عنوان بندی متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابن بواب: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
ابوالحسن علي بن هلال خوشنويس و مذّهِب مشهور كه در حدود نيمه دوم قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم (سال 413ق/ 1022م) مي‌زيسته است
+
{{خوب}}
 +
'''«ابوالحسن علی بن هلال»''' (م، ۴۱۳ ق) معروف به '''«ابن بَوّاب»'''، خوشنویس و [[تذهیب|مذهِّب]] مشهور مسلمان در قرن پنجم قمری است. علاوه بر اصلاح و تکمیل انواع خط، وضع اصول و قواعد خطوط [[خط نسخ|نسخ]] و [[خط ثلث|ثلث]]، و ابداع برخی از خطوط از جمله [[خط ریحان|خط ریحان]] و [[خط محقق|محقّق‌]] را نیز به ابن بوّاب نسبت می‌دهند.
  
==شهرت به ابن بواب==
+
==زندگی‌نامه==
شهرتش به ابن‌بواب به اين جهت است كه پدرش دربان آل بويه بود<ref>ابن تغربردي، يوسف، النجوم الزاهرة محاسن مصر و القاهره، قاهره، جلدچهارم، ص257؛ ابن خلكان، احمدبن محمد، وفيات‌الاعيان، به كوشش احسان عباس، بيروت 1971 - 1972 م، جلد3، ص342.</ref>  
+
زادروز و زادگاه ابوالحسن علی بن هلال مشخص نیست، ولی‌ معلوم‌ است‌ که‌ بیشتر زندگی‌ را در [[بغداد]] گذرانیده‌ است‌. پدرش‌ هلال‌، دربانِ‌ [[آل بویه|آل‌ بویه‌]] بود و به‌ همین‌ سبب‌ علی‌ بن‌ هلال‌ به‌ «ابن‌ بوّاب‌» و یا ابن‌ ستری‌ معروف‌ شد.<ref>وفیات، ابن‌خلکان‌، ۳/ ۳۴۲.</ref> حتی‌ در آن‌ روزگار که‌ در اوج‌ شهرت‌ بود و بزرگان‌ او را استاد خطاب‌ می‌کردند، دربانی‌ پدر را به‌ رخش‌ می‌کشیدند،<ref>ابن‌جوزی‌، ۸/ ۱۰.</ref> چنانکه‌ شاعران‌ نیز به‌ این‌ موضوع‌ اشاره‌ کرده‌اند.
  
==مذهب==
+
وی علاوه بر خوشنویسی و [[تذهیب]]، در زمینه‌های دیگر از جمله وعظ و [[خطابه]]،<ref>ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام‌النبلا، به کوشش شعیب الارنوءوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق، جلد۳، ص۳۱۶.</ref> تعبیر رویا<ref>همان، صص ۳۱۶ و ۳۱۷.</ref> و [[شعر]]<ref>یاقوت، معجم‌الادبا، مصر، ۱۳۵۵ - ۱۳۵۷، جلد ۱۵، صص۱۲۵ - ۱۲۷.</ref>  اهتمام داشته است. قصیده رائیه در ادوات خوشنویسی از آثار منظوم ابن‌بواب است.<ref>حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م، جلد دوم، ص۱۳۳۹.</ref> حبیب اصفهانی از او به‌عنوان [[فقیه]] و حافظ کل [[قرآن]] نام می‌برد.<ref>اصفهانی، حبیب‌اله، تذکره خط و خطاطان، تهران، ۱۳۶۹، ص۵۷.</ref> ابن‌بواب‌ در جامع‌ منصور بغداد موعظه‌ می‌کرد.<ref>ابن‌اثیر، ۹/ ۳۲۴؛ ذهبی‌، سیر اعلام النبلاء، ۱۷/ ۳۱۶.</ref>  
ابوالفضل بن خيرون وي را از اهل‌سنت دانسته اما قاضي‌نورالله شوشتري او را در شمار شيعيان آورده است؛ اين‌كه سيدمرتضي در مرگ او مرثيه گفت مي‌تواند رأي قاضي نورالله را تقويت كند به‌هرحال وي را به پارسايي و امانت ستوده‌اند<ref>فكرت، محمد آصف، «ذيل ابن بواب»، دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، تهران، 1374.</ref>
 
  
==دانش های دیگر == 
+
ابوالفضل بن خیرون ابن‌ بواب را از [[اهل سنت|اهل‌سنت]] دانسته، اما [[قاضی نورالله شوشتری]] او را در شمار [[شیعه|شیعیان]] آورده است؛ این‌که [[سید مرتضی]] در مرگ او [[مرثیه]] گفته، می‌تواند رأی قاضی نورالله را تقویت کند. به‌هرحال وی را به پارسایی و [[امانت‌داری|امانت]] ستوده‌اند.<ref>فکرت، محمد آصف، «ذیل ابن بواب»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۴.</ref>
وي علاوه بر خوشنويسي و تذهيب در زمينه‌هاي ديگر از جمله وعظ و خطابه<ref>ذهبي، محمدبن احمد، سير اعلام‌النبلا، به كوشش شعيب الارنوءوط و ديگران، بيروت، 1403ق، جلد3، ص316.</ref> ، تعبير رويا<ref>همان، صص 316 و 317.</ref> و شاعري<ref>ياقوت، معجم‌الادبا، مصر، 1355 - 1357، جلد 15، صص125 - 127.</ref>  اهتمام داشته است. قصيده رائيه در ادوات خوشنويسي از آثار منظوم ابن‌بواب است<ref>حاجي‌خليفه، كشف‌الظنون، استانبول، 1941م، جلد دوم، ص1339</ref>. .
 
  
حبيب اصفهاني از او به‌عنوان فقيه و حافظ كل قرآن نام مي‌برد<ref>اصفهاني، حبيب‌اله، تذكره خط و خطاطان، تهران، 1369، ص57.</ref> . ذهبي در سير اعلام النبلا آورده است كه ابن‌بواب پيش از خوشنويسي به نقاشي و نگارگري خانه‌ها اشتغال داشته سپس به تذهيب كتب سرانجام به كتابت پرداخته است<ref>ذهبي، همان، جلد 17، ص316.</ref> . از مهارت ابن‌بواب در تذهيب مي‌توان به قرآن موجود در موزه چستربيتي اشاره كرد. اين قرآن به خط نسخ ابن ‌بواب است كه بهتر است بگوييم نسخ آميخته به ريحان يا به عبارت ديگر نسخ ريحاني است. رايس اين نسخه را كه تذهيب آن را نيز كار ابن‌بواب برشمرده، از هر جهت مورد ارزيابي قرار داده است. هم‌چنين زماني كه ابن‌بواب سرپرست كتابخانه بهاءالدوله در شيراز بود جزء ناقض قرآن موجود در آن كتابخانه را كه به خط ابن ‌مقله بود، چنان با مهارت، كامل كرد كه بهاءالدوله نتوانست آن را از خط ابن‌مقله تمييز دهد. از اين امر به خوبي مي‌توان دريافت كه ابن‌بواب در شبيه‌نويسي و در تذهيب و صحافي بسيار ماهر بوده است<ref>فكرت، محمدآصف، «ذيل ابن بواب»، دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، تهران، 1374.</ref> .
+
برخی سال وفات‌ ابن بواب را ۴۲۳ ق‌. نوشته‌اند<ref>ابن‌ خلکان‌، ۳/ ۳۴۳.</ref> که‌ بعید می‌نماید، زیرا [[یاقوت حموی|یاقوت‌]] تاریخ ۴۱۳ ق‌. را از محمد بن‌ هلال‌ صابی‌ که‌ خود در سدۀ ۵ ق‌ می‌زیسته‌ نقل‌ کرده‌ است‌.<ref>یاقوت، ۱۵/ ۱۲۲؛ نیز نک‍ : ابن‌جوزی‌، ۸/ ۱۰.</ref> ابن‌بواب‌ در [[بغداد]] وفات یافت و در جوار قبر [[احمد بن حنبل|احمد بن‌ حنبل‌]] در مقبره "باب حرب" مدفون‌ شد.
 +
==اساتید==
 +
استاد ابن بواب در ادب‌، ابوالفتح‌ عثمان‌ بن‌ جنی‌ بود و ابوعُبیدالله‌ مرزبانی‌ و ابوالحسین‌ محمد بن‌ سمعون‌ واعظ را نیز از استادان‌ او یاد کرده‌اند.<ref>ابن‌جوزی‌، همانجا؛ ابن‌کثیر، ۱۲/ ۱۴.</ref>
 +
 
 +
ابن بواب در خوشنویسی شاگرد محمد بن اسد<ref>ابن خلکان، همان، صص ۳۴۲ و ۳۴۳.</ref> و محمد بن سمسانی<ref>قلقشندی، احمدبن علی، صبح‌الاعشی، قاهره، ۱۳۸۳، جلد ۳، ص۱۳.</ref> بود که هر دو شاگرد [[ابن مقله|ابن‌ مقله]] (۲۷۲ - ۳۲۸ق) بودند و نیز در منابع آمده که دختر ابن‌مقله به علی‌بن هلال تعلیم خوشنویسی داد<ref>قاضی احمدقمی، احمدبن حسین، گلستان هنر به کوشش احمد سهیلی، تهران، ۱۳۵۲، صص۱۷ و ۱۸.</ref> و بی‌شک ابن‌بواب از خط ابن‌مقله تأثیر گرفته است.  
 +
 
 +
==فعالیت‌های هنری==
 +
ابن‌بواب‌ پیش‌ از آنکه‌ خوشنویس‌ شود، به‌ نقاشی‌ و نگارگریِ خانه‌ها اشتغال‌ داشت‌، سپس‌ به‌ [[تذهیب|تذهیب‌]] کتب‌ پرداخت‌ و سرانجام‌ به‌ کتابت‌ روی‌ آورد.<ref>ذهبی‌، سیر، ۱۷/ ۳۱۶.</ref> از مهارت ابن‌بواب در تذهیب می‌توان به [[قرآن]] موجود در موزه چستربیتی اشاره کرد. این قرآن به [[خط نسخ]] ابن ‌بواب است که بهتر است بگوییم نسخ آمیخته به [[خط ریحان|خط ریحان]]، یا به عبارت دیگر نسخ ریحانی است. همچنین زمانی که ابن‌بواب سرپرست کتابخانه بهاءالدوله در [[شیراز]] بود، جزء ناقض قرآن موجود در آن کتابخانه را که به خط [[ابن مقله|ابن ‌مقله]] بود، چنان با مهارت کامل کرد که بهاءالدوله نتوانست آن را از خط ابن‌مقله تمییز دهد. از این امر به خوبی می‌توان دریافت که ابن‌بواب در شبیه‌نویسی و در تذهیب و صحافی بسیار ماهر بوده است.<ref>فکرت، محمدآصف، «ذیل ابن بواب»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۴.</ref>
  
==اساتید==
+
او در خوشنویسی‌ به‌ چنان‌ پایه‌ای‌ رسید که‌ یگانۀ روزگار خویش‌ گردید، به‌ گونه‌ای‌ که‌ نوشته‌اند: از متقدمین‌ و متأخرین‌ کسی‌ را نمی‌توان‌ یافت‌ که‌ مانند او یا نزدیک‌ به‌ خط او بنویسد.<ref>ابن‌خلکان‌، ۳/ ۳۴۲.</ref> ذهبی‌ او را صاحب‌ خط منسوب‌ (خطی‌ که‌ هر یک‌ از حروف‌ آن‌ از لحاظ وضع‌ و اندازه‌ با حرف‌ الف‌ متناسب‌ است‌) خوانده‌، اما [[ابن خلکان|ابن‌خلکان‌]] وضع‌ این‌ خط را به‌ ابن‌مقله‌ نسبت‌ داده‌ و نوشته‌ است‌ که‌ ابن‌بواب‌ به‌ تهذیب‌ و تنقیح‌ این‌ شیوه‌ پرداخت‌ و به‌ آن‌ زیبایی‌ و جلوه‌ بخشید. گفته اند که‌ تناسب‌ هندسی‌ حروف‌ خط منسوب‌ را ابن‌مقله‌ به‌ وجود آورد، اما ابن‌بواب‌ که‌ خود پیش‌ از خوشنویس‌ شدن‌ با هنر تذهیب‌ و نگارگری‌ آشنا بود، با بینشی‌ هنرمندانه‌ به‌ این‌ تناسب‌ زیبایی‌ هنری‌ بخشید. برای نمونه هندوشاه آورده است که ابن‌طقطقی از کتابی یاد می‌کند که ابتدا می‌پنداشته به خط ابن‌مقله است، اما نظر [[یاقوت مستعصمی]] را درباره آن جویا می‌شود. یاقوت با دیدن نسخه و تأمل در آن درمی‌یابد که به خط ابن‌ بواب است و می‌گوید که وی آن را به شیوه ابن مقله نوشته است.<ref>فکرت، محمدآصف، همان کتاب، همان ماده.</ref>  
ابن بواب در خوشنويسي شاگرد محمدبن اسعد<ref>ابن خلكان، همان، صص 342 و 343.</ref> و محمدبن سمساني<ref>قلقشندي، احمدبن علي، صبح‌الاعشي، قاهره، 1383، جلد 3، ص13.</ref> بود كه هر دو شاگرد ابن‌مقله (272 - 328ق) بودند و نيز در منابع آمده كه دختر ابن‌مقله به علي‌بن هلال تعليم خوشنويسي داد<ref>قاضي احمدقمي، احمدبن حسين، گلستان هنر به كوشش احمد سهيلي، تهران، 1352، صص17 و 18.</ref>  و بي‌شك ابن‌بواب از خط ابن‌مقله تأثير گرفته است، براي نمونه هندوشاه (ص208) آورده است كه ابن‌طقطقي از كتابي ياد مي‌كند كه ابتدا مي‌پنداشته به خط ابن‌مقله است، اما نظر ياقوت مستعصمي را درباره آن جويا مي‌شود. ياقوت با ديدن نسخه و تأمل در آن درمي‌يابد كه به خط ابن‌ بواب است و مي‌گويد كه وي آن را به شيوه ابن مقله نوشته است<ref>فكرت، محمدآصف، همان كتاب، همان ماده.</ref> ، لذا علي‌رغم تلاش ابن بواب در شبيه ‌نويسي خط ابن ‌مقله، توسط ياقوت مستعصمي پرده از ماجرا برداشته مي‌شود.
 
  
==هنر ابن بواب==
+
بنا بر برخی منابع، ابن‌بواب‌ دریافت‌ که‌ بیش‌ از او خطاطان‌ در اصلاح‌ [[خط کوفی|خط کوفی‌]] کوشیده‌اند و نیز بنومقله‌ (ابن‌مقلۀ وزیر و برادرش‌) در بهتر ساختن‌ [[خط توقیع|توقیع‌]] و [[خط نسخ|نسخ‌]] کوشش‌ کرده‌، اما در رسانیدن‌ آن‌ خطوط به‌ درجۀ کمال‌ توفیق‌ نیافته‌اند. از این‌ رو خود به‌ تکمیل‌ کار آنان‌ پرداخت‌. همچنین‌ ابن‌ بواب‌ دریافت‌ که‌ استادش‌ ابن‌اسد اشعار را به‌ خط نسخ‌ شبیه‌ به‌ [[خط محقق|محقق‌]] می‌نویسد. او این‌ خط را نیز به‌ درجۀ کمال‌ رسانید. از دیگر خطوطی‌ که‌ ابن‌بواب‌ در اتقان‌ و تحسین‌ آنها کوشید، خطوط نرگس‌، ریحان‌، لؤلؤی‌، مُرصّع‌، وشی‌ و چند نوع‌ دیگر را نام‌ برده‌اند.  
ابن بواب كوشش مي‌كرد تا خطوطي را كه توسط خوشنويسان پيش از او، پايه‌گذاري شده اما به درجه كمال توفيق نيافته بودند را خود تكميل كند براي نمونه: در يك نسخه خطي مربوط به سده 9ق/15م به نام رسالة في علم الكتابة كه موءلف آن ناشناخته است و در برلن نگهداري مي‌شود، مطالبي راجع به ابن‌بواب آمده كه رايس آن را نقل كرده است. موءلف اين رساله مي‌نويسد كه ابن‌بواب دريافت كه پيش از او خطاطان در اصلاح خط كوفي كوشيده‌اند و نيز بنومقله (ابن‌مقله، وزير و برادرش) در بهترساختن توقيع و نسخ كوشش كرده اما در رسانيدن آن خطوط به درجه كمال توفيق نيافته‌اند. از اين‌رو خود به تكميل كار آنان پرداخت. هم‌چنين ابن‌بواب دريافت كه استادش ابن‌اسد اشعار را به خط نسخ شبيه به محقق مي‌نويسد. او اين خط را نيز به درجه كمال رسانيد. ذهبي ابن‌بواب را صاحب خط منسوب (خطي كه هريك از حروف آن از لحاظ وضع و اندازه با حرف الف متناسب است) خوانده، اما ابن‌خلكان وضع اين خط را به ابن‌مقله نسبت داده و نوشته است كه ابن‌بواب به تهذيب و تنقيح اين شيوه پرداخت و به آن، زيبايي و جلوه بخشيد. رايس مي‌گويد كه تناسب هندسي حروف خط منسوب را ابن‌مقله به وجود آورد، اما ابن‌بواب كه خود پيش از خوشنويس‌شدن با هنر تذهيب و نگارگري آشنا بود، با بينش هنرمندانه به اين تناسب، زيبايي هنري بخشيد<ref>همان.</ref> . علاوه بر اصلاحات، وضع اصول و قواعد خطوط نسخ و ثلث، ابداع و پايه‌گذاري برخي از خطوط از جمله ريحان و محقق را نيز به ابن‌بواب نسبت مي‌دهند. در تذكره خط و خطاطان ميرزا حبيب‌الله اصفهاني به ابداع خطوط ريحان و محقق توسط وي اشاره شده است.
 
  
محمدبن حسن الطيبي در اوايل قرن دهم كتابي تأليف كرد كه در آن 16 قلم را كه منسوب به ابن‌ بواب است و توسط پيروانش به طريقه وي نوشته شده ياد كرده و نمونه‌هايي از آنها را ارائه نموده است. اين نمونه‌ها شامل خطوط ثلث‌المعتاد، منصور، مقتلان، تواقيع، جليل ثلث، مصاحف، مسلسل، غيار، جليل‌المحقق، ريحان، رقاع، رياشي، لوءلوء حواشي و اشعار است و نامي از خط طومار در آن نيامده است. بعيد نيست كه خط‌هاي زمان ابن‌بواب تنها همين خطوط باشد. هم‌چنين احتمال دارد ابن‌بواب در نوشتن خطوطي كه به طريقه وي نوشته شده مهارت تام داشته ولي اصل اين خطوط از بين رفته و شيوه آن توسط پيروان ابن‌بواب ادامه پيدا كرده است<ref>عالي، محمد، «ابن‌بواب (علي بن هلال)»، كتاب ماه، سال اول، شماره 12، صص66 و 67.</ref>
+
علاوه بر اصلاحات، وضع اصول و قواعد خطوط نسخ و [[خط ثلث|ثلث]]، ابداع و پایه‌گذاری برخی از خطوط از جمله ریحان و محقق را نیز به ابن‌بواب نسبت می‌دهند. در تذکره خط و خطاطان میرزا حبیب‌الله اصفهانی به ابداع خطوط ریحان و محقق توسط وی اشاره شده است.
. از ديگر خطوطي كه به وي نسبت مي‌دهند خطوط نرگس، ريحان، لوءلوء، مرسع، وشي و چند نوع ديگر است.  
 
  
ابن بواب در خوشنويسي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است چنانچه ياقوت در معجم‌الادبا مي‌نويسد: «ابن‌بواب در خوشنويسي به چنان پايگاهي رسيد كه به خط خوش او مثل مي‌زدند<ref>ياقوت، همان، صص 121 و 122.</ref> ».
+
محمدبن حسن الطیبی در اوایل قرن دهم کتابی تألیف کرد که در آن ۱۶ قلم را که منسوب به ابن‌ بواب است و توسط پیروانش به طریقه وی نوشته شده یاد کرده و نمونه‌هایی از آنها را ارائه نموده است. این نمونه‌ها شامل خطوط ثلث‌المعتاد، منصور، مقتلان، تواقیع، جلیل ثلث، مصاحف، مسلسل، غیار، جلیل‌المحقق، ریحان، [[خط رقاع|رقاع]]، ریاشی، لوءلوء حواشی و اشعار است و نامی از خط طومار در آن نیامده است. بعید نیست که خط‌های زمان ابن‌بواب تنها همین خطوط باشد. هم‌چنین احتمال دارد ابن‌بواب در نوشتن خطوطی که به طریقه وی نوشته شده مهارت تام داشته ولی اصل این خطوط از بین رفته و شیوه آن توسط پیروان ابن‌بواب ادامه پیدا کرده است.<ref>عالی، محمد، «ابن‌بواب (علی بن هلال)»، کتاب ماه، سال اول، شماره ۱۲، صص۶۶ و ۶۷.</ref> ابن بواب در خوشنویسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است چنانچه [[یاقوت حموی|یاقوت]] در [[معجم الادباء (کتاب)|معجم‌الادبا]] می‌نویسد: «ابن‌بواب در خوشنویسی به چنان پایگاهی رسید که به خط خوش او مثل می‌زدند».<ref>یاقوت، همان، صص ۱۲۱ و ۱۲۲.</ref>
  
==شاگردان==
+
از شاگردان ابن‌بواب در خوشنویسی محمدبن عبدالملک<ref>قلقشندی، همان، ص۱۴.</ref> را نام برده‌اند. از پیروان طریقه ابن‌بواب در خوشنویسی نیز می‌توان فاطمه بنت‌ حسن معروف به بنت اقرع (م ۴۸۰ ق‌)،<ref>ذهبی، همان، جلد ۱۸، ص۴۸۰.</ref> ابوطالب مبارک کرخی (م ۵۸۵ ق‌)،<ref>ذهبی، همان، جلد ۱۷، ص۵۶.</ref> ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ علی‌ جوینی‌ خوشنویس‌ خط منسوب‌ (م ۵۸۶ ق‌)، فضل‌ بن‌ عمر معروف‌ به‌ ابن‌رائض‌ (م ۶۰۹ ق‌)، یاقوت‌ بن‌ عبدالله‌ رومی‌ موصلی‌ (م ۶۱۸ ق‌) و کمال‌الدین‌ عمر بن‌ احمد معروف‌ به‌ ابن‌عدیم‌ مورخ‌ حلبی‌ را نام برد.  
از شاگردان ابن‌بواب در خوشنويسي محمدبن عبدالملك<ref>قلقشندي، همان، ص14.</ref> را نام برده‌اند. از پيروان طريقه ابن‌بواب در خوشنويسي مي‌توان فاطمه بنت‌حسن (بنت اقرع)<ref>ذهبي، همان، جلد 18، ص480.</ref> و ابوطالب مبارك كرخي<ref>ذهبي، همان، جلد 17، ص56.</ref> را نام برد.  
 
  
 
==آثار==
 
==آثار==
از آثار ابن‌بواب كتابت 64 نسخه قرآن را خوانده‌اند كه قطعاً نسخه كامل موجود همان قرآن كتابخانه چستربيتي است كه به سال 391 ق. كتابت شده است. يك نسخه از قرآن كريم منسوب به ابن‌بواب هست كه توسط سلطان سليم عثماني به جامع لاله‌لي استانبول اهدا شده كه به صحت انتساب آن يقين نداريم<ref>فكرت، محمد آصف، همان كتاب، همان ماده.</ref> .
+
از آثار ابن‌بواب کتابت ۶۴ نسخه [[قرآن]] را خوانده‌اند که قطعاً نسخه کامل موجود همان قرآن کتابخانه چستربیتی است که به سال ۳۹۱ ق. کتابت شده است. یک نسخه از قرآن کریم منسوب به ابن‌بواب هست که توسط سلطان سلیم عثمانی به جامع لاله‌لی استانبول اهدا شده که به صحت انتساب آن یقین نداریم.<ref>فکرت، محمد آصف، همان کتاب، همان ماده.</ref>  
 
 
قرآن ديگري كه از ابن‌بواب شناسايي شده قرآني است به خط كوفي كه در كتابخانه آيت‌الله مرعشي‌نجفي در قم موجود است. تاريخ كتابت آن 392ق. است<ref>عالي، محمد، همان، ص67.</ref> . از آثار و خطوط غيرقرآني ابن‌بواب مي‌توان به دو نسخه منسوب به وي از ديوان سلامة‌بن جندل - شاعر جاهلي - اشاره كرد كه اولي در توپكايي‌سرايي استانبول و دومي در موزه آثار ترك و اسلام نگهداري مي‌شود و هم‌چنين مي‌توان منتتخبي از كتاب الحيوان جاحظ مضبوط در همان موزه و... را برشمرد<ref>فكرت، محمدآصف، همان كتاب، همان ماده.</ref>
 
  
 +
قرآن دیگری که از ابن‌بواب شناسایی شده قرآنی است به [[خط کوفی|خط کوفی]] که در [[کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی|کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی]] در قم موجود است. تاریخ کتابت آن ۳۹۲ق. است.<ref>عالی، محمد، همان، ص۶۷.</ref>
  
 +
از آثار و خطوط غیرقرآنی ابن‌بواب می‌توان به دو نسخه منسوب به وی از [[دیوان (شعر)|دیوان]] سلامة‌بن جندل - شاعر عصر [[جاهلیت|جاهلی]] - اشاره کرد که اولی در توپکایی‌سرایی استانبول و دومی در موزه آثار ترک و اسلام نگهداری می‌شود. و هم‌چنین می‌توان منتخبی از کتاب الحیوان جاحظ مضبوط در همان موزه و... را برشمرد.<ref>فکرت، محمدآصف، همان کتاب، همان ماده.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
==منابع==
 
==منابع==
  
*[http://library.tebyan.net/newindex.aspx?pid=19667&BookID=73905&Language=1| تبیان]، بازدید در 27 بهمن 1393.
+
*[http://library.tebyan.net/newindex.aspx?pid=19667&BookID=73905&Language=1| "مروری بر زندگی ابن بواب، خوشنویس و کاتب قرآن کریم"، کتابخانه دیجیتال تبیان]، بازدید در ۲۷ بهمن ۱۳۹۳.
 
+
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/222855/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8 "ابن بواب"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی].
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= متوسط
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده=دارد
 +
}}
 +
[[رده:هنرمندان مسلمان]]
 
[[رده:خطاطان]]
 
[[رده:خطاطان]]
 +
[[رده:تذهیب کاران]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۲۶

«ابوالحسن علی بن هلال» (م، ۴۱۳ ق) معروف به «ابن بَوّاب»، خوشنویس و مذهِّب مشهور مسلمان در قرن پنجم قمری است. علاوه بر اصلاح و تکمیل انواع خط، وضع اصول و قواعد خطوط نسخ و ثلث، و ابداع برخی از خطوط از جمله خط ریحان و محقّق‌ را نیز به ابن بوّاب نسبت می‌دهند.

زندگی‌نامه

زادروز و زادگاه ابوالحسن علی بن هلال مشخص نیست، ولی‌ معلوم‌ است‌ که‌ بیشتر زندگی‌ را در بغداد گذرانیده‌ است‌. پدرش‌ هلال‌، دربانِ‌ آل‌ بویه‌ بود و به‌ همین‌ سبب‌ علی‌ بن‌ هلال‌ به‌ «ابن‌ بوّاب‌» و یا ابن‌ ستری‌ معروف‌ شد.[۱] حتی‌ در آن‌ روزگار که‌ در اوج‌ شهرت‌ بود و بزرگان‌ او را استاد خطاب‌ می‌کردند، دربانی‌ پدر را به‌ رخش‌ می‌کشیدند،[۲] چنانکه‌ شاعران‌ نیز به‌ این‌ موضوع‌ اشاره‌ کرده‌اند.

وی علاوه بر خوشنویسی و تذهیب، در زمینه‌های دیگر از جمله وعظ و خطابه،[۳] تعبیر رویا[۴] و شعر[۵] اهتمام داشته است. قصیده رائیه در ادوات خوشنویسی از آثار منظوم ابن‌بواب است.[۶] حبیب اصفهانی از او به‌عنوان فقیه و حافظ کل قرآن نام می‌برد.[۷] ابن‌بواب‌ در جامع‌ منصور بغداد موعظه‌ می‌کرد.[۸]

ابوالفضل بن خیرون ابن‌ بواب را از اهل‌سنت دانسته، اما قاضی نورالله شوشتری او را در شمار شیعیان آورده است؛ این‌که سید مرتضی در مرگ او مرثیه گفته، می‌تواند رأی قاضی نورالله را تقویت کند. به‌هرحال وی را به پارسایی و امانت ستوده‌اند.[۹]

برخی سال وفات‌ ابن بواب را ۴۲۳ ق‌. نوشته‌اند[۱۰] که‌ بعید می‌نماید، زیرا یاقوت‌ تاریخ ۴۱۳ ق‌. را از محمد بن‌ هلال‌ صابی‌ که‌ خود در سدۀ ۵ ق‌ می‌زیسته‌ نقل‌ کرده‌ است‌.[۱۱] ابن‌بواب‌ در بغداد وفات یافت و در جوار قبر احمد بن‌ حنبل‌ در مقبره "باب حرب" مدفون‌ شد.

اساتید

استاد ابن بواب در ادب‌، ابوالفتح‌ عثمان‌ بن‌ جنی‌ بود و ابوعُبیدالله‌ مرزبانی‌ و ابوالحسین‌ محمد بن‌ سمعون‌ واعظ را نیز از استادان‌ او یاد کرده‌اند.[۱۲]

ابن بواب در خوشنویسی شاگرد محمد بن اسد[۱۳] و محمد بن سمسانی[۱۴] بود که هر دو شاگرد ابن‌ مقله (۲۷۲ - ۳۲۸ق) بودند و نیز در منابع آمده که دختر ابن‌مقله به علی‌بن هلال تعلیم خوشنویسی داد[۱۵] و بی‌شک ابن‌بواب از خط ابن‌مقله تأثیر گرفته است.

فعالیت‌های هنری

ابن‌بواب‌ پیش‌ از آنکه‌ خوشنویس‌ شود، به‌ نقاشی‌ و نگارگریِ خانه‌ها اشتغال‌ داشت‌، سپس‌ به‌ تذهیب‌ کتب‌ پرداخت‌ و سرانجام‌ به‌ کتابت‌ روی‌ آورد.[۱۶] از مهارت ابن‌بواب در تذهیب می‌توان به قرآن موجود در موزه چستربیتی اشاره کرد. این قرآن به خط نسخ ابن ‌بواب است که بهتر است بگوییم نسخ آمیخته به خط ریحان، یا به عبارت دیگر نسخ ریحانی است. همچنین زمانی که ابن‌بواب سرپرست کتابخانه بهاءالدوله در شیراز بود، جزء ناقض قرآن موجود در آن کتابخانه را که به خط ابن ‌مقله بود، چنان با مهارت کامل کرد که بهاءالدوله نتوانست آن را از خط ابن‌مقله تمییز دهد. از این امر به خوبی می‌توان دریافت که ابن‌بواب در شبیه‌نویسی و در تذهیب و صحافی بسیار ماهر بوده است.[۱۷]

او در خوشنویسی‌ به‌ چنان‌ پایه‌ای‌ رسید که‌ یگانۀ روزگار خویش‌ گردید، به‌ گونه‌ای‌ که‌ نوشته‌اند: از متقدمین‌ و متأخرین‌ کسی‌ را نمی‌توان‌ یافت‌ که‌ مانند او یا نزدیک‌ به‌ خط او بنویسد.[۱۸] ذهبی‌ او را صاحب‌ خط منسوب‌ (خطی‌ که‌ هر یک‌ از حروف‌ آن‌ از لحاظ وضع‌ و اندازه‌ با حرف‌ الف‌ متناسب‌ است‌) خوانده‌، اما ابن‌خلکان‌ وضع‌ این‌ خط را به‌ ابن‌مقله‌ نسبت‌ داده‌ و نوشته‌ است‌ که‌ ابن‌بواب‌ به‌ تهذیب‌ و تنقیح‌ این‌ شیوه‌ پرداخت‌ و به‌ آن‌ زیبایی‌ و جلوه‌ بخشید. گفته اند که‌ تناسب‌ هندسی‌ حروف‌ خط منسوب‌ را ابن‌مقله‌ به‌ وجود آورد، اما ابن‌بواب‌ که‌ خود پیش‌ از خوشنویس‌ شدن‌ با هنر تذهیب‌ و نگارگری‌ آشنا بود، با بینشی‌ هنرمندانه‌ به‌ این‌ تناسب‌ زیبایی‌ هنری‌ بخشید. برای نمونه هندوشاه آورده است که ابن‌طقطقی از کتابی یاد می‌کند که ابتدا می‌پنداشته به خط ابن‌مقله است، اما نظر یاقوت مستعصمی را درباره آن جویا می‌شود. یاقوت با دیدن نسخه و تأمل در آن درمی‌یابد که به خط ابن‌ بواب است و می‌گوید که وی آن را به شیوه ابن مقله نوشته است.[۱۹]

بنا بر برخی منابع، ابن‌بواب‌ دریافت‌ که‌ بیش‌ از او خطاطان‌ در اصلاح‌ خط کوفی‌ کوشیده‌اند و نیز بنومقله‌ (ابن‌مقلۀ وزیر و برادرش‌) در بهتر ساختن‌ توقیع‌ و نسخ‌ کوشش‌ کرده‌، اما در رسانیدن‌ آن‌ خطوط به‌ درجۀ کمال‌ توفیق‌ نیافته‌اند. از این‌ رو خود به‌ تکمیل‌ کار آنان‌ پرداخت‌. همچنین‌ ابن‌ بواب‌ دریافت‌ که‌ استادش‌ ابن‌اسد اشعار را به‌ خط نسخ‌ شبیه‌ به‌ محقق‌ می‌نویسد. او این‌ خط را نیز به‌ درجۀ کمال‌ رسانید. از دیگر خطوطی‌ که‌ ابن‌بواب‌ در اتقان‌ و تحسین‌ آنها کوشید، خطوط نرگس‌، ریحان‌، لؤلؤی‌، مُرصّع‌، وشی‌ و چند نوع‌ دیگر را نام‌ برده‌اند.

علاوه بر اصلاحات، وضع اصول و قواعد خطوط نسخ و ثلث، ابداع و پایه‌گذاری برخی از خطوط از جمله ریحان و محقق را نیز به ابن‌بواب نسبت می‌دهند. در تذکره خط و خطاطان میرزا حبیب‌الله اصفهانی به ابداع خطوط ریحان و محقق توسط وی اشاره شده است.

محمدبن حسن الطیبی در اوایل قرن دهم کتابی تألیف کرد که در آن ۱۶ قلم را که منسوب به ابن‌ بواب است و توسط پیروانش به طریقه وی نوشته شده یاد کرده و نمونه‌هایی از آنها را ارائه نموده است. این نمونه‌ها شامل خطوط ثلث‌المعتاد، منصور، مقتلان، تواقیع، جلیل ثلث، مصاحف، مسلسل، غیار، جلیل‌المحقق، ریحان، رقاع، ریاشی، لوءلوء حواشی و اشعار است و نامی از خط طومار در آن نیامده است. بعید نیست که خط‌های زمان ابن‌بواب تنها همین خطوط باشد. هم‌چنین احتمال دارد ابن‌بواب در نوشتن خطوطی که به طریقه وی نوشته شده مهارت تام داشته ولی اصل این خطوط از بین رفته و شیوه آن توسط پیروان ابن‌بواب ادامه پیدا کرده است.[۲۰] ابن بواب در خوشنویسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است چنانچه یاقوت در معجم‌الادبا می‌نویسد: «ابن‌بواب در خوشنویسی به چنان پایگاهی رسید که به خط خوش او مثل می‌زدند».[۲۱]

از شاگردان ابن‌بواب در خوشنویسی محمدبن عبدالملک[۲۲] را نام برده‌اند. از پیروان طریقه ابن‌بواب در خوشنویسی نیز می‌توان فاطمه بنت‌ حسن معروف به بنت اقرع (م ۴۸۰ ق‌)،[۲۳] ابوطالب مبارک کرخی (م ۵۸۵ ق‌)،[۲۴] ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ علی‌ جوینی‌ خوشنویس‌ خط منسوب‌ (م ۵۸۶ ق‌)، فضل‌ بن‌ عمر معروف‌ به‌ ابن‌رائض‌ (م ۶۰۹ ق‌)، یاقوت‌ بن‌ عبدالله‌ رومی‌ موصلی‌ (م ۶۱۸ ق‌) و کمال‌الدین‌ عمر بن‌ احمد معروف‌ به‌ ابن‌عدیم‌ مورخ‌ حلبی‌ را نام برد.

آثار

از آثار ابن‌بواب کتابت ۶۴ نسخه قرآن را خوانده‌اند که قطعاً نسخه کامل موجود همان قرآن کتابخانه چستربیتی است که به سال ۳۹۱ ق. کتابت شده است. یک نسخه از قرآن کریم منسوب به ابن‌بواب هست که توسط سلطان سلیم عثمانی به جامع لاله‌لی استانبول اهدا شده که به صحت انتساب آن یقین نداریم.[۲۵]

قرآن دیگری که از ابن‌بواب شناسایی شده قرآنی است به خط کوفی که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی در قم موجود است. تاریخ کتابت آن ۳۹۲ق. است.[۲۶]

از آثار و خطوط غیرقرآنی ابن‌بواب می‌توان به دو نسخه منسوب به وی از دیوان سلامة‌بن جندل - شاعر عصر جاهلی - اشاره کرد که اولی در توپکایی‌سرایی استانبول و دومی در موزه آثار ترک و اسلام نگهداری می‌شود. و هم‌چنین می‌توان منتخبی از کتاب الحیوان جاحظ مضبوط در همان موزه و... را برشمرد.[۲۷]

پانویس

  1. وفیات، ابن‌خلکان‌، ۳/ ۳۴۲.
  2. ابن‌جوزی‌، ۸/ ۱۰.
  3. ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام‌النبلا، به کوشش شعیب الارنوءوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق، جلد۳، ص۳۱۶.
  4. همان، صص ۳۱۶ و ۳۱۷.
  5. یاقوت، معجم‌الادبا، مصر، ۱۳۵۵ - ۱۳۵۷، جلد ۱۵، صص۱۲۵ - ۱۲۷.
  6. حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م، جلد دوم، ص۱۳۳۹.
  7. اصفهانی، حبیب‌اله، تذکره خط و خطاطان، تهران، ۱۳۶۹، ص۵۷.
  8. ابن‌اثیر، ۹/ ۳۲۴؛ ذهبی‌، سیر اعلام النبلاء، ۱۷/ ۳۱۶.
  9. فکرت، محمد آصف، «ذیل ابن بواب»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۴.
  10. ابن‌ خلکان‌، ۳/ ۳۴۳.
  11. یاقوت، ۱۵/ ۱۲۲؛ نیز نک‍ : ابن‌جوزی‌، ۸/ ۱۰.
  12. ابن‌جوزی‌، همانجا؛ ابن‌کثیر، ۱۲/ ۱۴.
  13. ابن خلکان، همان، صص ۳۴۲ و ۳۴۳.
  14. قلقشندی، احمدبن علی، صبح‌الاعشی، قاهره، ۱۳۸۳، جلد ۳، ص۱۳.
  15. قاضی احمدقمی، احمدبن حسین، گلستان هنر به کوشش احمد سهیلی، تهران، ۱۳۵۲، صص۱۷ و ۱۸.
  16. ذهبی‌، سیر، ۱۷/ ۳۱۶.
  17. فکرت، محمدآصف، «ذیل ابن بواب»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۴.
  18. ابن‌خلکان‌، ۳/ ۳۴۲.
  19. فکرت، محمدآصف، همان کتاب، همان ماده.
  20. عالی، محمد، «ابن‌بواب (علی بن هلال)»، کتاب ماه، سال اول، شماره ۱۲، صص۶۶ و ۶۷.
  21. یاقوت، همان، صص ۱۲۱ و ۱۲۲.
  22. قلقشندی، همان، ص۱۴.
  23. ذهبی، همان، جلد ۱۸، ص۴۸۰.
  24. ذهبی، همان، جلد ۱۷، ص۵۶.
  25. فکرت، محمد آصف، همان کتاب، همان ماده.
  26. عالی، محمد، همان، ص۶۷.
  27. فکرت، محمدآصف، همان کتاب، همان ماده.

منابع