محمد ابراهيم آيتى

«محمدابراهیم آیتی بیرجندی» (۱۲۹۴–۱۳۴۳ ش)، استاد حوزه و دانشگاه بود که بیشتر در زمینه تاریخ اسلام فعالیت علمی داشت. او علاوه بر تحصیلات حوزوی، دارای مدرک دکتری فلسفه اسلامی از دانشگاه تهران بود و بعدا در آن دانشگاه تدریس می‌نمود. به گفته استاد مطهری او به تاریخ صد ساله نخست اسلام تسلط خوبی داشته است. «تاريخ پيامبر اسلام»، «آندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا» و «ترجمه تاریخ یعقوبی» از آثار اوست.

نام کامل	محمدابراهیم آیتی بیرجندی
زادروز	۱۲۹۴ شمسى
زادگاه	بيرجند
وفات	۱۳۴۳ شمسى
مدفن	قم، قبرستان ابوحسين
اساتید	ملا عبدالله گازارى، محمدابراهيم بويكى، شيخ هاشم قزوينى، شيخ مجتبى قزوينى، سید حسین فقیه سبزواری...
آثار	تاريخ پيامبر اسلام، آندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا، بررسى تاريخ عاشورا، ترجمه تاريخ يعقوبی،...

ولادت

محمدابراهیم آیتی بیرجندی در سال ۱۲۹۴ شمسى (1333 قمرى) در قريه گازار از توابع بيرجند در خانواده اى روحانى متولد شد. پدرش شيخ محمد قائنى امام جماعت روستاى گازار بود كه به امور شرعى مردم رسيدگى مى كرد. او در سلک روحانيت و در امور دينى خود و مردم كوشا بود.

تحصيلات و استادان

محمدابراهيم آيتى -به گفته خود- در شرايط سخت دوران تحصيل علوم اسلامی را گذراند و با سختكوشى و مقاومت اين مسير را پيمود. شروع تحصيلات و استادان محمدابراهيم در نوشته اى كه از ايشان برجاى مانده به خوبى روشن مى گردد؛ وی در این رابطه می نویسد: «هفت ساله بودم كه پدرم مرحوم شيخ محمد قائنى مرا براى فراگيرى قرآن مجيد و خواندن كتاب هاى فارسى مذهبى و اخلاقى از قبيل عين الحيات و جلاء العيون و حلیة المتقین مرحوم علامه مجلسى نزد «آخوند ملا عبدالله گازارى» برد و به وى سپرد. مقدمات عربى را از مرحوم پدرم فراگرفتم. نه ساله بودم كه پدرم در سوم ماه رمضان سال 1342 قمرى مرحوم شد.

پس از آن شرح «قطرالندى» و «الفيه» ابن مالک، «سيوطى» و «شرح جامى» را نزد همان ملا عبدالله و «محمدابراهيم بويكى» خواندم. سيزده ساله بودم كه با اجازه مادرم براى ادامه تحصيل به شهر بيرجند رفتم و مدت پنج سال در مدرسه معصوميه كتاب هاى «حاشيه» ملا عبدالله يزدى و «شرح شمسيه» در منطق، «شرح نظام»، «مغنى البيب» در صرف و نحو و قسمتى از «مطوّل» در معانى و بيان و بديع و «معالم الدین» و قسمتى از «قوانين الاصول» میرزای قمی در اصول، «تبصرة» علامه حلى و «شرح لمعه» شهید ثانی در فقه و مختصرى حساب و هيأت و مقدارى از شرح «سبعة معلّقه» را خواندم. در اين مدت پنج سال در شهر بيرجند از محضر مرحوم حاج شيخ محمدباقر آيتى بيرجندى و آيت الله حاج شيخ محمدحسين آيتى و مرحوم شيخ غلامرضا فاضل و آقاى حاج شيخ محمدعلى ربانى و مرحوم حاج ملا محمد دهكى استفاده بردم و شاگردى آن ها را نمودم.

هيجده ساله بودم كه براى ادامه تحصيل به مشهد مقدس مشرف و در مدرسه باقريه ساكن شدم و بقيه شرح لمعه و مطوّل و قسمتى از فصول و قسمت منطق شرح منظومه حاج ملاهادی سبزواری و آن گاه تمام سطح مكاسب، رسائل شيخ انصارى و كفاية آخوند خراسانى را در محضر استادان فراگرفتم. ضمنا هيئت قديم را نزد مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی و آقا شیخ مجتبی قزوینی و آيت الله ميرزا حسين فقيه سبزوارى و آيت الله اديب نيشابورى و مرحوم حاج شيخ حسن پايين خيابانى و برخى اساتيد ديگر خواندم.

در همان حال با درس خارج فقه و معارف مرحوم آقا میرزا مهدی اصفهانی آشنا شدم و با شوق فراوان در حدود دو سال به درس پربهره ايشان مى رفتم و در همين اوقات به درس شرح منظومه آقا ميرزا مهدى فرزند مرحوم آقا بزرگ حكيم مى رفتم و از اين راه با فلسفه قديم آشنا شدم. آشنايى من با متون عالى فلسفه قديم از قبيل شرح اشارات، شفاى بوعلى و اسفار مرحوم آخوند ملاصدرا، در خارج از محيط طلبگى بود».

دکتر آيتى پس از فراگيرى دروس حوزى به دانشگاه راه يافت و در كنار تدريس به تحصيل نيز پرداخت. در سال 1334 شمسى در دانشكده علوم معقول و منقول مشغول به تدريس شد و درس هاى تاريخ اسلام، تاريخ تمدن اسلام، فقه (دوره ليسانس) و فقه الحديث (دوره دكترى) را درس مى داد. او در همان دانشكده معقول و منقول تهران تحصيل كرده بود و موفق به اخذ درجه دكترى شده بود.

آثار و تأليفات

زندگى استاد محمدابراهيم آيتى سراسر تلاش و كوشش و تحقيق و جستجو بود. او در تمام مدت عمر خويش دمى آرام ننشست و همواره به كار مشغول بود. حاصل اين حيات مبارك، تأليفات و آثار قلمى ارزشمندى است كه از او برجاى مانده است:

کتاب تاریخ پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، از آثار دکتر آیتی

• تاريخ پيامبر اسلام
• ترجمه تاريخ يعقوبى
• آندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا
• سرمايه سخن
• بررسى تاريخ عاشورا
• تصحيح تفسير شريف لاهيجى
• ترجمه البلدان يعقوبى
• افكار جاويد محمد
• آيينه اسلام
• سيماى اميرالمؤمنين از مسجدالحرام تا مسجد كوفه
• راه و رسم تبليغ
• كتاب و سنت
• همه مسئول يكديگريم
• فهرست ابواب و فصول اسفار
• تصحيح و تنقيح مثنوى مقامات الابرار
• مقولات عشر
• روایت عاشورا
• مرجعيت و روحانيت
• شهداى اسلام
• خطبه هاى رسول اكرم صلی الله علیه وآله
• مجموعه سخنرانی‌ها در مورد شخصيتهاى برجسته عالم اسلام

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

محمدابراهيم آيتى علاوه بر علوم اسلامى و ادبيات عرب به زبان انگليسى نيز احاطه كامل داشت و از اين راه با انديشه هاى غربى و متون و روش تحقيق آنان آشنا گرديد.

از امتيازات بسيار ارزنده حيات علمى مرحوم آيتى اين است كه او هرگز خود را در علوم متداول حوزه ها و مجامع علمى محدود نساخت. بدينسان او در تاريخ دوره اسلامى و تاريخ پيامبر اسلام و اهل بيت نيز تلاش فراوان كرد و يكى از متخصصان اين رشته درآمد که از تأليفات ايشان نيز اين نكته آشكار می شود.

شهید مرتضی مطهری در تمجيد از مقام علمى و زحمات ايشان چنين ياد مى كند: «آقاى آيتى يك مورخى است نسبت به تاريخ صدر اسلام، من به جرأت مى توانم بگويم در همه تهران و شايد در همه كشور كسى نداريم كه به تاريخ صد ساله اول اسلام مثل آقاى آيتى احاطه داشته باشد. كسى مثل او نيست كه به جزئيات اين قسمت از تاريخ احاطه و اطلاع داشته باشد. اين مرد بر تمام متون تاريخى اين قسمت مسلط است و جزئياتش را مى داند. اگر مثلاً از جنگ بدر بپرسيد، يك يك آدم هايش را مى شناسد. حتى گاهى مى گويد پدرش كيست، مادرش كيست، خويش و تبارش كيستند. حرفى كه اين مرد بگويد سند است... ايشان آخرين اثرى كه تأليف كرده اند و دانشگاه چاپ كرده است كتابى است در تاريخ اندلس. كتاب بسيار خوبى است و درباره حادثه اسلامى بزرگى است كه ما مسلمانان و بالاخص ايراني ها در موضوع اين حادثه خيلى تقصير كرده ايم. اين تاريخ را بگيريد و بخوانيد».

از ديگر خصوصيات او تحقيق هاى نو و بديع است. او در تاريخ به بررسى و كنكاشى ارزنده پرداخت و نكات ابهام و نقاط كور را شناسايى كرد و به بحث و بررسى در آن پرداخت. اين خصلت او در كتاب «بررسى تاريخ عاشورا» به خوبى ظهور كرده است. يعنى او در اين قضيه مطيع و دنباله رو هيچ كس نيست و آزادانه و زيبا بر اساس مبانى اصيل و اساسى قرآن و عترت و با عقل سليم خويش به ميدان آمده و به راستى به نقد احياگرى در جريان عاشورا دست زده است. ترجمه هاى او نيز از كارهاى اصيل و بديع به حساب مى آيد كه از آن جمله «البلدان» و «تاريخ يعقوبى» هر دو از ابن واضح یعقوبی است.

يكى از دوستان و ارادتمندان استاد آيتى از حالات و روحيه هاى زيباى ايشان اندك سخنى گفته اند پرمغز و ارزشمند كه نشان از روحى لطيف و ضميرى روشن دارد كه در اينجا نقل مى شود: «دوست دانشمند ما دكتر محمدابراهيم آيتى نمونه اى كامل از مردان راه خدا و برگزيده اى از مردم پرهيزكار روزگار ما بود. مرحوم دكتر آيتى انسانى وارسته و سليم النفس، بسيار صبور و سليم، كم گوى و گزيده گوى و به حقيقت از مردان باكمالِ راستين در عهدى بود كه از اين خصايص و صفات نمونه هاى بسيار ديده نمى شود».

يكى از نويسندگان درباره ايشان مى گويد: «انديشمند و محقق اسلامى فرزند حوزه و دانشگاه مرحوم حجة الاسلام والمسلمين دكتر محمدابراهيم آيتى دانشمندى باتقوا، استادى كثير الاطلاع، سخنورى متبحر و مورخى با حقيقت بود. او در همه عمر باكمال اخلاص مشغول خدمت به دين و علم بود و همانند سربازى فداكار و از خود گذشته انجام وظيفه مى نمود و همواره پاسدار مرزهاى عقيده و ايدئولوژى اسلام بود».

استاد احمد آرام در مقدمه كتاب «آيينه اسلام» درباره او مى گويد: «مرحوم آيتى از مردانى بود كه به گزاف سخن نمى گفت. اهل تحقيق و تتبع بود و آن چه را كه نمى دانست يا در دانسته خود شك داشت براى آن كه فقط چيزى گفته يا نوشته باشد بر زبان يا قلم نمى آورد. در مجلسى كه دست كم هفته اى يكبار با هم بوديم كمتر از ديگران سخن مى گفت ولى هرگاه كسانى را مى ديد كه به مكابره مى خواهند حقى را پايمال كنند و باطلى را بر كرسى بنشانند آن گاه ديگر خاموشى را روا نمى داشت و آن چه را كه گفتنى بود بى كم و زياد مى گفت».

اقدامات اجتماعى و فرهنگى

حجةالاسلام محمدابراهيم آيتى از آن گاه كه دست مايه اى در علوم به هم زد و توانى در خويش احساس نمود، از پاى ننشست و تلاش شبانه روزى خويش را براى احياى فكر دينى در اين قرن بكار بست.

او از دوستان شهید مرتضی مطهری، شهید سید محمد بهشتى و آيت الله سید محمود طالقانی بود و با هم مراوده علمى و مباحثه داشتند. در آن زمان نواى بيدارى در بعضى از مجامع علمى و فرهنگى برخاسته بود و حركت هاى خودجوش ارزشمندى براى شناخت درست اسلام ايجاد شده بود. كار مهم انديشه وران آن روز تغذيه فكرى اين مجامع بود و استاد آيتى يكى از كسانى بود كه در انجام اين مهم كوشا بود. در انجمن اسلامى مهندسان، جلسات ماهانه دينى كه شهيد مطهرى نيز سخنرانى داشت شركت داشت و به سخنراني هاى ارزشمندى مى پرداخت و اين سخنراني ها بلافاصله تايپ و تكثير مى شد و با استقبال فراوانى نيز روبرو گشت.

او همچنين در پرداختن به برخى موضوعات اسلامى و پيراستن نقص ها و خرافات، متون اصيل و استوارى را عرضه كرد كه از آن جمله «بررسى تاريخ عاشورا» كه ابتدا در راديو ايران آن زمان پخش گرديد و نيز «سيماى اميرالمؤمنين از مسجدالحرام تا مسجد كوفه» و برخى مباحث ديگر كه به صورت مقاله ارائه شده است.

كتاب «سرمايه سخن» را كه در مناسبت هاى اسلامى طول سال مى باشد، براى واعظان و اهل منبر نوشت تا در مناسبت هاى گوناگون مطالب صحيح در دسترس افراد باشد و بتوانند با تكيه بر متون مطمئن معارف دين را طرح كنند.

يكى از تلاش هاى تحسين برانگيز ايشان، تلاش در راه انتشار كتاب هاى مذهبى بود كه از آن جمله تلاش گروهى ايشان و همراهانش منشأ ايجاد «شركت انتشار» گرديد. او در راه اصلاح ساختار فرهنگى و اجتماعى جامعه خويش از هيچ خدمتى فروگذار نكرد و با قلم و زبان و دست خويش هر آن چه كرد براى احياى فكر دينى و انديشه الهى بود.

او يكى از كسانى بود كه آرزوى آقايى و سربلندى اسلام و مسلمين را در سر مى پروراند و اميدوار به بازگشت امپراتورى پهناور اسلام بود. او اين انديشه اصلاح گرانه را در ابتداى كتاب «آيينه اسلام» آن جا كه از كتاب تعريف و تمجيد كرده آورده است: «اميد است در اين عصر كه گويى مقدمات بيدارى مسلمين فراهم گشته است اين گونه كتاب ها بتواند مردم را تكان دهد و نهضت هاى ثمربخش فكرى و مذهبى بوجود آورد و مسلمانان را براى سرورى جهان آمده سازد». و اين سخن هنگامى بر دل صفحه نشسته است كه قيام سال 1342 به رهبرى امام خمينى آغاز گشته بود.

وفات

مرحوم محمدابراهيم آيتى پس از ساليانى كه خدمات شايسته اى به جامعه خويش كرد، در سال 1343 شمسی در يک سانحه تصادف جان خويش را از دست داد و در حالى كه سنى در حدود 51 سال داشت اين سراى خاكى را بدرود گفت. ضايعه رحلت او همه دلسوزان و دينداران و انديشمندان را متأثر كرد. جنازه اش را با تجليل فراوان به قم آوردند و در قبرستان ابوحسين قم دفن كردند.

منابع

• ستارگان حرم، محمدجواد نورمحمدى، جلد 2.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  از راست: شهید مرتضی مطهری، مرتضی اقتصاد، محمدابراهیم آیتی و سید هادی خسروشاهی

• 

  از راست: محمدابراهیم آیتی، سید هادی خسروشاهی، علی اکبر معین فر و سید محمود علایی طالقانی در دانشگاه تهران

• 

  یکی از آثار محمدابراهیم آیتی