منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ارث: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (صفحه‌ای جدید حاوی '==ارث == ارث و وِراثت به معناى هر چيزى كه از مرده به بازماندگانش منتقل شود؛ انتقا...' ایجاد کرد)
 
 
(۹ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
==ارث ==
+
{{خوب}}
 +
'''«اِرث»'''، به معناى هر چیزى است که از میّت به بازماندگانش از طریق نسبی و یا سببی منتقل می‌شود. سهم‌الارث‌ وارثان پس از ادای حقوق و دیون متوفّی، طبق طبقات ارث به آنان تعلق می‌گیرد. برخی موانع مانند [[کفر]]، قتل عمد و تولد از زنا، موجب محرومیت از ارث هستند. [[اسلام]]، احکام ارث را نه بر اساس تبعیض جنسیتی میان مرد و زن، بلکه بر اساس مسؤولیت مالى و تکالیف و موقعیتى که آن دو در خانواده دارند، قرار داده است.
  
ارث و وِراثت به معناى هر چيزى كه از مرده به بازماندگانش منتقل شود؛ انتقال قهرى و بدون معامله فراورده كسى است به غير و دارايى مرده را صاحب شدن و به همين جهت، مالى را كه از ميت به وارثش منتقل مى شود، ميراث و تراث گويند. <ref> نثر طوبى، واژه ورث.</ref>
+
==معنای ارث==
 +
یکی از مسایلی که در حقوق مدنی مورد بررسی قرار می گیرد، حقوق ارث و قواعد مربوط به آن می باشد. تَوارث یا وراثت، انتقال قهرى و بدون معامله فراورده کسى است به دیگری و دارایى مرده را صاحب شدن؛ به همین جهت، مالى را که از میت به وارثش منتقل مى شود، میراث و یا تُراث گویند.<ref> نثر طوبى، واژه «ورث».</ref> شخص زنده را «وارث» و متوفى را «مُورِث» و آن مال یا حق را «اِرث» مى نامند.
  
احكام ارث را در محورهاى زير پى مى گيريم.
+
[[شهید ثانى]] در [[الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه‌ (کتاب)|شرح لمعه]] مى‏ نویسد: میراث، صیغه مفعال، و اصل آن از موراث بوده و «یاى» آن منقلب از واو است. میراث یا از ارث گرفته شده یا از موروث. بنابر اول [معناى مصدرى]، یعنى: استحقاق انسان، نسبت به مال متوفى، به دلیل خویشاوندى نسبى یا سببى و بنابر معناى دوم (مفعولى)، یعنى: آن چیزى که انسان در اثر فوت دیگرى، مستحق مى‏ شود.<ref>شهید ثانى، الروضة البهیه فى شرح اللمعة الدمشقیه، ج۲، ص۲۸۸.</ref>
  
'''الف. موجبات ارث'''
+
تقسیم ارث تنها پس از ادای حقوق و دیونی که بر عهده میت است امکانپذیر می باشد. لذا ابتدا بایستی هزینه های [[کفن]] و [[دفن]] میت، بدهی های مالی او و [[وصیت]] او پرداخت شود و سپس نوبت به تقسیم سهم الارث می رسد.
  
وراثت به طور كلى از دو طريق: «نسب» و «سبب» صورت مى گيرد.
+
==موجبات ارث==
  
منشأ نسب، توليد مثل است. وقتى از زن و شوهرى فرزندى به وجود مى آيد، آن مرد و زن، پدر و مادر كودك مى شوند و پدر و پدر بزرگ و مادر و مادر بزرگ آن زن و شوهر به ترتيب اجداد و جدّه هاى كودك هستند و ساير فرزندان زن و شوهر، برادران و خواهران كودك مى گردند و برادران و خواهران پدر، عموها و عمّه هاى وى و برادران و خواهران مادر، داييها و خاله هاى او خواهند بود، همچنين فرزندان آنها با يكديگر رابطه نسبى دارند. <ref>رساله نوين، ج 3، ص 267.</ref>
+
وراثت به طور کلى از دو طریق «نسب» و «سبب» صورت مى گیرد:
  
افرادى كه به واسطه نسب و خويشاوندى از يكديگر ارث مى برند، به سه طبقه تقسيم شده اند:
+
*الف. '''منشأ نسب'''، تولید مثل است، یعنی خویشاوندانی که از طریق تولد به یکدیگر مربوط می شوند. وقتى از زن و شوهرى فرزندى به وجود مى آید، آن مرد و زن، پدر و مادر کودک مى شوند و پدر و پدر بزرگ و مادر و مادر بزرگ آن زن و شوهر به ترتیب اجداد و جدّه هاى کودک هستند و سایر فرزندان زن و شوهر، برادران و خواهران کودک مى گردند و برادران و خواهران پدر، عموها و عمّه هاى وى و برادران و خواهران مادر، دایی‌ ها و خاله هاى او خواهند بود، همچنین فرزندان آنها با یکدیگر رابطه نسبى دارند.<ref>رساله نوین، ج ۳، ص ۲۶۷.</ref>
 +
*ب. '''منشأ سبب'''، عبارت است از ارتباط انسانى با انسان دیگر به سبب [[ازدواج]] شرعى.<ref>رساله نوین، ج ۳، ص ۲۶۷.</ref> ارث بردن در حقوق کشور ما اختصاص به خویشاوندان نسبی دارد. بنابراین خویشاوندان سببی یعنی اشخاصی که با ازدواج به یکدیگر مربوط می شوند، از یکدیگر ارث نمی برند، مگر زن و شوهر. بر این پایه، زن و شوهر به سبب زوجیت و با وجود شرایطى از یکدیگر ارث مى برند؛ با این توضیح که هیچ یک از وارثان طبقه های سه گانه مانع از ارث بردن زن و شوهر نمی شوند.
  
طبقه اول: پدر و مادر و فرزندان، هر چه پايين تر بروند؛ يعنى اگر پسر و دختر نباشند اولاد آنها، اگر اولاد پسر و دختر نباشند اولادِ آنها و همچنين هر چه پايين تر بروند جاى پسر و دختر مى نشينند و تا يك نفر از اين دسته هست دسته دوم ارث نمى برند.
+
==طبقات ارث==
 +
اگر سهم وارث در [[قرآن مجید]] تعیین گردیده باشد مى گویند: ارث او «بالفرض» است (فرض و فریضه چیزى است که خدا در قرآن تعیین فرموده) و در غیر این صورت مى گویند: ارث او «بالقرابة» است. فرایضى که در قرآن صریحاً ذکر شده شش سهم است:
  
طبقه دوم: پدر بزرگ و پدر او، مادر بزرگ و مادر او هر چه بالا بروند و برادرها و خواهرها و اولاد آنها هر چه پايين تر بروند؛ يعنى اگر برادر و خواهر زنده نباشند اولادِ آنها، و اگر اولادِ آنها نباشند اولادِ اولاد، و همچنين هر چه پايين تر بروند جاى برادر و خواهر هستند و تا يك نفر از اين دسته هست، دسته سوم ارث نمى برند.
+
*نصف (یک دوم): سه دسته هستند که نصف تمام مال متوفى را به ارث مى برند: اول: شوهر از زن خود با نداشتن فرزند، دوم: یک دختر، در صورتى که فرزند دیگرى در کار نباشد و سوم: یک خواهر تنها (خواهر پدر و مادرى یا پدرى تنها).
 +
*رُبع (یک چهارم): که سهم ارث شوهر با وجود فرزند، و همچنین سهم زن از شوهر خود با نداشتن فرزند است.
 +
*ثُمن (یک هشتم): سهم زوجه با داشتن فرزند است.
 +
*ثُلث (یک سوم): سهم مادر با نبودن فرزند، و سهم دو خواهر و برادر یا بیشتر است (ولى خواهر و برادر از طرف مادر).
 +
*دو ثُلث (دو سوم): سهم دو دختر یا بیشتر است، در صورتى که متوفى فرزند پسرى در ردیف آنها نداشته باشد و همچنین سهم دو خواهر پدرى یا پدر و مادرى در صورتى که برادرى مانند آنها در کار نباشد.
 +
*سُدس (یک ششم): سهم هر یکى از پدر و مادر با وجود فرزند، و سهم به خصوص مادر با وجود حاجب (یعنى برادران متوفى) و سهم یک برادر یا یک خواهر مادرى است.
  
طبقه سوم: عموها و عمّه ها و داييها و خاله ها هر چه بالا بروند و اولاد آنها هر چه پايين بروند، يعنى اگر عمو، دايى، خاله و عمّه نباشند وارث، اولاد آنها هستند و اگر اولاد نداشته باشند اولادِ اولاد و همچنين ....<ref>توضيح المسائل، مسئله 2728.</ref>
+
اینها کسانى هستند که سهم آنها بالفرض مى باشد، غیر اینها به عنوان «قرابت» ارث مى برند و قاعده کلى درباره آنها این است که اموال متوفى را با رعایت ترتیب طبقات ارث در میان آنها طورى تقسیم مى کنند که «مذکر» (مرد) دو برابر «مُؤنّث» (زن) ببرد. طبقات ارث «ورثه» روى هم رفته در سه طبقه مختلف قرار دارند که با وجود طبقه جلوتر هیچ یک از طبقه بعدی ارث نمى برند:
  
منشأ سبب، عبارت است از ارتباط انسانى با انسان ديگر به سبب ازدواج شرعى. <ref>رساله نوين، ج 3، ص 267.</ref> بر اين پايه، زن و شوهر به سبب زوجيت و با وجود شرايطى- كه خواهد آمد- از يكديگر ارث مى برند.
+
*طبقه اوّل: پدر و مادر و فرزندان متوفى و فرزند فرزندان او هر قدر پایین بیایند؛ یعنى اگر پسر و دختر نباشند اولاد آنها، جاى پسر و دختر مى نشینند، و تا یک نفر از این دسته هست طبقه دوم ارث نمى برند.
 +
*طبقه دوم: اجداد پدرى و مادرى و جده ها، هر قدر بالا بروند، و همچنین برادران و خواهران و اولاد آنها هر چه پایین تر بروند.
 +
*طبقه سوم: عموها و عمه ها، دایى ها و خاله ها، هر چه بالا بروند و اولاد آنها هر چه پایین بروند. در این طبقه کسى که فرض معینى داشته باشد نیست.<ref>توضیح المسائل، مسئله ۲۷۲۸.</ref>
  
''' ب. سهم الارث زن '''
+
==سهم‌الارث زن==
 +
زن به سبب زوجیت، با دو شرط از شوهر ارث مى برد:
  
زن به سبب زوجيت، با دو شرط از شوهر ارث مى برد: 1. همسر دائمى مرد باشد؛ چرا كه در ازدواج موقت، مرد و زن از يكديگر ارث نمى برند. 2. زن، در قيد زناشويى شوهرش باقى باشد و به واسطه طلاق از او جدا نشود؛ زيرا زنى كه طلاق گرفته از شوهر ارث نمى برد، مگر اينكه طلاق رجعى گرفته و در عدّه طلاق رجعى به سر برد كه در اين صورت حق ارث دارد و اگر در اين مدت از دنيا برود، شوهرش نيز از او ارث مى برد. <ref>تحرير الوسيله، ج ص 356، مسئله 2.</ref>
+
*همسر دائمى مرد باشد؛ چرا که در [[متعه|ازدواج موقت]]، مرد و زن از یکدیگر ارث نمى برند.
 +
*زن، در قید زناشویى شوهرش باقى باشد و به واسطه [[طلاق]] از او جدا نشود؛ زیرا زنى که طلاق گرفته از شوهر ارث نمى برد، مگر اینکه طلاق رجعى گرفته و در عدّه طلاق رجعى به سر برد، که در این صورت حق ارث دارد و اگر در این مدت از دنیا برود، شوهرش نیز از او ارث مى برد.<ref>تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۳۵۶، مسئله ۲.</ref>
  
''' سهم الارث زن عبارت است از:'''
+
سهم الارث زن عبارت است از:
  
1. ارث از شوهر: همان گونه كه گذشت، اگر مرد از دنيا برود و اولاد داشته باشد 18 اموالش به زن مى رسد؛ خواه يك زن داشته باشد يا بيشتر؛ البته در صورت متعدد بودن همسر، 18 به طور مساوى ميان آنان تقسيم مى گردد. <ref>توضيح المسائل، مسئله 2771 و 2775.</ref> اگر مرد از دنيا برود و اولاد نداشته باشد، همسرش 14 اموالش را ارث مى برد و در صورت تعدّد همسر، 14 به طور مساوى ميان آنها تقسيم مى شود. <ref>تحرير الوسيله، ج ص 397، مسئله 4.</ref>
+
*ارث از شوهر: همان گونه که گذشت، اگر مرد از دنیا برود و اولاد داشته باشد، یک هشتم اموالش به زن مى رسد؛ خواه یک زن داشته باشد یا بیشتر؛ البته در صورت متعدد بودن همسر، یک هشتم به طور مساوى میان آنان تقسیم مى گردد.<ref>توضیح المسائل، مسئله ۲۷۷۱ و ۲۷۷۵.</ref> اگر مرد از دنیا برود و اولاد نداشته باشد، همسرش یک چهارم اموالش را ارث مى برد و در صورت تعدّد همسر، یک چهارم به طور مساوى میان آنها تقسیم مى شود.<ref>تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۳۹۷، مسئله ۴.</ref> توضیح این نکته لازم است که زن، از همه اموال منقول شوهر، به طور مطلق - از عین و قیمت آنها- ارث مى برد؛ ولى در میان اموال غیر منقول، از زمینها به طور مطلق - نه از عین و نه از قیمت آنها- ارث نمى برد، خواه زمینها داراى زراعت، درخت، ساختمان و غیر آنها باشد یا نباشد، و فقط از قیمت مصالح ساختمانى، مانند تنه درخت، تخته، آجر و مانند اینها و همچنین قیمت درخت و نخل ارث مى برد.<ref>همان، ص ۳۵۷، مسئله ۵.</ref> [[امام خمینی|امام خمینى]] (ره) در پاسخ این پرسش که: «اگر دو دانگ از شش دانگ منزل به اسم زن متوفّى باشد، آیا آن زن از چهار دانگ باقى مانده نیز ارث مى برد؟» می گوید: زن از زمینِ منزل ارث نمى برد، ولى از قیمت بنا ارث مى برد.<ref>استفتاءات، ج ۳، ص ۳۸۶، س ۳۷.</ref>
  
توضيح اين نكته دراينجا لازم است كه زن، ازهمه اموال منقول شوهر، به طور مطلق- از عين و قيمت آنها- ارث مى برد؛ ولى در ميان اموال غير منقول، از زمينها به طور مطلق- نه از عين و نه از قيمت آنها- ارث نمى برد، خواه زمينها داراى زراعت، درخت، ساختمان و غير آنها باشد يا نباشد، و فقط از قيمت مصالح ساختمانى، مانند تنه درخت، تخته، آجر ومانند اينها وهمچنين قيمت درخت ونخل ارث مى برد. <ref>همان، ص 357، مسئله 5.</ref>
+
*ارث زن به واسطه نسب: زن به واسطه خویشاوندى، از همه طبقات ارث مى برد و این ارث بردن ممکن است گاهى به عنوان دختر باشد و گاه به عنوان مادر، خواهر، عمه و یا خاله. اگر وارث میت، فقط یک دختر باشد، همه مال به او مى رسد. اگر وارث، چند دختر یا چند پسر باشند، همه مال به طور مساوى میان آنها قسمت مى شود. اگر وارث، یک دختر و یک پسر باشد، مال را سه قسمت مى کنند و دو قسمت را به پسر و یک قسمت آن را به دختر مى دهند. اگر وارث، چند دختر و چند پسر باشند، مال را طورى تقسیم مى کنند که پسر دو برابر دختر ارث ببرد.<ref>توضیح المسائل، مسئله ۲۷۳۱.</ref> اگر وارث میت، فقط مادر و پدر او باشند، مال سه قسمت مى شود؛ دو قسمت آن را به پدر و یک قسمت را به مادر مى دهند.<ref>همان، مسئله ۲۷۳۲.</ref> اگر وارث، فقط مادر میت باشد همه مال به او مى رسد.<ref>استفتاءات، ج ۳، ص ۴۱۸- ۴۱۹، س ۹۵.</ref> اگر وارث میت، فقط یک خواهر باشد، همه مال به او مى رسد. اگر وارث، چند خواهر باشند مال به طور مساوى بین آنها تقسیم مى شود. اگر وارث، خواهر و برادر باشند، برادر دو برابر خواهر ارث مى برد.<ref>توضیح المسائل، مسئله ۲۷۴۱.</ref> اگر وارث، فقط یک عمّه باشد، همه مال به او مى رسد. اگر وارث چند عمّه باشد مال به طور مساوى بین آنها قسمت مى شود.<ref>همان، مسئله ۲۷۵۶.</ref> اگر وارث، تنها یک خاله باشد، همه مال به او مى رسد.<ref>همان، مسئله ۲۷۵۹.</ref> اگر وارث چند خاله باشد همه مال به طور مساوى بین آنان تقسیم مى شود.<ref>ارث در اسلام با فتواى حضرت امام خمینى، محمدتقى گنجوى، ص۷۹.</ref>
  
امام خمينى (ره) در پاسخ اين پرسش: «اگر دو دانگ از شش دانگ منزل به اسم زن متوفّى باشد، آيا آن زن از چهار دانگ باقى مانده نيز ارث مى برد؟» فرمود:
+
==حکمت تفاوت ارث زن و مرد==
 +
قبل از ظهور [[اسلام]]، در میان اقوام و ملل مختلف جهان، مصادره اموال میت، تابع زور مدارى بود؛ به گونه‏ اى که هرکس نیرومندتر بود، اموال شخص متوفى را به تصاحب درمى‏ آورد و افراد ضعیف و ناتوان و از جمله زنان و کودکان را محروم مى ‏ساخت. مثلا اعراب [[جاهلیت]] نه تنها زن را از ارث محروم مى‏ کردند، بلکه او را جزء اموال متوفى به ارث مى‏ بردند.
  
زن از زمينِ منزل ارث نمى برد، ولى از قيمت بنا ارث مى برد. <ref>استفتاءات، ج 3، ص 386، س 37.</ref>
+
اما زن در سایه دستورات حیات‏بخش اسلام، از کلیه حقوق فردى و اجتماعى و انسانى‏ برخوردار شد. اسلام به زنان، حق ارث عطا کرد و تمام قوانین ظالمانه دوران جاهلیت را [[نسخ]] نمود. در فقه اسلامی، پسر دو برابر دختر، ارث مى‏ برد؛ [[قرآن کریم]] در این باره مى‏ فرماید: {{متن قرآن|«یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُْنْثَیَیْنِ»}} ([[سوره نساء|نساء]]/۱۱). نکته درخور توجّه در [[آیه]] این است که براى اهتمام به حق زن، هنگام تعیین سهام ارث، ارث زن را اصل و مبنا قرار داده و آن را معیار ارث معرفى مى‏ نماید. به طوری که هنگام بیان سهم برادر، نمى ‏فرماید که خواهر (دختر متوفى) نصف سهم برادر مى‏ برد، که معیار اصلى سهم برادر باشد؛ بلکه معیار و اصلِ مسلم را ارث خواهر قرار مى ‏دهد و سهم برادر را دو برابر سهم خواهر مى‏ داند، تا اصل ارث زن، قطعى باشد. این طرز بیان، یک نوع تأکید بر ارث بردن دختران و مبارزه با سنتهاى جاهلى آن عصر است که زنان را به طور کلى از ارث محروم مى‏ کردند.
  
نيز در پاسخ پرسشى مشابه در مورد ارث بردن زن از منزل و اثاث خانه و مانند آن فرمود:
+
علاوه بر این، اسلام [[احکام شرعی|احکام]] ارث را بر اساس مرد یا زن بودن (عامل جنسیت) وضع نکرده است؛ بلکه بر اساس مسؤولیت مالى و موقعیتى که آن دو در خانواده دارند و به ملاحظه مسؤولیتها و تکالیفى که بر عهده آنها نهاده شده، قرار داده است. بنابراین، سهم الارث متفاوت، با دیدگاه کلى اسلام نسبت به خانواده و تقسیم وظائف و مسؤولیتها، سازگار و عادلانه است.
  
عيال از غير زمين و غير اعيان ساختمان، هشت يك مى برد و از ساختمان، هشت يك قيمت آن را حقّ دارد. <ref>همان، ص 399، س 57.</ref>
+
یکى ‏از اعتراضات [[ابن ابی العوجاء]] به اسلام همین بود که مى ‏گفت: «ما بالُ المرأة المسکینة الضعیفة تأخذ سهما و یأخذ الرجل سهمین؟»؛ چرا زن یک سهم می گیرد ولی مرد دو سهم؟ [[امام باقر]] علیه ‏السلام در پاسخش فرمود: این گونه تقسیم سهم الارث به این دلیل است که اسلام [[جهاد]] را از عهده زن برداشته، [[مهریه]] و [[نفقه]] را به نفع او بر عهده مرد قرار داد؛ همچنین در برخى جنایات اشتباهى، خویشاوندان فرد جانى عهده دار پرداخت دیه هستند؛ زن از همه اینها معاف است.<ref>شیخ حرّ عاملى، وسائل، ج۱۷، ص ۴۳۸ـ۴۳۶.</ref> در [[حدیث]] دیگری [[امام ‏رضا]] علیه ‏السلام در بیان حکمت این تفاوت مى‏ فرماید: «ان المرأة اذا تزوّجت، اخذت و الرجل یُعطى، فلذلک وفّر على الرجال» یعنى: زیرا زن در هنگام ازدواج (مهریه) دریافت مى‏ کند، در حالى که مرد (مهریه) پرداخت مى‏ کند. به همین جهت، سهم بیشترى از ارث به مردان تعلق مى‏ گیرد.<ref>شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۲۵۸؛ تفسیر برهان، ج۱، ص۳۶۷.</ref>
  
نيز فرمود:
+
بنابراین چون مخارج و احتیاجات مالى مرد بیشتر از زن است، اسلام سهم الارث مرد را بیشتر از زن قرار داده تا طبق اصل تقسیم مال بر اساس حاجت (هر کس به مقدار نیازمندى و حاجتش)، تعادلى میان درآمد و مخارج آنها برقرار گردد.
  
زن از ساختمان، اعم از ديوار و سقف و غير آن، از قيمت ارث مى برد و از (لوازم منزل مانند) تلفن از خودش [[ارث ]] مى برد. <ref>همان، ص 431، س 117.</ref>
+
==موانع ارث==
 +
در تعریف قانونی ارث و توارث، منظور از موانع ارث، مواردی است که اگر در یک نفر وجود داشته باشد، آن فرد با وجود اینکه از ورّاث محسوب شده، ارث نخواهد برد. موانع ارث در قانون مدنی، معرفی شده اند. برخى موانع ارث، سبب محرومیت از تمام ارث مى شوند که آنها را «حُجُبُ الْحِرمان» مى گویند. برخى موانع، سبب محرومیت از قسمتى از ارث مى شوند که آنها را «حُجُبُ النُّقْصان» مى گویند.
  
2. ارث زن به واسطه نسب: زن به واسطه خويشاوندى، از همه طبقات ارث مى برد و اين ارث بردن ممكن است گاهى به عنوان دختر باشد و گاه به عنوان مادر، خواهر، عمه و يا خاله.
+
الف. شمارى از موانعى که سبب محرومیت از تمام ارث مى شوند، عبارتند از:
  
اگر وارث ميت، فقط يك دختر باشد همه مال به او مى رسد. اگر وارث، چند دختر يا چند پسر باشند همه مال به طور مساوى ميان آنها قسمت مى شود. اگر وارث، يك دختر و يك پسر باشد مال را سه قسمت مى كنند و دو قسمت را به پسر و يك قسمت آن را به دختر مى دهند. اگر وارث، چند دختر و چند پسر باشند مال را طورى تقسيم مى كنند كه پسر دو برابر دختر ارث ببرد.<ref>توضيح المسائل، مسئله 2731.</ref>
+
*[[کفر]]؛ کفر، مانع ارث است. کافر از مسلمان - اگر چه نزدیک باشد - ارث نمى برد و ارث به مسلمان - اگر چه دور باشد - اختصاص مى یابد.
 +
*قتل عمد؛ به موجب ماده ۸۸۰ قانون مدنی، اگر شخصی، مورث خود را عمدا به قتل برساند، از وی ارث نمی برد.
 +
*تولد از [[زنا]]؛ به موجب ماده ۸۸۴ قانون مدنی، ولادت از زنا از موانع ارث است، یعنی فرزند ناشی از زنا، از پدر و مادر و خویشاوندان آنها ارث نمی برد و برعکس (آنها نیز از او ارث نمی برند).
 +
*[[لعان|لِعان]]؛ لعان به این معنا است که مردی، به زن خود تهمت زنا زده و انتساب فرزند به دنیا آمده را به خودش انکار کند ؛ در این صورت مطابق ماده ۸۸۲ قانون مدنی، لعان از موانع ارث است، یعنی زن و شوهر دیگر از هم ارث نمی برند . همچنین، پدر از فرزند و فرزند نیز از پدر و خویشاوندان وی ارث نخواهد برد.
  
اگر وارث ميت، فقط مادر و پدر او باشند، مال سه قسمت مى شود؛ دو قسمت آن را به پدر و يك قسمت را به مادر مى دهند. <ref>همان، مسئله 2732.</ref> اگر وارث، فقط مادر ميت باشد همه مال به او مى رسد. <ref>استفتاءات، ج 3، ص 418- 419، س 95.</ref>
+
ب. شمارى از موانعى که سبب محرومیت از قسمتى از ارث مى شوند، عبارتند از:
  
اگر وارث ميت، فقط يك خواهر باشد همه مال به او مى رسد. اگر وارث، چند خواهر باشند مال به طور مساوى بين آنها تقسيم مى شود. اگر وارث، خواهر و برادر باشند، برادر دو برابر خواهر ارث مى برد.<ref>توضيح المسائل، مسئله 2741.</ref>
+
*قتل خطایى و شبه عمد؛ که قاتل را از ارث بردنِ [[دیه|دیه]] جلوگیرى مى کند.
 +
*بزرگ ترین فرزند ذکور؛ که بقیه ورثه را از ارث بردنِ «حَبْوَه»<ref>حَبْوَه عبارت است از: لباس، انگشتر، شمشیر و مصحف که از اموال و دارایى پدر به پسر بزرگ تر داده مى شود.</ref> جلوگیرى مى کند.
 +
*مطلق فرزند - دختر یا پسر، یکى یا متعدّد، بدون واسطه یا با واسطه -؛ که وجود آن براى یکى از زوجین، دیگرى را از سهم اعلایش یعنى نصف و ربع جلوگیرى مى کند.<ref>تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۳۳۴- ۳۳۵.</ref>
  
اگر وارث، فقط يك عمّه باشد همه مال به او مى رسد. اگر وارث چند عمّه باشد مال به طور مساوى بين آنها قسمت مى شود.<ref>همان، مسئله 2756.</ref>
+
==پانویس==
 
+
<references />
اگر وارث، تنها يك خاله باشد همه مال به او مى رسد. <ref>همان، مسئله 2759.</ref> اگر وارث چند خاله باشد همه مال به طور مساوى بين آنان تقسيم مى شود. <ref>ارث در اسلام با فتواى حضرت امام خمينى( ره)، محمدتقى گنجوى، ص 79.( براى آگاهى از سهم الارث ساير بستگان ميّت، ر. ك: رساله هاى عمليه مراجع تقليد و كتابهايى كه به صورت مستقل درباره ارث نگاشته شده است.)</ref>
+
==منابع==
 
 
''' ج. موانع ارث '''
 
  
موانع ارث، بسيار است. برخى موانع، سبب محروميت از تمام ارث مى شوند كه آنها را «حُجُبُ الْحِرمان» مى گويند. برخى موانع، سبب محروميت از قسمتى از ارث مى شوند كه آنها را «حُجُبُ النُّقْصان» مى گويند.
+
*[https://www.heyvalaw.com/web/articles/view/312/%D8%A7%D8%B1%D8%AB-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA.html "ارث چیست"، مشاوره حقوقی دینا].
 
+
*[https://makarem.ir/maaref/fa/article/index/408835/%d9%82%d8%a7%d9%86%d9%88%d9%86-%c2%ab%d8%a7%d8%b1%d8%ab%c2%bb-%d8%a7%d8%b2-%d9%85%d9%86%d8%b8%d8%b1-%d8%b4%db%8c%d8%b9%d9%87 "قانون ارث از منظر شیعه"، سایت آیین رحمت، دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی].
شمارى از موانعى كه سبب محروميت از تمام ارث مى شوند، عبارتند از:
+
*[https://ensani.ir/fa/article/49774/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87-%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%AA-%D8%A7%D8%B1%D8%AB-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D9%85%D8%B1%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 "فلسفه تفاوت ارث زن و مرد در اسلام"، عسکرى، مجله رواق اندیشه، شماره ۳۵، ۱۳۸۳].
 
+
*نثر طوبى، علامه شعرانی، واژه «ورث».
1. كفر؛ كفر، مانع ارث است. كافر از مسلمان- اگر چه نزديك باشد- ارث نمى برد و ارث به مسلمان- اگر چه دور باشد- اختصاص مى يابد.
+
{{فقه/احکام}}
 
+
{{سنجش کیفی
2. قتل عمد؛ قاتل از مقتول ارث نمى برد.
+
|سنجش=شده
 
+
|شناسه= خوب
3. تولد از زنا؛ اگر پدر و مادر، هر دو زنا كرده باشند، بين طفل و پدر و مادر او توارث وجود ندارد. چنان كه بين طفل و منسوبان آن پدر و مادر نيز توارث برقرار نمى شود. و اگر زنا از يكى از آنان باشد، بچه و زانى و بچه و كسانى كه به زانى منسوبند از يكديگر ارث نمى برند. ولى از ارث بردن آن طفل و يكى ديگر از والدين كه زانى نيست، مانعى وجود ندارد. چنان كه در جانب منسوبان او نيز مانعى نيست.<ref>تحرير الوسيله، ج 2، ص 326- 332.</ref>
+
|عنوان بندی مناسب= خوب
 
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط
شمارى از موانعى كه سبب محروميت از قسمتى از ارث مى شوند، عبارتند از:
+
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
1. قتل خطايى و شبه عمد؛ كه قاتل را از ارث بردنِ ديه جلوگيرى مى كند.
+
|جامعیت= خوب
 
+
|رعایت اختصار= خوب
2. بزرگ ترين فرزند ذكور؛ كه بقيه ورثه را از ارث بردنِ «حَبْوَه» <ref>حَبْوَه عبارت است از: لباس، انگشتر، شمشير و مصحف كه از اموال و دارايى پدر به پسر بزرگ تر داده مى شود.</ref> جلوگيرى مى كند.
+
|سیر منطقی= خوب
 
+
|کیفیت پژوهش= خوب
3. مطلق فرزند- دختر يا پسر، يكى يا متعدّد، بدون واسطه يا با واسطه-؛ كه وجود آن براى يكى از زوجين، ديگرى را از سهم اعلايش يعنى نصف و ربع جلوگيرى مى كند. <ref>تحرير الوسيله، ج 2، ص 334- 335.</ref>
+
|رده= دارد
 
+
}}
==پانویس ==
+
[[رده:واژگان قرآنی]]
<references />
+
[[رده:احکام خانواده]]
22-احكام اقتصادى خانواده،:نعمت اللّه يوسفيان ، ص: 53
+
[[رده: مقاله های مهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۳۱

«اِرث»، به معناى هر چیزى است که از میّت به بازماندگانش از طریق نسبی و یا سببی منتقل می‌شود. سهم‌الارث‌ وارثان پس از ادای حقوق و دیون متوفّی، طبق طبقات ارث به آنان تعلق می‌گیرد. برخی موانع مانند کفر، قتل عمد و تولد از زنا، موجب محرومیت از ارث هستند. اسلام، احکام ارث را نه بر اساس تبعیض جنسیتی میان مرد و زن، بلکه بر اساس مسؤولیت مالى و تکالیف و موقعیتى که آن دو در خانواده دارند، قرار داده است.

معنای ارث

یکی از مسایلی که در حقوق مدنی مورد بررسی قرار می گیرد، حقوق ارث و قواعد مربوط به آن می باشد. تَوارث یا وراثت، انتقال قهرى و بدون معامله فراورده کسى است به دیگری و دارایى مرده را صاحب شدن؛ به همین جهت، مالى را که از میت به وارثش منتقل مى شود، میراث و یا تُراث گویند.[۱] شخص زنده را «وارث» و متوفى را «مُورِث» و آن مال یا حق را «اِرث» مى نامند.

شهید ثانى در شرح لمعه مى‏ نویسد: میراث، صیغه مفعال، و اصل آن از موراث بوده و «یاى» آن منقلب از واو است. میراث یا از ارث گرفته شده یا از موروث. بنابر اول [معناى مصدرى]، یعنى: استحقاق انسان، نسبت به مال متوفى، به دلیل خویشاوندى نسبى یا سببى و بنابر معناى دوم (مفعولى)، یعنى: آن چیزى که انسان در اثر فوت دیگرى، مستحق مى‏ شود.[۲]

تقسیم ارث تنها پس از ادای حقوق و دیونی که بر عهده میت است امکانپذیر می باشد. لذا ابتدا بایستی هزینه های کفن و دفن میت، بدهی های مالی او و وصیت او پرداخت شود و سپس نوبت به تقسیم سهم الارث می رسد.

موجبات ارث

وراثت به طور کلى از دو طریق «نسب» و «سبب» صورت مى گیرد:

  • الف. منشأ نسب، تولید مثل است، یعنی خویشاوندانی که از طریق تولد به یکدیگر مربوط می شوند. وقتى از زن و شوهرى فرزندى به وجود مى آید، آن مرد و زن، پدر و مادر کودک مى شوند و پدر و پدر بزرگ و مادر و مادر بزرگ آن زن و شوهر به ترتیب اجداد و جدّه هاى کودک هستند و سایر فرزندان زن و شوهر، برادران و خواهران کودک مى گردند و برادران و خواهران پدر، عموها و عمّه هاى وى و برادران و خواهران مادر، دایی‌ ها و خاله هاى او خواهند بود، همچنین فرزندان آنها با یکدیگر رابطه نسبى دارند.[۳]
  • ب. منشأ سبب، عبارت است از ارتباط انسانى با انسان دیگر به سبب ازدواج شرعى.[۴] ارث بردن در حقوق کشور ما اختصاص به خویشاوندان نسبی دارد. بنابراین خویشاوندان سببی یعنی اشخاصی که با ازدواج به یکدیگر مربوط می شوند، از یکدیگر ارث نمی برند، مگر زن و شوهر. بر این پایه، زن و شوهر به سبب زوجیت و با وجود شرایطى از یکدیگر ارث مى برند؛ با این توضیح که هیچ یک از وارثان طبقه های سه گانه مانع از ارث بردن زن و شوهر نمی شوند.

طبقات ارث

اگر سهم وارث در قرآن مجید تعیین گردیده باشد مى گویند: ارث او «بالفرض» است (فرض و فریضه چیزى است که خدا در قرآن تعیین فرموده) و در غیر این صورت مى گویند: ارث او «بالقرابة» است. فرایضى که در قرآن صریحاً ذکر شده شش سهم است:

  • نصف (یک دوم): سه دسته هستند که نصف تمام مال متوفى را به ارث مى برند: اول: شوهر از زن خود با نداشتن فرزند، دوم: یک دختر، در صورتى که فرزند دیگرى در کار نباشد و سوم: یک خواهر تنها (خواهر پدر و مادرى یا پدرى تنها).
  • رُبع (یک چهارم): که سهم ارث شوهر با وجود فرزند، و همچنین سهم زن از شوهر خود با نداشتن فرزند است.
  • ثُمن (یک هشتم): سهم زوجه با داشتن فرزند است.
  • ثُلث (یک سوم): سهم مادر با نبودن فرزند، و سهم دو خواهر و برادر یا بیشتر است (ولى خواهر و برادر از طرف مادر).
  • دو ثُلث (دو سوم): سهم دو دختر یا بیشتر است، در صورتى که متوفى فرزند پسرى در ردیف آنها نداشته باشد و همچنین سهم دو خواهر پدرى یا پدر و مادرى در صورتى که برادرى مانند آنها در کار نباشد.
  • سُدس (یک ششم): سهم هر یکى از پدر و مادر با وجود فرزند، و سهم به خصوص مادر با وجود حاجب (یعنى برادران متوفى) و سهم یک برادر یا یک خواهر مادرى است.

اینها کسانى هستند که سهم آنها بالفرض مى باشد، غیر اینها به عنوان «قرابت» ارث مى برند و قاعده کلى درباره آنها این است که اموال متوفى را با رعایت ترتیب طبقات ارث در میان آنها طورى تقسیم مى کنند که «مذکر» (مرد) دو برابر «مُؤنّث» (زن) ببرد. طبقات ارث «ورثه» روى هم رفته در سه طبقه مختلف قرار دارند که با وجود طبقه جلوتر هیچ یک از طبقه بعدی ارث نمى برند:

  • طبقه اوّل: پدر و مادر و فرزندان متوفى و فرزند فرزندان او هر قدر پایین بیایند؛ یعنى اگر پسر و دختر نباشند اولاد آنها، جاى پسر و دختر مى نشینند، و تا یک نفر از این دسته هست طبقه دوم ارث نمى برند.
  • طبقه دوم: اجداد پدرى و مادرى و جده ها، هر قدر بالا بروند، و همچنین برادران و خواهران و اولاد آنها هر چه پایین تر بروند.
  • طبقه سوم: عموها و عمه ها، دایى ها و خاله ها، هر چه بالا بروند و اولاد آنها هر چه پایین بروند. در این طبقه کسى که فرض معینى داشته باشد نیست.[۵]

سهم‌الارث زن

زن به سبب زوجیت، با دو شرط از شوهر ارث مى برد:

  • همسر دائمى مرد باشد؛ چرا که در ازدواج موقت، مرد و زن از یکدیگر ارث نمى برند.
  • زن، در قید زناشویى شوهرش باقى باشد و به واسطه طلاق از او جدا نشود؛ زیرا زنى که طلاق گرفته از شوهر ارث نمى برد، مگر اینکه طلاق رجعى گرفته و در عدّه طلاق رجعى به سر برد، که در این صورت حق ارث دارد و اگر در این مدت از دنیا برود، شوهرش نیز از او ارث مى برد.[۶]

سهم الارث زن عبارت است از:

  • ارث از شوهر: همان گونه که گذشت، اگر مرد از دنیا برود و اولاد داشته باشد، یک هشتم اموالش به زن مى رسد؛ خواه یک زن داشته باشد یا بیشتر؛ البته در صورت متعدد بودن همسر، یک هشتم به طور مساوى میان آنان تقسیم مى گردد.[۷] اگر مرد از دنیا برود و اولاد نداشته باشد، همسرش یک چهارم اموالش را ارث مى برد و در صورت تعدّد همسر، یک چهارم به طور مساوى میان آنها تقسیم مى شود.[۸] توضیح این نکته لازم است که زن، از همه اموال منقول شوهر، به طور مطلق - از عین و قیمت آنها- ارث مى برد؛ ولى در میان اموال غیر منقول، از زمینها به طور مطلق - نه از عین و نه از قیمت آنها- ارث نمى برد، خواه زمینها داراى زراعت، درخت، ساختمان و غیر آنها باشد یا نباشد، و فقط از قیمت مصالح ساختمانى، مانند تنه درخت، تخته، آجر و مانند اینها و همچنین قیمت درخت و نخل ارث مى برد.[۹] امام خمینى (ره) در پاسخ این پرسش که: «اگر دو دانگ از شش دانگ منزل به اسم زن متوفّى باشد، آیا آن زن از چهار دانگ باقى مانده نیز ارث مى برد؟» می گوید: زن از زمینِ منزل ارث نمى برد، ولى از قیمت بنا ارث مى برد.[۱۰]
  • ارث زن به واسطه نسب: زن به واسطه خویشاوندى، از همه طبقات ارث مى برد و این ارث بردن ممکن است گاهى به عنوان دختر باشد و گاه به عنوان مادر، خواهر، عمه و یا خاله. اگر وارث میت، فقط یک دختر باشد، همه مال به او مى رسد. اگر وارث، چند دختر یا چند پسر باشند، همه مال به طور مساوى میان آنها قسمت مى شود. اگر وارث، یک دختر و یک پسر باشد، مال را سه قسمت مى کنند و دو قسمت را به پسر و یک قسمت آن را به دختر مى دهند. اگر وارث، چند دختر و چند پسر باشند، مال را طورى تقسیم مى کنند که پسر دو برابر دختر ارث ببرد.[۱۱] اگر وارث میت، فقط مادر و پدر او باشند، مال سه قسمت مى شود؛ دو قسمت آن را به پدر و یک قسمت را به مادر مى دهند.[۱۲] اگر وارث، فقط مادر میت باشد همه مال به او مى رسد.[۱۳] اگر وارث میت، فقط یک خواهر باشد، همه مال به او مى رسد. اگر وارث، چند خواهر باشند مال به طور مساوى بین آنها تقسیم مى شود. اگر وارث، خواهر و برادر باشند، برادر دو برابر خواهر ارث مى برد.[۱۴] اگر وارث، فقط یک عمّه باشد، همه مال به او مى رسد. اگر وارث چند عمّه باشد مال به طور مساوى بین آنها قسمت مى شود.[۱۵] اگر وارث، تنها یک خاله باشد، همه مال به او مى رسد.[۱۶] اگر وارث چند خاله باشد همه مال به طور مساوى بین آنان تقسیم مى شود.[۱۷]

حکمت تفاوت ارث زن و مرد

قبل از ظهور اسلام، در میان اقوام و ملل مختلف جهان، مصادره اموال میت، تابع زور مدارى بود؛ به گونه‏ اى که هرکس نیرومندتر بود، اموال شخص متوفى را به تصاحب درمى‏ آورد و افراد ضعیف و ناتوان و از جمله زنان و کودکان را محروم مى ‏ساخت. مثلا اعراب جاهلیت نه تنها زن را از ارث محروم مى‏ کردند، بلکه او را جزء اموال متوفى به ارث مى‏ بردند.

اما زن در سایه دستورات حیات‏بخش اسلام، از کلیه حقوق فردى و اجتماعى و انسانى‏ برخوردار شد. اسلام به زنان، حق ارث عطا کرد و تمام قوانین ظالمانه دوران جاهلیت را نسخ نمود. در فقه اسلامی، پسر دو برابر دختر، ارث مى‏ برد؛ قرآن کریم در این باره مى‏ فرماید: «یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُْنْثَیَیْنِ» (نساء/۱۱). نکته درخور توجّه در آیه این است که براى اهتمام به حق زن، هنگام تعیین سهام ارث، ارث زن را اصل و مبنا قرار داده و آن را معیار ارث معرفى مى‏ نماید. به طوری که هنگام بیان سهم برادر، نمى ‏فرماید که خواهر (دختر متوفى) نصف سهم برادر مى‏ برد، که معیار اصلى سهم برادر باشد؛ بلکه معیار و اصلِ مسلم را ارث خواهر قرار مى ‏دهد و سهم برادر را دو برابر سهم خواهر مى‏ داند، تا اصل ارث زن، قطعى باشد. این طرز بیان، یک نوع تأکید بر ارث بردن دختران و مبارزه با سنتهاى جاهلى آن عصر است که زنان را به طور کلى از ارث محروم مى‏ کردند.

علاوه بر این، اسلام احکام ارث را بر اساس مرد یا زن بودن (عامل جنسیت) وضع نکرده است؛ بلکه بر اساس مسؤولیت مالى و موقعیتى که آن دو در خانواده دارند و به ملاحظه مسؤولیتها و تکالیفى که بر عهده آنها نهاده شده، قرار داده است. بنابراین، سهم الارث متفاوت، با دیدگاه کلى اسلام نسبت به خانواده و تقسیم وظائف و مسؤولیتها، سازگار و عادلانه است.

یکى ‏از اعتراضات ابن ابی العوجاء به اسلام همین بود که مى ‏گفت: «ما بالُ المرأة المسکینة الضعیفة تأخذ سهما و یأخذ الرجل سهمین؟»؛ چرا زن یک سهم می گیرد ولی مرد دو سهم؟ امام باقر علیه ‏السلام در پاسخش فرمود: این گونه تقسیم سهم الارث به این دلیل است که اسلام جهاد را از عهده زن برداشته، مهریه و نفقه را به نفع او بر عهده مرد قرار داد؛ همچنین در برخى جنایات اشتباهى، خویشاوندان فرد جانى عهده دار پرداخت دیه هستند؛ زن از همه اینها معاف است.[۱۸] در حدیث دیگری امام ‏رضا علیه ‏السلام در بیان حکمت این تفاوت مى‏ فرماید: «ان المرأة اذا تزوّجت، اخذت و الرجل یُعطى، فلذلک وفّر على الرجال» یعنى: زیرا زن در هنگام ازدواج (مهریه) دریافت مى‏ کند، در حالى که مرد (مهریه) پرداخت مى‏ کند. به همین جهت، سهم بیشترى از ارث به مردان تعلق مى‏ گیرد.[۱۹]

بنابراین چون مخارج و احتیاجات مالى مرد بیشتر از زن است، اسلام سهم الارث مرد را بیشتر از زن قرار داده تا طبق اصل تقسیم مال بر اساس حاجت (هر کس به مقدار نیازمندى و حاجتش)، تعادلى میان درآمد و مخارج آنها برقرار گردد.

موانع ارث

در تعریف قانونی ارث و توارث، منظور از موانع ارث، مواردی است که اگر در یک نفر وجود داشته باشد، آن فرد با وجود اینکه از ورّاث محسوب شده، ارث نخواهد برد. موانع ارث در قانون مدنی، معرفی شده اند. برخى موانع ارث، سبب محرومیت از تمام ارث مى شوند که آنها را «حُجُبُ الْحِرمان» مى گویند. برخى موانع، سبب محرومیت از قسمتى از ارث مى شوند که آنها را «حُجُبُ النُّقْصان» مى گویند.

الف. شمارى از موانعى که سبب محرومیت از تمام ارث مى شوند، عبارتند از:

  • کفر؛ کفر، مانع ارث است. کافر از مسلمان - اگر چه نزدیک باشد - ارث نمى برد و ارث به مسلمان - اگر چه دور باشد - اختصاص مى یابد.
  • قتل عمد؛ به موجب ماده ۸۸۰ قانون مدنی، اگر شخصی، مورث خود را عمدا به قتل برساند، از وی ارث نمی برد.
  • تولد از زنا؛ به موجب ماده ۸۸۴ قانون مدنی، ولادت از زنا از موانع ارث است، یعنی فرزند ناشی از زنا، از پدر و مادر و خویشاوندان آنها ارث نمی برد و برعکس (آنها نیز از او ارث نمی برند).
  • لِعان؛ لعان به این معنا است که مردی، به زن خود تهمت زنا زده و انتساب فرزند به دنیا آمده را به خودش انکار کند ؛ در این صورت مطابق ماده ۸۸۲ قانون مدنی، لعان از موانع ارث است، یعنی زن و شوهر دیگر از هم ارث نمی برند . همچنین، پدر از فرزند و فرزند نیز از پدر و خویشاوندان وی ارث نخواهد برد.

ب. شمارى از موانعى که سبب محرومیت از قسمتى از ارث مى شوند، عبارتند از:

  • قتل خطایى و شبه عمد؛ که قاتل را از ارث بردنِ دیه جلوگیرى مى کند.
  • بزرگ ترین فرزند ذکور؛ که بقیه ورثه را از ارث بردنِ «حَبْوَه»[۲۰] جلوگیرى مى کند.
  • مطلق فرزند - دختر یا پسر، یکى یا متعدّد، بدون واسطه یا با واسطه -؛ که وجود آن براى یکى از زوجین، دیگرى را از سهم اعلایش یعنى نصف و ربع جلوگیرى مى کند.[۲۱]

پانویس

  1. نثر طوبى، واژه «ورث».
  2. شهید ثانى، الروضة البهیه فى شرح اللمعة الدمشقیه، ج۲، ص۲۸۸.
  3. رساله نوین، ج ۳، ص ۲۶۷.
  4. رساله نوین، ج ۳، ص ۲۶۷.
  5. توضیح المسائل، مسئله ۲۷۲۸.
  6. تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۳۵۶، مسئله ۲.
  7. توضیح المسائل، مسئله ۲۷۷۱ و ۲۷۷۵.
  8. تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۳۹۷، مسئله ۴.
  9. همان، ص ۳۵۷، مسئله ۵.
  10. استفتاءات، ج ۳، ص ۳۸۶، س ۳۷.
  11. توضیح المسائل، مسئله ۲۷۳۱.
  12. همان، مسئله ۲۷۳۲.
  13. استفتاءات، ج ۳، ص ۴۱۸- ۴۱۹، س ۹۵.
  14. توضیح المسائل، مسئله ۲۷۴۱.
  15. همان، مسئله ۲۷۵۶.
  16. همان، مسئله ۲۷۵۹.
  17. ارث در اسلام با فتواى حضرت امام خمینى، محمدتقى گنجوى، ص۷۹.
  18. شیخ حرّ عاملى، وسائل، ج۱۷، ص ۴۳۸ـ۴۳۶.
  19. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۲۵۸؛ تفسیر برهان، ج۱، ص۳۶۷.
  20. حَبْوَه عبارت است از: لباس، انگشتر، شمشیر و مصحف که از اموال و دارایى پدر به پسر بزرگ تر داده مى شود.
  21. تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۳۳۴- ۳۳۵.

منابع

فقه/احکام
عبادات: تقلید، طهارت، نماز، روزه، خمس، زکات، حج

اموال: خرید و فروش، شرکت، صلح، اجاره، مزارعه، مساقات، وکالت، قرض، حواله، رهن، ضامن شدن، کفالت، امانت، عاریه، ارث، غصب

آداب و رفتار: ازدواج، طلاق، خوردن و آشامیدن، نذر و عهد، قسم، امر به معروف و نهی از منکر، صید ، ذبح، وصیت، مال پیدا شده، وقف، دفاع، مسائل مستحدثه

رده ها: احکام | احکام عبادی | احکام اقتصادی | احکام خانواده | احکام روابط اجتماعی |اصطلاحات احکام|مراجع تقلید