترک پرستش خدایان دروغین از مهمترین اهداف همه [[پیامبران]] الهی بوده است، چنان که [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|«وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ»}}.<ref>[[سوره نحل]]/36.</ref>
  

نسخهٔ ‏۳ اوت ۲۰۱۴، ساعت ۱۱:۳۷

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon book.jpg

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
‌اعتقادات شیعه
توحید توحید ذاتی * توحید صفاتی * توحید افعالی * توحید در عبادت * بداء * اسماء و صفات الهی
عدل قضا و قدر * اختیار * امر بین الامرین
نبوت عصمت پیامبران * خاتمیت * وحی * اعجاز * عدم تحریف قرآن
امامت

باورها:

ضرورت وجود امام * عصمت امامان * اهل بیت * چهارده معصوم * ولایت تكوینی * علم غیب امامان * غیبت امام زمان (عج) * انتظار * رجعت * توسل * شفاعت * آخر الزمان

ائمه علیهم السلام:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله * امام علی(ع) * امام حسن(ع) * امام حسین(ع) * امام سجاد(ع) * امام باقر(ع) * امام صادق(ع) * امام کاظم(ع) * امام رضا(ع) * امام جواد(ع) * امام هادی(ع) * امام عسکری(ع) * امام مهدی(عج)

معاد برزخ * معاد جسمانی * حشر * صراط * میزان * بهشت * جهنم

دعوت به پرستش خدای یکتا و ترک پرستش خدایان دروغین از مهمترین اهداف همه پیامبران الهی بوده است، چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ».[۱]

مذاهب اسلامی، در اختصاص عبادت به خداوند اتفاق نظر دارند ولی برخی از فرقه‌ها (وهابی‌ها) در تفسیر عبادت دچار خطا شده‌اند و در نتیجه بسیاری از کارهایی را که مسلمانان به عنوان تعظیم و تکریم پیامبران و صالحان انجام می‌دهند را عبادت آنها پنداشته و آنان را شرک در عبادت انگاشته‌اند، لذا لازم است با رجوع به قرآن کریم حقیقت عبادت را بدست آوریم.

قرآن کریم در مسأله توحید در عبادت بر امور زیر تکیه نموده است:

  1. الوهیت
  2. مالکیت
  3. خالقیت
  4. ربوبیت

یعنی تنها آن موجودی شایسته پرستش است که دارای صفات مزبور باشد و چون صفات یاد شده جز در خداوند یافت نمی‌شود، بنابراین پرستش تنها شایسته او است و اینک نمونه‌هایی از آیات در این باره:

1. در سوره حمد، نخست ربوبیت و مالکیت خدا را یادآور شده، آنگاه عبادت را مخصوص او دانسته و چنین می‌فرماید: «الْحَمْدُللّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ × الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ × مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ × إِيَّاكَ نَعْبُدُ و إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ».

2. در یک دعوت عمومی، انسانها را به پرستش پروردگاری که آفریدگار همه انسانها است فراخوانده، می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ».[۲]

3. به رسولان و پیامبران الهی یادآور می‌شود که «الوهیت» اختصاص به خداوند دارد، بدین جهت باید تنها او را پرستش کنند چنان که می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ».[۳]

4. در جای دیگر با استناد به این که ربوبیت، الوهیت و خالقیت به خداوند اختصاص دارد، انسان‌ها به پرستش او فراخوانده می‌شوند: «ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ».[۴]

5. در آیه‌ای دیگر خطاب به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ».[۵]

6. در آیات بسیار، پرستشگران اصنام را بر این که معبودهایی را برگزیده‌اند که مالک هیچ گونه سود و زیانی نیستند مورد نکوهش قرار داده است، چنان که می‌فرماید: «قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلاَ نَفْعًا».[۶]

«وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ».[۷]

«وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَيَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا».[۸]

«إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا».[۹]

عبادت چیست؟

از مطالعه مجموع آیات یاد شده می‌توان به حقیقت عبادت پی برد و آن این که: عبادت عبارت است از هر گونه تذلل و خضوع قولی یا عملی در برابر موجودی با اعتقاد به این که او دارای همه یا برخی از ویژگی‌های زیر است:

  • الف: در وجود و کمالات وجودی خود مستقل و خودکفا است.
  • ب: خالق و پدیدآورنده هستی انسان و جهان و یا برخی از موجودات است.
  • ج: مالک سود و زیان انسان و سایر موجودات است.
  • د: در سرنوشت انسان و جهان به طور مستقل دخالت داشته و دارای مقام ربوبیت است. بنابراین، حقیقت عبادت از دو رکن تشکیل می‌شود: 1. عقیده 2. عمل.

عقیده مربوط به یکی از جهات یاد شده است و عمل، هر گونه کاری است که با تذلل و خضوع همراه باشد ولی هیچ یک از عقیده و عمل به تنهائی عبادت نامیده نمی‌شوند.

این مطلب گذشته از این که از مطالعه آیات یاد شده، به روشنی بدست می‌آید، قرائن و شواهد دیگری نیز بر آن دلالت می‌کند:

1. اگر بگوئیم هر نوع خضوع در برابر دیگران اگر چه با اعتقاد به خالقیت و ربوبیت همراه نباشد عبادت به شمار می‌رود، باید بگوئیم خضوع فرزند در برابر والدین و خضوع شاگرد در برابر استاد و جوان در برابر پیر و عامی در برابر عالم و... همگی عبادت و پرستش بوده و در نتیجه انجام این اعمال شرک در عبادت است، با آن که همه این اعمال مورد ترغیب و ستایش شرع و عقل است. از طرفی، شرک قبح ذاتی داشته و تخصیص بردار نیست، چنان که قرآن شرک را ظلم بزرگ توصیف نموده است و ظلم قبح ذاتی دارد.

2. سجده در برابر دیگران به عنوان آخرین مرحله خضوع عملی به شمار می‌رود، ولی فرشتگان مأمور شدند تا در برابر آدم سجده کنند،[۱۰] چنان که به نص قرآن یعقوب و همسر و فرزندانش در برابر یوسف سجده کردند.[۱۱] اگر خضوع بدون اعتقاد به الوهیت، عبادت باشد عمل فرشتگان و یعقوب و فرزندان او مصداق بارز شرک در عبادت می‌باشد.

3. اصولاً باید گفت: خضوع ناقص در برابر کامل از سنت‌های عمومی حاکم بر آفرینش است، هرگاه موجودی در برابر موجود دیگر احساس ضعف و نقصان نموده و او را قوی‌تر و کامل‌تر از خود بداند، به طور ناخودآگاه در درون خود نسبت به آن موجود احساس خضوع و تذلل می‌نماید، آنگاه برای بهره‌مندی از کمال و قوت و یا مصون ماندن از تعرض او با انجام فعلی مناسب، ‌خضوع و تذلل خود را ابراز می‌نماید، تواضع و خضوع جاهل در برابر عالم و عالم در برابر اعلم مصادیق همین عبادت و خضوع و تذلل فطری است و بدین جهت عقل و فطرت آن را کاری شایسته می‌داند، هر چند فاعل آن از این که این عمل مورد تشویق و رضایت شارع است به کلی غافل باشد. بنابراین، تا آنجا که خضوع و تذلل به خاطر کمالی است که در موجود دیگری وجود دارد، نمی‌توان آن را مذموم و ناروا دانست، بلکه چنین خضوعی عقلاً و شرعاً ‌ممدوح است.

آری خضوع در برابر موجودی دیگر در دو صورت ناروا است:

الف: موجودی که مورد خضوع واقع می‌شود فاقد کمالی است که به خاطر آن در برابر آن خضوع شده است، مانند این که کسی در برابر فردی که فاقد کمال علم است، به گمان این که او عالم است، تواضع نماید که در این صورت قبح متوجه فعل است نه فاعل زیرا انگیزه فاعل که او را به انجام این کار فراخوانده پسندیده است، چنان که اگر کسی روز عید فطر با اعتقاد به این که روز آخر ماه رمضان است قصد روزه نماید، هرگاه او در مورد اعتقاد خود کوتاهی نکرده و معذور باشد، مورد نکوهش واقع نمی‌شود هر چند روزه گرفتن در آن روز از نظر شریعت مذموم و حرام است ولی این نوع خضوع نابجا شرک در عبادت نامیده نمی‌شود.

ب: آن موجود، کمال وجودی مورد نظر را دارا است ولی نه به صورت مستقل و بالذات، چنان که همه‌ موجودات عالم ممکن ‌این گونه‌اند. اکنون،‌ اگر کسی آن کمال وجودی را از خود او دانسته و او را مستقل در آن بداند، هر چند می‌داند که او آفریده خدا است و در بسیاری از کمالات وجودی خود نیز نیازمند او است، لیکن باور او بر این است که برخی از صفات و آثار وجودی به خود او تفویض شده و او در آن قسمت مستقل عمل می‌کند، در این صورت او را با این اعتقاد و باور عبادت نموده و در برابرش ابراز خضوع و تذلل می‌کند، این نوع خضوع و عبادت نه تنها نابجا و مذموم است ‌بلکه شرک نیز می‌باشد.

در هر حال تحلیل علمی مزبور نیز همان مطلبی را نتیجه می‌دهد که از مطالعه آیات قرآن بدست آمد و آن این که حقیقت عبادت دو امر تشکیل یافته است: یکی عقیده و نیت و دیگر خضوع و تذلل عملی. (قولی یا فعلی)

وهابیان و شرک در عبادت

از مطالب یاد شده روشن شد که دائره شرک در عبادت (مقصود شرک آشکار است نه سایر مراتب شرک) بسیار محدود است و قوام آن به دو چیز است:

یکی از مقوله عمل است و دیگری از مقوله اعتقاد، یعنی انجام خضوع و تذلل در برابر غیرخداوند به هر کیفیت که باشد با اعتقاد به الوهیت یا ربوبیت او ولی وهابیان دائره شرک در عبادت را بسیار وسیع گرفته‌اند، از نظر آنان هر نوع خضوع و تذلل در برابر غیرخدا شرک در عبادت به شمار می‌آید.

آنان، بر این مطلب به دو دسته از آیات قرآن استدلال می‌کنند: یک دسته آیاتی که ناظر به شرک در عبادت از سوی مشرکان عصر رسالت است، در این آیات کارهایی چون دعا، شفاعت خواهی و عبادت بت‌ها به قصد تقرب به خداوند به عنوان نمونه‌هایی از شرک عبادی آنان به شمار آمده است.

دسته دیگر آیاتی است که بیانگر این مطلب است که مشرکان عصر رسالت نسبت به توحید در خالقیت و ربوبیت اعتراف داشتند، بنابراین از این نظر موحد بودند نه مشرک. نتیجه این دو دسته آیات این است که شرک در عبادت ربطی به اعتقاد به ربوبیت و مالکیت معبود ندارد بلکه انجام کارهایی است که خود عبادت به شمار می‌روند و چون عبادت مختص خداوند است، انجام آن اعمال برای غیرخدا شرک در عبادت است، این مهمترین دلیل وهابیان بر مشرک دانستن همه مسلمانان و موحد دانستن خود در مسأله عبادت است.

ولی با توجه به آنچه در بحث مربوط به توحید در ربوبیت بیان نمودیم، نادرستی این استدلال روشن است زیرا مشرکان عصر رسالت بت‌ها و یا سایر آلهه را عبادت می‌کردند و غرض از عبادت خود را تقرب به خدا و شفاعت نمودن آلهه در پیشگاه خدا بیان می‌کردند، چنان که قرآن می‌فرماید: «وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَـؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللّهِ».[۱۲]

و نیز می‌فرماید: « وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى».[۱۳]

گمان آنان بر این بود که چون ذات الهی قابل درک نیست و نمی‌توان بر حقیقت ذات او احاطه پیدا کرد، بنابراین عبادت او به طور مستقیم و بدون واسطه ممکن نیست، بدین جهت موجوداتی چون فرشتگان و صالحان و موجودات دیگری را که برای آنها نوعی تأثیر در سرنوشت انسان و جهان قائل بودند، پرستش و عبادت می‌کردند تا بدین وسیله هم از شفاعت معبودان خود بهره‌مند شوند و در نتیجه در زندگی کامیاب گردند و هم در پیشگاه رب الارباب تقرب جویند و بتهای تراشیده شده از چوب یا سنگ در حقیقت تماثیلی برای آن آلهه و معبودان بودند. گرچه به تدریج در افکار عمومی آلهه و ارباب، فراموش شده و بتها رنگ معبودان و آلهه واقعی به خود گرفتند.

در هر حال، آنان بتها و معبودان خود را عبادت می‌کردند و همان گونه که در بحث گذشته بیان گردید در حقیقت عبادت اعتقاد به ربوبیت و مالکیت معبود نهفته است در حالی که هیچ یک از مسلمانان مراسمی را که به خاطر اولیاء الهی انجام می‌دهند به قصد عبادت آنها انجام نمی‌دهند، آنان فقط خدا را شایسته عبادت دانسته و فقط او را پرستش می‌کنند و مراسم مزبور را به انگیزه احترام و بزرگداشت مقام اولیاء الهی که مورد عنایت خاص خداوند می‌باشند، انجام می‌دهند و در حقیقت این خود نوعی از عبادت خداوند است، چنان که برخی از علمای وهابی عبادت را به انجام هر عملی (قولی یا فعلی) که مورد رضای خدا است و قرآن و پیامبر به آن امر نموده‌اند، تفسیر نموده است.[۱۴]

شکی نیست که تعظیم و تکریم پیامبران و اولیاء الهی به وسیله هر کاری که مباح است و منع شرعی ندارد، مورد رضای خدا و از مصادیق تعظیم شعائر الهی است که قرآن آن را نشانه پاکی دلها دانسته و فرموده است: «وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ».[۱۵]

بنابراین مقایسه اعمال مسلمانان در مورد اعمالی که به خاطر بزرگداشت مقام اولیاء الهی انجام می‌دهند و قصد آنان عبادت خدا است، و نه عبادت اولیاء الهی با اعمال مشرکان در مورد بت ها و معبودان خود که به قصد عبادت آنها به جا می‌آورند کاملاً نادرست و بی‌پایه است.

اگر بناست تبرک جستن مسلمانان به قبور اولیاء الهی را به چیزی مقایسه کنیم باید آن را با مراسم مربوط به زیارت خانه خدا و استلام حجرالأسود بسنجیم که هدف از آن چیزی جز عبادت خدا و تعظیم شعائر الهی نیست.

از این جا، می‌توان به پاسخ همه شبهاتی که وهابیان در مورد توحید در عبادت بر فرق اسلامی وارد کرده‌اند واقف گردید. آنان اعمالی چون توسل و استغاثه به اولیاء الهی، طلب شفاعت از آنان سوگند دادن خداوند به حق آنان، تبرک به آثار آنان، نذر برای اهل قبور و... را از مصادیق شرک در عبادت می‌دانند و دلیل آنان نیز چیزی جز مقایسه این اعمال با اعمال مشرکان عصر رسالت که از نظر ظاهر با یکدیگر شباهت دارند،‌ نیست. این همان نقطه خطای آنان است زیرا هرگز مشابهت ظاهر دو عمل دلیل بر وحدت حکم شرعی آن دو نیست وگرنه باید مبارزه و جنگ در راه خدا و طاغوت نیز یک حکم داشته باشند زیرا از نظر ظاهر یکسانند و تفاوت آن جز در اعتقاد و هدف نیست.

چنان که قرآن می‌فرماید: «الَّذِينَ آمَنُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ».[۱۶]

اعمالی که مشرکان نسبت به معبودان خود انجام می‌دادند با اعتقاد به ربوبیت و مالکیت آن‌ها همراه بود و به انگیزه عبادت آن‌ها انجام می‌گرفت ولی کارهایی که مسلمانان نسبت به اولیاء الهی و قبور آنان انجام می‌دهند، با هیچ گونه اعتقاد به مالکیت و ربوبیت آنان همراه نبوده و غرض، عبادت خداوند از طریق تکریم و تعظیم آنان به عنوان تعظیم شعائر الهی است که مورد عنایت و رضایت خداوند می‌باشد.

پانویس

  1. سوره نحل/36.
  2. سوره بقره/21.
  3. سوره انبیاء/25.
  4. سوره انعام/102.
  5. سوره هود/123.
  6. سوره مائده/76.
  7. سوره یونس/18.
  8. سوره نحل/73.
  9. سوره عنکبوت/17.
  10. «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى»، سوره بقره/ 34.
  11. «وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّواْ لَهُ سُجَّدًا»، سوره یوسف/100.
  12. سوره یونس/ 18.
  13. سوره زمر/3.
  14. العباده اسم جامع لکل ما یحبه الله و یرضاء من اقوال العباد و افعالهم مما أمرهم به فی کتابه علی لسان رسوله (الجامع الفرید، ص 290) به نقل از کتاب «الکلمات النافعه» تألیف عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب.
  15. سوره حج/32.
  16. سوره نساء/76.


منابع

  • عقاید استدلالی، علی ربانی گلپایگانی.