ابن ادریس حلی
«محمد بن ادريس حلى» (۵۹۸-543 ق)، از فقها و مجتهدین بزرگ شيعه در قرن 6 هجری است. او به شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی و احیای باب اجتهاد در فقه مشهور است. کتاب «السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی» او یکی از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه است.
محتویات
ولادت
ابوعبدالله محمد بن ادریس عِجلی حِلّی بنابر روايت مشهور در سال 543 هجرى در شهر حله به دنيا آمد. برخی شيخ طوسى را جد مادرى او (البته با واسطه)، به شمار آورده اند.
اساتيد و مشایخ
ابن ادریس خود می‌نویسد كه از سید ابوالمكارم بن زهره حضوراً و مكاتبتاً استفاده كرده است.[۱] گرچه برخی گفته اند از تعبيراتى كه ابن إدريس در كتاب وديعه «سرائر» از ابن زهره دارد، چنين برمى آيد كه صرفاً معاصر وى بوده و او را ملاقات كرده است و در برخى مسائل فقهى ميان آنها مكاتباتى رد و بدل شده است.
از دیگر مشایخ وی چنانكه از اسناد روایات و اجازات برمی‌آید، می‌توان عمادالدین محمد طبری، عربی بن مسافر عبادی، حسین بن هبةالله بن رطبة سوراوی، ابن شهرآشوب مازندرانى و عبدالله بن جعفر دوریستی را نام برد.[۲] به گفتۀ ذهبی، ابن ادریس از راشد بن ابراهیم بحرانی و شریف شرفشاه نیز بهره برده است.
شاگردان و راویان
بعضى از شاگردان و راویان او عبارتند از:
- شيخ نجيب الدين محمد بن نما حلی
- شمس الدين فخار بن معد موسوى
- محمد بن عبدالله بن علی بن زهره حلبى
- شيخ طومان بن احمد عاملى
- علی بن یحیی خیاط
- حسن بن یحیی حلّی، پدر محقق حلی
- احمد بن مسعود اسدی
- جعفر بن احمد قمرویه حائری
- علی بن ابراهیم علوی عریضی
تأليفات
از جمله تأليفات ابن ادريس عبارتند از:
- السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، این كتاب از آثار بدیع فقهی است كه ارزش و اعتبار آن پس از قرنها هنوز به قوت خود باقی است. سرائر افزون بر ارزش فقهی آن، به واسطۀ آخرین بابش كه او خود آن را «باب النوادر» نامیده و شامل گزیده‌ای از كتب مشیخه و روات است، ارزش حدیثی قابل توجهی دارد.
- مستطرفات السرائر
- المنتخب من تفسير التبيان
- خلاصة الاستدلال
برخی آثار دیگر منسوب به او چنین است:
- رساله‌ای در معنی ناصب
- رساله‌ای در تكلیف
- خلاصة الاستدلال فی المُواسَعَة و المُضایقَة، در فقه
- التعلیقات علی التبیان، که حواشی و ایراداتی بر التبیان شیخ طوسی است
- حاشية الصحيفة السجادية
- كتاب الطب و الاستشفاء
- جوابات المسائل؛ برخی پرسش‌های فقهی را پاسخ داده و جعفر بن احمد قمرویه حائری آن را در ۵۸۸ با املای ابن ادریس نوشته است.
- مناسك.
دیدگاه‌های علمی
ابن ادريس به حريّت فكر معروف است. شجاعت علمی ابن ادریس در شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی، تحرک بخشیدن به فقه امامیه و خارج کردن آن از رکود و جمود و تشویق ابتکار و اندیشه آزاد، بیان‌گر ارزش اوست. تا یکصد سال پس از درگذشت شیخ طوسی، همه دانشمندان شیعه از فتاوای او پیروی کرده و چه بسا اظهار نظر در قبال فتاوای او را اهانت بدو تلقی می‌کردند، تا جایی كه می‌توان گفت باب اجتهاد تا حدودی مسدود شده بود.[۳] در چنین وضعی، ابن‌ادریس که به ضرورت استقلال فکری فقیه پایبند بود، پا را از دایره تقلید بیرون نهاد و به احیای اجتهاد و اظهار نظر آزاد پرداخت. کتاب السرائر او که یکی از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه است، بهترین نمودار این پدیده است.[۴] این شیوه بر فقهای ادوار بعد تأثیر گذاشت و به حرکت اجتهادی در فقه شیعه جانی دوباره بخشید.
ابن ادریس خبر واحد را حجت نمی دانست. در ميان فقهاى شیعه تنها ابن إدريس نيست كه خبر واحد را حجت و معتبر نمى داند و آن را نمى پذيرد، بلكه جز او نيز بر اين عقيده بوده اند، با اين فرق كه ابن إدريس به واسطه مزاج تندى كه داشته، بيش از ديگران آن را دنبال كرده و براى قبولاندن آن پافشارى نموده است تا جايى كه نظريه او در اين باره مورد گفتگوى بسيار واقع شده است. جمعى از او سخت انتقاد نموده و گروهى به دفاع و توضيح هدف وى برخاسته اند و بر مخالفان او اعتراض كرده و گفته هاى ديگران را بى انصافى در حق ابن إدريس دانسته اند.
در نظر عالمان
- ابن داود حلی در کتاب رجال خود آورده است: «ابن إدريس شیخ الفقها، متقن در علوم و داراى تصنيفات بسيار است».[۵]
- محمد بن مكى عاملى (شهيد اول) از ابن إدريس به «امام علامه» و «شيخ العلماء» و «رهبر المذهب» ياد مى‌كند.
- سيد نورالله شوشترى او را به اين وصف مى‌ستايد: «شيخِ عالمِ دقيق‌نگر، فخرالدين ابوعبدالله محمد بن ادريس عجلى ربعى حلى، كه در فهم عميق و همه‌جانبه و بلندپروازى انديشه، از فخر رازى پيش افتاده و در علم فقه و نوآورى‌ها و نكته‌يابى‌ها محمد بن ادريس شافعى را پشت سر نهاده است. يكى از تأليفات ارزشمند او كه دليل روشن بر دقت فهم و درك بالاى اوست، كتاب «السرائر» است. در اين كتاب بحث‌هاى فقهى‌اى مطرح شده كه در نوشته‌هاى شيخ اجل ابوجعفر طوسى وجود نداشته و مؤلف بر بسيارى از مسائل فقهى اعتراض و اشكال، و از آنها رفع خطا و توهم كرده است».[۶]
- شيخ حر عاملى در كتاب «امل الآمل» مى نويسد: «دانشمندان متأخر ما، ابن إدريس را بسيار ستوده اند و كتاب «سرائر» او را با آنچه در آخر آن از كتاب و اصول متقدمين نقل كرده است، مورد اعتماد قرار داده اند».
- محدث نورى در فائده سوم از خاتمه «مستدرك» مى نويسد: «ابوعبدالله محمد بن احمد بن ادريس عجلى حلى، عالم بزرگوار و معروفى است كه بزرگان فقها در اجازات خود به عظمت مقام علمى، فهم و دقت او اعتراف كرده و او را ستوده اند».
- ابن حجر عسقلانى عالم اهل سنت گويد: «محمد بن ادريس عجلى حلّى، فقيه و عالم شيعى كه در فقه اماميه تأليفاتى دارد و در اين زمان عالمى مانند او در شيعه نيست».[۷]
وفات
عالم بزرگوار جهان تشيع، ابن إدريس حلي سرانجام در هجدهم شوال سال 598 هجرى در ۵۵ سالگی در شهر حله ديده از جهان فرو بست. مرقد او در محله «جامِعَیْن» حلّه قرار دارد.
پانویس
- ↑ نك : مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۴ / ۷۹.
- ↑ شهید اول، الاربعون حدیثاً، ۲۲؛ حُر عاملی، امل الآمل، ۲ / ۸۰.
- ↑ نك : شهید ثانی، امل الآمل، ۲۸.
- ↑ تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی، ص ۱۱۳–۲۲۲.
- ↑ رجال ابن داوود، ص ۴۲۸.
- ↑ قاضى نورالله شوشترى، مجالس المؤمنين، ج ١، ص ۵۶٩.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانى، لسان الميزان، ج ۵، ص ٧۵.
منابع
- "ابن ادریس"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- "ابن ادريس"، پایگاه شعائر.
- تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی، ص ۱۱۳–۲۲۲.
- "شكوه دانايى و فقاهت ابن ادريس حلى"، مجله فرهنگ زیارت، دیماه سال 1389، شماره 8.
