محمد بن حسن حلی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (افزودن محتوا با منبع جدید)
جز (مهدی موسوی صفحهٔ فخر المحققین را به محمد بن حسن حلی منتقل کرد)
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
'''«محمد بن حسن حلّی»''' مشهور به «فخر المحققین» (۶۸۲ـ۷۷۱ ق)، فرزند [[علامه حلی]] و از فقهای برجسته [[شیعه]] در قرن هشتم قمری است. نام و آراء فخرالمحققین حلی در کتب فقهی مورد توجه دانشمندان است و کتاب «ایضاح الفوائد» در شرح «[[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد الاحکام]]» از آثار مهم اوست. از شاگردان برجسته وی می توان [[شهید اول]] صاحب کتاب «[[اللمعة الدمشقیة (کتاب)|لمعه دمشقیه]]» را نام برد.
فخرالمحققین، فخرالدین و فخرالاسلام» هر سه لقب فرزند دانشمند و برومند علامه حلی است که نام شریفش محمد است. او در ۱۶ سالگی مجتهد مسلم بوده و علوم معقول را تکمیل کرده است.
+
{{شناسنامه عالم
 +
|نام کامل = محمد بن حسن حِلّی
 +
|تصویر= [[پرونده:Fakhr-mohagheghin.jpg]]
 +
|زادروز = ۶۸۲ قمری
 +
|زادگاه = [[حله]]
 +
|وفات =  ۷۷۱ قمری
 +
|مدفن =  [[نجف]] اشرف
 +
|اساتید = [[علامه حلی]]، [[رضی الدین علی بن یوسف حلی]]
 +
|شاگردان = [[شهید اول]]، [[فاضل مقداد]]، سید بدرالدین مدنی، احمد بن متوج بحرانی، سید حیدر آملى،...
 +
|آثار = ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، غایة السئول، تحصیل النجاة، الرسالة الفخریه فی معرفة النیه، الکافیة الوافیة،...
 +
}}
 +
==ولادت ==
  
==معرفی اجمالی فخرالمحققین حلی==
+
محمد بن حسن حلّی، فرزند [[علامه حلی]]، در شب بیستم [[جمادی الاول]] سال ۶۸۲ قمری در [[حله]] متولد شد. علامه حلی در مقدمه تذکرة الفقهاء و در مقدمه کتاب [[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد]] از فرزندش به تجلیل یاد کرده است.
  
فخرالمحققین، پسر [[علامه حلی]]، در 682 متولد و در سال 771 درگذشته است. علامه حلی در مقدمه تذكره‌الفقها و در مقدمه كتاب قواعد از فرزندش به تجلیل یاد كرده است و در آخر قواعد آرزو كرده است كه پسر بعد از پدر كارهای ناتمام او را تمام كند. فخرالمحققین كتابی دارد به نام ایضاح الفوائد فی شرح مشكلات القواعد آرا او در كتب فقهی مورد توجه است.<ref> آشنایی با علوم اسلامی، ص 300، چاپ دفتر تبلیغات قم.</ref>
+
== تحصیل و اساتید ==
 +
فخرالمحققین سال ۶۸۲ هجری در شهر [[حله]] علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم معقول، یعنی [[فلسفه]] و [[کلام]] و [[منطق]] و [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] و [[حدیث]] و غیره را نزد پدر علامه‌اش فراگرفت و پیش از آن که به حد [[بلوغ‌|بلوغ]] برسد، در انواع آن‌ها ورزیده شد، یعنی تقریباً از تحصیل آن‌ها بی‌نیاز گردید. او همانند پدر بزرگوارش، قبل از اینکه به حد بلوغ برسد، از تحصیل نزد استاد بى‌نیاز شد و به مرتبه‌اى از فضائل و کمالات رسید که در میان دانشمندان عصر خویش و در محافل علمى و فکرى به «فخرالمحققین» لقب یافت.  
  
نام شریفش محمد است او نیز مانند پدر نابغه‌ای از نوابغ ارزنده [[شیعه]] است و در تمام كتب فقهی و علمی‌ مورد توجه خاص دانشمندان بزرگ و مجتهدین طراز اول ما قرار گرفته است.
+
[[قاضی نورالله شوشتری]] در کتاب «[[مجالس المؤمنین (کتاب)|مجالس المؤمنین]]» می‌نویسد: وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور [[اجتهاد]] از ناصیه حال او تافته، چنان که خود نیز در شرح خطبه کتاب «[[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد]]» به آن اشاره فرموده و گفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از کتب علمی‌ علمای [[شیعه]] را نزد وی خواندم، از او مسالت نمودم کتابی در فقه تصنیف کند که جامع اسرار آن علم باشد.
  
فقیه عظیم‌الشان، شهید اول كه سرآمد شاگردان اوست، در اجازه‌ای كه در زمان حیات وی به شاگردش، شمس‌الدین بن نجده داده است، از او این گونه یاد می‌كند: شیخ امام سلطان العلما و منتهی الفضلا والنبلا، خاتم المجتهدین، فخرالمله والدین، ابوطالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال‌الدین بن مطهر كه خداوند عمر گرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد.
+
فخرالمحققین بیشتر رشته‌های علوم و فنون را در خدمت پدرش تکمیل نمود. همچنین عموی وی، [[رضی الدین علی بن یوسف حلی]] (برادر بزرگتر علامه حلی)، از اساتید اوست.  
  
فخرالمحققین در شب بیستم [[جمادی الاول]] سال 682 هجری در شهر حله موطن خویش دیده به دنیا گشود علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم عالیه خط فخرالمحققین بر روی كتاب نهج المسترشدین. معقول، یعنی [[فلسفه]] و [[كلام]] و منطق و [[فقه]] و [[اصول]] و [[حدیث]] و غیره را نزد پدر علامه‌اش فراگرفت و پیش از آن كه به حد بلوغ برسد، در انواع آن‌ها ورزیده شد، یعنی تقریباً از تحصیل آن‌ها بی‌نیاز گردید.
+
==شاگردان==
  
== استعداد و نبوغ وی ==
+
از جمله شاگردان مبرز فخرالمحققین حلی عبارتند از:
  
قاضی نورالله شوشتری در كتاب مجالس المؤمنین می‌نویسد: فخرالمحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علو فهم و فطرت مدققی بی‌نظیر سپس او از یكی از دانشمندان شافعی نقل می‌كند كه وقتی باپدرش به نزد سلطان محمد خدابنده به سلطانیه قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی مقام، مستعد، نیكخوی و پسندیده خصال بود آنگاه می‌گوید: وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور اجتهاد از ناصیه حال او تافته، چنان كه خود نیز در شرح خطبه كتاب قواعد به آن اشاره فرموده و گفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از كتب علمی‌ علمای شیعه را نزد وی خواندم، از او مسالت نمودم كتابی در فقه تصنیف كند كه جامع اسرار آن علم باشد.
+
# محمد بن مکى عاملى، معروف به [[شهید اول]]؛
 +
# شیخ جمال‌الدین احمد بن متوج بحرانى؛
 +
# شیخ ناصر متوج بحرانى؛
 +
# سید حیدر آملى؛
 +
# سید بدرالدین مدنى، فرزند حسن بن نجم‌الدین مدنى؛
 +
# سید تاج‌الدین بن معیه حسنى که از نسب‌شناسان معروف است؛
 +
# شیخ ظهیرالدین، فرزند فخرالمحققین، که در زمان حیات پدر خویش وفات یافت؛
 +
# شیخ نظام‌الدین على بن عبدالحمید نیلى از مشایخ [[ابن فهد حلی|ابن فهد حلّى]]؛
 +
# [[فاضل مقداد|فاضل مقداد بن عبداللّه سیورى]].
  
سپس به نقل از قاضی نورالله برای اثبات این كه فخرالمحققین هنگام تصنیف كتاب قواعد پدر، مجتهد بوده و كمتر از ده سال داشته است، می‌نویسد: از ملاحظه تاریخ ولادت او و تاریخ تصنیف كتاب ظاهر می‌شود كه سن او در آن موقع كمتر از ده سال بوده و تعجب [[شهید ثانی]] در این باب چنان كه در حاشیه قواعد اظهار فرموده، وجهی ندارد. بلكه تعجب او عجب است، زیرا كه خود (یعنی شهید ثانی) در شرح درایه اصول حدیث، حال جمعی كثیری را كه خدای تعالی در كمتر از آن عمر توفیق كمال داده، ذكر نموده است از جمله آن كه روایت كرده از شیخ تقی‌الدین حسن بن داود كه می‌گفته سید غیاث الدین، عبدالكریم بن طاووس كه دوست و مصاحب او بوده به كتاب خواندن مشغول شد و در چهار سالگی از معلم مستغنی گردید و از ابراهیم بن سعید جوهری روایت نموده است كه گفت كودكی چهار ساله دیدم كه نزد مامون عباسی آوردند و او [[قرآن]] را خوانده بود و نظر در رای و اجتهاد كرده بود این قدر بود كه هرگاه گرسنه می‌شد، مانند طفلان می‌گریست و مؤید این داستان، زندگی شیخ ابوعلی سینا است، بر وجهی كه در تواریخ مسطور است.
+
==آثار و تألیفات==
  
مؤلف روضات الجنات، بر قاضی نورالله خرده گرفته است و گفته: تاریخ ‌تالیف قواعد بر من روشن نیست تا حكم كنم كه فخرالمحققین در آن موقع چند ساله بوده، ولی تعجب شهید ثانی در واقع و اینكه قاضی گفته است به قول حسن بن داود، غیاث‌الدین بن طاووس در چهار سالگی از معلم بی‌نیاز شد، مقصود این نیست كه وی در آن سن كلا از تحصیل بی‌نیاز گردید. بلكه منظور از معلم، معلم خط بوده است.
+
تألیفات فخرالمحققین حلی همه در شمار بهترین کتب علمی ‌[[شیعه]] به شمار می‌آیند و اغلب شرح و [[حاشیه]] و تعلیقه بر کتب پدر عالیقدرش [[علامه حلی]] می‌باشد، مانند:
  
'''تحقیق و بررسی در این مورد'''
+
# شرح نهج المسترشدین (در علم [[کلام]])،
 +
# شرح [[مبادی الوصول الی علم الاصول (کتاب)|مبادی الأصول]] علامه حلی،
 +
# غایة السئول (شرح [[تهذیب الوصول الی علم الاصول (کتاب)|تهذیب الوصول]] علامه)،
 +
# ایضاح الفوائد فی حل مشکلات [[قواعد الأحکام (کتاب)|القواعد]]،
 +
# تحصیل النجاة (در علم [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]])،
 +
# منبع الأسرار،
 +
# جامع الفوائد،
 +
# الرسالة الفخریه فی معرفة النیه،
 +
# حاشیه بر ارشاد الأذهان علامه،
 +
# الکافیة الوافیة (در علم کلام)،
 +
# المسائل المظاهریة،
 +
# مناسک حج،
 +
# رساله پرسش و پاسخ.
  
دانشمند گرامی، جناب آقای دوانی گوید: با كمال تاسف باید گفت دانشمندان عالی مقام نامبرده، یعنی قاضی نوراللّه و مؤلف كتاب روضات و فاضل هندی، هر سه موفق به حل موضوع نشده‌اند و حتی گفته ابهام‌آمیز و نظریات شگفت انگیز آنان نیز بدون تحقیق و بررسی مورد استفاده و استناد دیگران واقع شده و در كتاب‌های خود بازگو نموده‌اند.
+
افزون بر این آثار، فخرالمحققین بر اساس فرمان پدرش، کتاب‌هاى ناقص او را تکمیل کرد؛ زیرا علامه حلی در موارد متعددى، فخرالمحققین را به اتمام کتاب‌هاى نیمه‌تمام خویش توصیه مى‌کند. فخرالمحققین علاوه بر تکمیل، بعضى از کتاب‌هاى علامه را نیز پاک‌نویس نموده است.
  
مثلاً مؤلف روضات، فقط استدلال قاضی نورالله را مورد ایراد قرار داده و از تعجب شهید ثانی جانبداری نموده، بدون این كه قضیه را حل كند و اثبات نماید كه هنگام تالیف كتاب قواعد كه فخرالمحققین می‌گوید من از تحصیل تمام علوم متداول فراغت یافتم، چند سال داشته است؟
+
==فخرالمحققین در نظر عالمان==
  
فاضل هندی نیز استدلال می‌كند كه چون علامه تالیفات خود را در كتاب خلاصه كه به سال 692 تالیف نموده آورده است و قواعد مورد بحث نیز یكی از آن‌ها بوده است پس می‌توان گفت: فخرالمحققین به گفته قاضی نورالله در آن موقع ده سال یا كمتر داشته است. در صورتی كه امكان دارد علامه كتاب قواعد را سال‌ها بعد از تالیف خلاصه نوشته باشد (چنان كه همین طور نیز هست) و به طوری كه معمول مؤلفین است، بعد فهرست تالیفات خود را در خلاصه آورده باشد.
+
فخرالمحققین به همان میزانی که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث [[ادب]] و [[اخلاق]] و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است. [[علامه حلی]] در برخی از آثار خود، هر جا از فرزندش فخرالمحققین نام می‌برد، می‌گوید: خداوند مرا فدای او گرداند و از بدی‌ها دور بدارد. وی در آغاز کتاب «[[الالفین فی امامة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کتاب)|الالفین]]» که مشتمل بر هزار دلیل در اثبات [[امامت]] امیرالمومنین [[امام علی علیه السلام|علی]] علیه‌السلام است، می‌نویسد: «من به خواهش فرزند عزیزم محمد که خداوند امور دنیا و [[آخرت]] او را اصلاح گرداند، چنان که او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام و خدمتگزاری مضایقت ندارند و امیدوارم که خداوند، سعادت دو جهان را به او روزی کند. چنان که او هم در بکار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و با گفتار و کردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم کرده است و ریاست ظاهری و معنوی را یکجا به او موهبت کند، چه که وی به اندازه یک چشم به هم زدن نافرمانی بر من ننموده این کتاب را که موسوم به الفین است، املا نمودم. در این کتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین وارد ساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر [[ائمه اطهار|امامان]] عالی مقام به مقداری که طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهدا نمودم. خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی که دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور کند.»
  
در نامه دانشوران، ضمن شرح حال غیاث عبدالكریم بن طاووس، پس از نقل عبارت حسن بن داود درباره نبوغ و هوش سرشاری مانند قاضی نورالله، چند نفر را كه در خردسالی به مقام عالی علمی‌ نائل گشته‌اند نام می‌برد از جمله علامه حلی را نام برده و می‌گوید: دیگر فرزند آن بزرگوار كه فخرالمحققین لقب دارد، چنان كه قاضی نورالله شوشتری آورده، از آن پیش كه سن شریفش از ده سال متجاوز گردد به درجه استنباط احكام و استخراج فروع فایز گشت و با این كه گفته ابن داود را درباره ابن طاووس بدین گونه نقل می‌كند در چهار سالگی معلمی‌ به تربیت وی گماشتند، در مدت چهل روز از تعلم خط بی‌نیاز گشت چون سن شریفش به یازده رسید، در اندك زمانی كلام الله مجید را حافظ گردید.
+
علامه همچنین در آغاز کتاب «[[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعدالاحکام]]» و «ارشاد الأذهان» و غیره به همین مضامین فرزندش را ستوده است. در آغاز قواعد می‌نویسد: این کتاب را به خواهش دوست‌ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آن‌ها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرا به خاک سپارد و برایم طلب آمرزش کند، چنان که من نیز خالص‌ترین دعای خود را برای ترقیات او می‌نمایم و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب مرا که ناقص بماند، او تمام کند و [[نماز]] و [[روزه]] و [[حج]] و بقیه عبادات پدر را اعاده کند.
  
مع الوصف مؤلفین نامه دانشوران متوجه اشتباهی كه در این جا برای قاضی نورالله و فاضل هندی روی داده، نشده و گفتار هر دو را بدون توضیح نقل كرده‌اند.
+
[[شهید اول]] که سرآمد شاگردان فخرالمحققین است، در [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه‌ای]] که در زمان حیات وی به شاگردش، شمس‌الدین بن نجده داده است، از او این گونه یاد می‌کند: شیخ امام سلطان العلما و منتهی الفضلا والنبلا، خاتم المجتهدین، فخرالملة والدین، ابوطالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال‌الدین بن مطهر که خداوند عمر گرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد... .
  
محدث بزرگوار مرحوم حاج [[شیخ عباس قمی]] ‌نیز در كتاب فوائد الرضویه گفته قاضی نورالله را عیناً نقل كرده و با این كه وصیت علامه به فخرالمحققین را نیز در صفحه مقابل آورده است، معهذا حل موضوع برای ایشان نیز پوشیده مانده است، زیرا علامه در آن وصیت نامه كه در آخر كتاب قواعد در بسیاری از كتب تراجم و غیره نیز ذكر شده است، از جمله می‌نویسد: ای فرزند من! در این كتاب فتاوای احكام و قواعد شرایع [[اسلام]] را برای تو خلاصه نموده و بیان كردم و با الفاظی مختصر و عباراتی شیوا و سبكی دلپذیر و محكم روشن ساختم سن من در این موقع به پنجاه رسید و اینك وارد دهه بعد آن شده‌ام.
+
[[قاضی نورالله شوشتری]] در کتاب [[مجالس المؤمنین (کتاب)|مجالس المؤمنین]] می‌گوید: فخرالمحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علوّ فهم و فطرت مدققی بی‌نظیر. سپس او از یکی از دانشمندان [[شافعی]] نقل می‌کند که وقتی باپدرش به نزد [[سلطان محمد خدابنده]] به سلطانیه قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی مقام، مستعد، نیکخوی و پسندیده خصال بود.
  
اگر دانشمندان توجهی به این جمله سن من در این موقع به پنجاه رسید. می‌نمودند، موضوع حل می‌گشت و دیگر این همه شرح و بسط مورد پیدا نمی‌كرد، زیرا از این عبارت كاملاً پیدا است كه علامه هنگام تالیف قواعد پنجاه سال داشت و چون ولادت وی در سال 648 روی داده، باید گفت علامه در سال 698 به تصنیف كتاب قواعد پرداخته است و با در نظر گرفتن ولادت فخرالمحققین در سال 682 بدون تردید فخرالمحققین در آن موقع 16 ساله بوده است از این میان نتایج زیر بدست می‌آید:
+
==وفات==
  
* 1. فخرالمحققین هنگام تالیف قواعد كه به خواهش وی صورت گرفته و خود در شرح آن می‌گوید در 16 سالگی مجتهد مسلم بوده و علوم معقول را تكمیل نموده است.
+
فخرالمحققین حلی در شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم [[جمادی الثانی]] سال ۷۷۱، در سن ۸۹ سالگی به جهان باقی شتافت. [[محدث قمی‌]] در فوائدالرضویه می‌نویسد: از سخن [[محمدتقی مجلسی|مجلسی اول]] در شرح [[من لایحضره الفقیه]] ظاهر می‌شود که آن بزرگوار در [[حله]] وفات کرده و جنازه‌اش را به [[نجف]] اشرف حمل کرده‌اند و بعید نیست که قبرش نزدیک والدش باشد. کلام مجلسی در آخر کتاب طهارت شرح الفقیه این است: «و علامه و پسرش را در [[نجف]] اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.»  
 
 
* 2. استنباط قاضی نورالله و فاضل هندی و دیگران كه از آن‌ها پیروی نموده و گفته‌اند در آن موقع سن فخرالمحققین ده سال یا كمتر بوده، مورد ندارد و دلیلی بر آن نیست.
 
 
 
* 3. تالیف قواعد در سال 692 صحیح نیست و استدلال قاضی و فاضل هندی مناسب نمی‌باشد.
 
 
 
* 4. تاریخ تالیف قواعد از گفته خود علامه به خوبی آشكار است كه در پنجاه سالگی علامه، یعنی به طور مسلم در سال 698 انجام گرفته است، زیرا علامه وصیت نامه مزبور را بعد از تالیف كتاب بزرگ قواعد نوشته است و با اشتغالاتی كه داشته و كتب بسیاری كه در عرض یكدیگر تالیف و تصنیف می‌نموده، امكان دارد كه یكی دو سال قبل از آن، یا بیشتر، دست به تالیف چنین كتابی زده باشد و به گفته خود، از تحصیل علوم معقول و منقول بی‌نیاز بوده است یا هنوز به حد بلوغ نرسیده و یا دست كم تازه بالغ گشته باشد.
 
 
 
== فخرالمحققین در نظر علامه حلی ==
 
 
 
فخرالمحققین در ایام جوانی با پدرش به ایران سفر نموده، آن گاه با پدر به حله واقع در كشور [[عراق]] برگشت و به طوری كه خود در حاشیه كتاب الالفین می‌نویسد، ناگزیر به جلای وطن گردید و به نواحی آذربایجان آمد و گویا مجدداً به حله برگشته باشد.
 
 
 
فخرالمحققین به همان میزانی كه از لحاظ مراتب فضل و كمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث ادب و اخلاق و ملكات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است در میان انبوه دانشمندان كه ما با زندگانی آنان آشنا هستیم، چنین پدر و فرزندی را ندیده‌ایم كه هر دو از نوابغ نامی‌ و نسبت به هم تا این اندازه خصوصیت و احترام مرعی دارند. علامه در برخی از آثار خود، هر جا از فرزندش فخرالمحققین نام می‌برد، می‌گوید: خداوند مرا فدای او گرداند و از بدی‌ها دور بدارد.
 
 
 
در آغاز كتاب الالفین كه مشتمل بر هزار دلیل در اثبات امامت [[امیرالمومنین]] علی علیه‌السلام است، می‌نویسد: من به خواهش فرزند عزیزم محمد كه خداوند امور دنیا و [[آخرت]] او را اصلاح گرداند، چنان كه او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام و خدمتگزاری مضایقت ندارند و امیدوارم كه خداوند، سعادت دو جهان را به او روزی كند. چنان كه او هم در بكار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و با گفتار و كردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم كرده است و ریاست ظاهری و معنوی را یكجا به او موهبت كند، چه كه وی به اندازه یك چشم به هم زدن نافرمانی بر من ننموده این كتاب را كه موسوم به الفین است، املا نمودم.
 
 
 
در این كتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین وارد ساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر امامان عالی مقام به مقداری كه طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهدا نمودم. خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی كه دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور كند.
 
 
 
همچنین در آغاز كتاب قواعد و ارشاد و غیره به همین مضامین فرزندش را ستوده است در آغاز قواعد می‌نویسد: این كتاب را به خواهش دوست‌ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آن‌ها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف كردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرا به خاك سپارد و برایم طلب آمرزش كند، چنان كه من نیز خالص‌ترین دعای خود را برای ترقیات او می‌نمایم و نیز به وی سفارش اكید نموده كه هر یك از كتب مرا كه ناقص بماند، او تمام كند و [[نماز]] و [[روزه]] و [[حج]] و بقیه عبادات پدر را اعاده كند.<ref> نگارنده توصیه‌های اخلاقی او را چندی پیش در مجله پیك اسلام، منتشره در همدان، ترجمه و انتشار داده است.</ref>
 
 
 
== استاد - شاگردان ==
 
 
 
فخرالمحققین تمام رشته‌های علوم و فنون را در خدمت پدر علامه‌اش تكمیل نمود و جز وی استادی ندیده است. شهید اول، سید بدرالدین مدنی، شیخ احمد بن متوج بحرانی، سید حیدر آملی، سید تاج‌الدین ابن معیه و ظهیرالدین فرزند دانشمندش نیز از شاگردان بزرگ وی به شمار می‌آیند.
 
 
 
== تالیفات ==
 
 
 
تالیفات او همه در شمار بهترین كتب علمی ‌شیعه به شمار می‌آیند و اغلب شرح و حاشیه و تعلیقه كتب پدر عالیقدرش می‌باشد، مانند شرح المسترشدین، شرح مبادی الاصول، شرح تهذیب الاصول، ایضاح الفوائد فی حل مشكلات القواعد، رساله فخریه در نیت، حاشیه ارشاد، الكافیه الوافیه در علم كلام، و مسائل صدریه.
 
 
 
== وفات ==
 
 
 
فخرالمحققین شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم [[جمادی الثانی]] سال 771، در سن 89 سالگی به جهان باقی شتافت. [[محدث قمی‌]] در [[فوائدالرضویه]] می‌نویسد: از سخن مجلسی اول در شرح [[من لایحضره الفقیه]] ظاهر می‌شود كه آن بزرگوار در حله وفات كرده و جنازه‌اش را به [[نجف]] اشرف حمل كرده‌اند و بعید نیست كه قبرش نزدیك والدش باشد. كلام مجلسی در آخر كتاب طهارت شرح فقیه این است: و علامه و پسرش را در [[نجف]] اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.
 
 
 
امادر مقدمه كتاب «ايضاح الفوائد» آمده است كه: "آقا موسي زنجاني" از پشت جلد يك نسخه خطي قواعد، به خط "جعفر بن محمد العراقي" نقل مي‌كند كه:
 
 
 
«زار الشهيد قبر فخرالدين رحمهما الله و قال: نقل عن صاحب هذا القبر بنقل عن والده..» و "فخرالدين" وقتي به صورت مطلق ذكر شود، خصوصاٌ بعد از رواية "شهيد اول" از او و پدرش، مراد "فخرالمحققين" است. پس قبر او در آن زمان معين بوده اگر چه الآن براي ما مخفي است.» <ref> ايضاح الفوائد، ج 1، مقدمه معلقين، ص 15. </ref>
 
 
 
دانشمند بزرگ "شيخ عبدالله مامقاني" در "تنقيح المقال" مي‌نويسد:  اطلاع نيافتم  كه تا كنون كسي از دانشمندان، مدفن او را معين كرده باشد، ولي منقول بر لسان بزرگان است كه درندگان او را خورده‌اند و قضيه‌اي دارد كه من از نقل آن به خاطر توهين به معاصرينش، خودداري مي‌كنم. لذا جسدي نداشته تا دفن شود<ref> تنقيح المقال، ج 3، چاپ سنگي، ص 106.
 
</ref>
 
==پانویس==
 
<references/>
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
*عقيقي بخشايشي، تلخيص از كتاب فقهاي نامدار شيعه، صفحه 139.
 
*ميثم يوسفي، نگاهي به زندگي فخرالمحققين،[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=31517 پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام]، بازیابی: 13 اردیبهشت 1393.
 
 
'''پيوندها'''
 
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=36134&scope=To7aJ9yLnlhuGRQIFQI2GwILADADRHEMILADADRHEM&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%81%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%82%D9%82%D9%8A%D9%86&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه]'''
+
*فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، ص ۱۳۹.
 +
*نگاهی به زندگی فخرالمحققین، میثم یوسفی، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، بازیابی: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳.
 +
*گلشن ابرار، ج ۳، ص ۴۷، نشر معروف، قم، ۱۳۷۹.
  
[[رده: علمای قرن هشتم]]
+
[[رده:علمای قرن هشتم]]
[[رده: مجتهدین]]
+
[[رده:مجتهدین]]
[[رده: فقیهان]]
+
[[رده:فقیهان]]
 +
[[رده:علماء شیعه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۱۳

«محمد بن حسن حلّی» مشهور به «فخر المحققین» (۶۸۲ـ۷۷۱ ق)، فرزند علامه حلی و از فقهای برجسته شیعه در قرن هشتم قمری است. نام و آراء فخرالمحققین حلی در کتب فقهی مورد توجه دانشمندان است و کتاب «ایضاح الفوائد» در شرح «قواعد الاحکام» از آثار مهم اوست. از شاگردان برجسته وی می توان شهید اول صاحب کتاب «لمعه دمشقیه» را نام برد.

Fakhr-mohagheghin.jpg
نام کامل محمد بن حسن حِلّی
زادروز ۶۸۲ قمری
زادگاه حله
وفات ۷۷۱ قمری
مدفن نجف اشرف

Line.png

اساتید

علامه حلی، رضی الدین علی بن یوسف حلی

شاگردان

شهید اول، فاضل مقداد، سید بدرالدین مدنی، احمد بن متوج بحرانی، سید حیدر آملى،...

آثار

ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، غایة السئول، تحصیل النجاة، الرسالة الفخریه فی معرفة النیه، الکافیة الوافیة،...

ولادت

محمد بن حسن حلّی، فرزند علامه حلی، در شب بیستم جمادی الاول سال ۶۸۲ قمری در حله متولد شد. علامه حلی در مقدمه تذکرة الفقهاء و در مقدمه کتاب قواعد از فرزندش به تجلیل یاد کرده است.

تحصیل و اساتید

فخرالمحققین سال ۶۸۲ هجری در شهر حله علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم معقول، یعنی فلسفه و کلام و منطق و فقه و اصول و حدیث و غیره را نزد پدر علامه‌اش فراگرفت و پیش از آن که به حد بلوغ برسد، در انواع آن‌ها ورزیده شد، یعنی تقریباً از تحصیل آن‌ها بی‌نیاز گردید. او همانند پدر بزرگوارش، قبل از اینکه به حد بلوغ برسد، از تحصیل نزد استاد بى‌نیاز شد و به مرتبه‌اى از فضائل و کمالات رسید که در میان دانشمندان عصر خویش و در محافل علمى و فکرى به «فخرالمحققین» لقب یافت.

قاضی نورالله شوشتری در کتاب «مجالس المؤمنین» می‌نویسد: وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور اجتهاد از ناصیه حال او تافته، چنان که خود نیز در شرح خطبه کتاب «قواعد» به آن اشاره فرموده و گفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از کتب علمی‌ علمای شیعه را نزد وی خواندم، از او مسالت نمودم کتابی در فقه تصنیف کند که جامع اسرار آن علم باشد.

فخرالمحققین بیشتر رشته‌های علوم و فنون را در خدمت پدرش تکمیل نمود. همچنین عموی وی، رضی الدین علی بن یوسف حلی (برادر بزرگتر علامه حلی)، از اساتید اوست.

شاگردان

از جمله شاگردان مبرز فخرالمحققین حلی عبارتند از:

  1. محمد بن مکى عاملى، معروف به شهید اول؛
  2. شیخ جمال‌الدین احمد بن متوج بحرانى؛
  3. شیخ ناصر متوج بحرانى؛
  4. سید حیدر آملى؛
  5. سید بدرالدین مدنى، فرزند حسن بن نجم‌الدین مدنى؛
  6. سید تاج‌الدین بن معیه حسنى که از نسب‌شناسان معروف است؛
  7. شیخ ظهیرالدین، فرزند فخرالمحققین، که در زمان حیات پدر خویش وفات یافت؛
  8. شیخ نظام‌الدین على بن عبدالحمید نیلى از مشایخ ابن فهد حلّى؛
  9. فاضل مقداد بن عبداللّه سیورى.

آثار و تألیفات

تألیفات فخرالمحققین حلی همه در شمار بهترین کتب علمی ‌شیعه به شمار می‌آیند و اغلب شرح و حاشیه و تعلیقه بر کتب پدر عالیقدرش علامه حلی می‌باشد، مانند:

  1. شرح نهج المسترشدین (در علم کلام
  2. شرح مبادی الأصول علامه حلی،
  3. غایة السئول (شرح تهذیب الوصول علامه)،
  4. ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد،
  5. تحصیل النجاة (در علم اصول
  6. منبع الأسرار،
  7. جامع الفوائد،
  8. الرسالة الفخریه فی معرفة النیه،
  9. حاشیه بر ارشاد الأذهان علامه،
  10. الکافیة الوافیة (در علم کلام)،
  11. المسائل المظاهریة،
  12. مناسک حج،
  13. رساله پرسش و پاسخ.

افزون بر این آثار، فخرالمحققین بر اساس فرمان پدرش، کتاب‌هاى ناقص او را تکمیل کرد؛ زیرا علامه حلی در موارد متعددى، فخرالمحققین را به اتمام کتاب‌هاى نیمه‌تمام خویش توصیه مى‌کند. فخرالمحققین علاوه بر تکمیل، بعضى از کتاب‌هاى علامه را نیز پاک‌نویس نموده است.

فخرالمحققین در نظر عالمان

فخرالمحققین به همان میزانی که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث ادب و اخلاق و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است. علامه حلی در برخی از آثار خود، هر جا از فرزندش فخرالمحققین نام می‌برد، می‌گوید: خداوند مرا فدای او گرداند و از بدی‌ها دور بدارد. وی در آغاز کتاب «الالفین» که مشتمل بر هزار دلیل در اثبات امامت امیرالمومنین علی علیه‌السلام است، می‌نویسد: «من به خواهش فرزند عزیزم محمد که خداوند امور دنیا و آخرت او را اصلاح گرداند، چنان که او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام و خدمتگزاری مضایقت ندارند و امیدوارم که خداوند، سعادت دو جهان را به او روزی کند. چنان که او هم در بکار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و با گفتار و کردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم کرده است و ریاست ظاهری و معنوی را یکجا به او موهبت کند، چه که وی به اندازه یک چشم به هم زدن نافرمانی بر من ننموده این کتاب را که موسوم به الفین است، املا نمودم. در این کتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین وارد ساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر امامان عالی مقام به مقداری که طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهدا نمودم. خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی که دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور کند.»

علامه همچنین در آغاز کتاب «قواعدالاحکام» و «ارشاد الأذهان» و غیره به همین مضامین فرزندش را ستوده است. در آغاز قواعد می‌نویسد: این کتاب را به خواهش دوست‌ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آن‌ها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرا به خاک سپارد و برایم طلب آمرزش کند، چنان که من نیز خالص‌ترین دعای خود را برای ترقیات او می‌نمایم و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب مرا که ناقص بماند، او تمام کند و نماز و روزه و حج و بقیه عبادات پدر را اعاده کند.

شهید اول که سرآمد شاگردان فخرالمحققین است، در اجازه‌ای که در زمان حیات وی به شاگردش، شمس‌الدین بن نجده داده است، از او این گونه یاد می‌کند: شیخ امام سلطان العلما و منتهی الفضلا والنبلا، خاتم المجتهدین، فخرالملة والدین، ابوطالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال‌الدین بن مطهر که خداوند عمر گرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد... .

قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس المؤمنین می‌گوید: فخرالمحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علوّ فهم و فطرت مدققی بی‌نظیر. سپس او از یکی از دانشمندان شافعی نقل می‌کند که وقتی باپدرش به نزد سلطان محمد خدابنده به سلطانیه قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی مقام، مستعد، نیکخوی و پسندیده خصال بود.

وفات

فخرالمحققین حلی در شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم جمادی الثانی سال ۷۷۱، در سن ۸۹ سالگی به جهان باقی شتافت. محدث قمی‌ در فوائدالرضویه می‌نویسد: از سخن مجلسی اول در شرح من لایحضره الفقیه ظاهر می‌شود که آن بزرگوار در حله وفات کرده و جنازه‌اش را به نجف اشرف حمل کرده‌اند و بعید نیست که قبرش نزدیک والدش باشد. کلام مجلسی در آخر کتاب طهارت شرح الفقیه این است: «و علامه و پسرش را در نجف اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.»

منابع

  • فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، ص ۱۳۹.
  • نگاهی به زندگی فخرالمحققین، میثم یوسفی، دانشنامه پژوهه، بازیابی: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳.
  • گلشن ابرار، ج ۳، ص ۴۷، نشر معروف، قم، ۱۳۷۹.