جامعیت مقاله متوسط
کیفیت پژوهش متوسط است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

جهنم

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از دوزخ)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

«جَهَنَّم» یا «دوزخ»، جایگاه مجازات و عذاب کفار و مجرمان و ستمگران در قیامت است. کلمه جهنم ۷۷ بار در آیات مختلف قرآن کریم تکرار شده و نامهای دیگری نیز برای آن در قرآن ذکر گردیده است از جمله: سَقَر، سَعیر، جَحیم، حُطَمة و هاوِیه.

واژه‌شناسى جهنم

واژه شناسان درباره ریشه واژه «جهنّم» اختلاف نظر دارند. برخى بر این باورند که این واژه، عبرانى است و اصل آن، «کهِنّام» بوده و با تعریب، «جهنّم» شده است.[۱] برخى، ریشه عبرانى آن را «جهینوم» یا «جحینوم» دانسته اند، که محلّى در چهار کیلومترى قدس بوده و زباله هاى شهر و لاشه هاى حیوانات را در آنجا مى ریختند و مى سوزاندند.[۲] برخى این کلمه را فارسى معرّب مى دانند.[۳] به تونل زیر حمّام که حرارت در آن مى دمند تا زمین حمّام را گرم کند نیز جهنّم مى گویند.[۴]

شاید به دلیل مشکوک بودن عربیت این واژه، ابن فارس آن را در مقاییس اللغة نیاورده است.[۵] اما ابن منظور در وجه تسمیه آن مى گوید: الجهنام: القعر البعید، و بئر جهنّم و جهنام، بکسر الجیم و الهاء: بعیدة القعر، و به سمّیت جهنّم لبُعد قعرها. (جهنام یعنی عمق زیاد. چاه جَهنم و جِهنام، چاهى که ژرف باشد. جهنّم را به خاطر عمقش به این نام نامیده اند).

جهنم در قرآن

کلمه جهنم ۷۷ بار در آیات مختلف قرآن کریم تکرار شده است. مانند: «وَلَٰکنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ» (سوره سجده:۱۳) و «إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا». (سوره نساء:۱۴۰). در قرآن نامهای دیگری نیز برای جهنم ذکر شده است از جمله: سَقَر، سَعیر، جحیم، حُطَمة، هاوِیه، أثام، سجّین.

برخی اوصاف جهنم در قرآن

  • جهنم جای پلیدی ها و زشتی ها است: «لِیمِیزَ اللّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ وَیجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَىَ بَعْضٍ فَیرْکمَهُ جَمِیعاً فَیجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ؛ (سوره انفال/آیه ۳۹) تا خداوند جدا سازد پلید را از پاکیزه و پلیدها را بر هم نهد و همه را انباشته و در جهنم قرار دهد.»
  • بت ها و معبودان باطل نیز در جهنم می روند: «إِنَّکمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ؛ (سوره انبیاء/آیه ۹۸) شما و آنچه را که غیر خدا می پرستید هیزم دوزخید شما در آن وارد می شوید.»
  • دوزخ همواره کافران را دربر گرفته است: «وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ»؛ (سوره عنکبوت/آیه ۵۴) دوزخ دربر گرفته است کافران را. آنچه در این آیه ظهور دارد آن است که اکنون هم جهنم بر کفار احاطه دارد و با توجه به این معنا اگر آنها ادراک حرارت آن نمی کنند، در عالم دیگر که حجاب از اطراف برداشته می شود، متوجه آن شده خود را در آتش می بینند. چنانکه فرمود: «فبَصَرُک الیوم حدید؛ امروز چشم تو تیزبین شده است.»
  • رئیس جهنم مالک است و زیردستانی دارد که نگهبانان دوزخند: «وَنَادَوْا یا مَالِک لِیقْضِ عَلَینَا رَبُّک...؛ (سوره زخرف/آیه ۷۷) دوزخیان گفتند: ای مالک پروردگار تو بر ما حکم کند و جان ما بستاند و مالک در جواب گوید شما جاوید زنده مانید.» «وَقَالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ...؛ (سوره غافر/آیه ۴۹) آنها که در دوزخند با خازنان گفتند: از پروردگارتان بخواهید یک روز عذاب ما را سبک کند». اینها فرشتگانی هستند که نمی گذارند دوزخیان از جهنم بیرون آیند و فضای وجود را آلوده و پلید کنند چنانکه در دنیا می کردند.
  • همه مردم وارد جهنم می شوند اما نیکان زود بیرون می آیند و بدکاران می مانند: «وَإِن مِّنکمْ إِلَّا وَارِدُهَا کانَ عَلَىٰ رَبِّک حَتْمًا مَقْضِیّاً * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیّاً؛ (سوره مریم/آیه ۷۱) و هیچ یک از شما (نوع بشر) باقی نماند جز آنکه به دوزخ وارد شود؛ این حکم حتمی پروردگار توست. آنگاه نجات می دهیم پرهیزکاران را و می گذاریم ستمگران را در آنجا به زانو درآمده.» علامه شعرانی در توضیح این آیه می گوید: مثل جهنم مثل دنیا است اما دنیائی که نیکی ها را از آن جدا کرده باشند و همچنان که همه مردم به دنیا آمدند اما ستمگران در دنیا فرورفتند و پرهیزکاران رستند، همچنین در آخرت این حال را مجسم بینند که در جهنم درآیند بعضی بیرون شوند و بعضی بمانند.[۶]

گونه‌های عذاب در جهنم

  • آتش: مهم‌ترین عذابی که جهنم بدان شناخته شده است، آتش سوزانی است که موجب شده است در بسیاری از موارد قرآن کریم به جای افتادن در جهنم، از افتادن در آتش سخن گوید؛ اما قرآن اصرار دارد با به کار گرفتن صفات خاصی برای این آتش، مانند «آتش سوزان»[۷] یا «آتش سرپوشیده»[۸] برکننده پوست،[۹] و اینکه چیزی را باقی نمی‌گذارد،[۱۰] ویژه بودن آن را نشان دهد. این آتش که به عنوان «نار الله» شناخته شده[۱۱] و ستون‌های برافروخته دارد[۱۲] برخلاف آتش‌های زمینی، از قلب‌ها آغاز می‌شود و شعله‌وری آن از درون به بیرون است.[۱۳] هیزم‌های آتش جهنم نیز دور از انتظار است؛ انسان‌ها خود هیزم آتش‌اند[۱۴] و در برخی آیات سخن از آتشی است که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست.[۱۵]
  • عذاب‌های وابسته به آتش: برخی عذاب‌های یادشده در جهنم در حاشیه آتش‌اند، مانند سَموم که باد سوزان جهنم است[۱۶] و حَمیم که آبی سوزان است[۱۷] که هم به دوزخیان نوشانده می‌شود[۱۸] و هم برای گونه‌های دیگر عذاب کاربرد دارد.[۱۹]
  • غذا و نوشیدنی: درباره غذا و نوشیدنی جهنم مضامینی در قرآن و روایات هست. برخلاف خورد و آشام بهشت -که با عباراتی آشنا به نعمت‌های زمینی بیان شده- در وصف جهنم سخن از نوشیدنی‌ها و خوردنی‌هایی با نامهای ناآشناست؛ خوردنی‌هایی مانند زقّوم[۲۰] غِسلین،[۲۱] و طعام ضَریع[۲۲]و نوشیدنی‌هایی مانند غَسّاق[۲۳] صَدید[۲۴] و شُرب الهیم[۲۵] که توضیح ماهیت آن‌ها برای مفسران مشکل بوده است. ویژگی کلی آن‌ها این است که گرسنگی و تشنگی را رفع نمی‌کنند،[۲۶] گلوگیرند[۲۷] و امعاء خورنده را می‌جوشانند[۲۸] و پاره پاره می‌کنند.[۲۹] پوشاک آنان نیز از جنس آتش[۳۰] یا مواد سوزاننده‌ای چون قطران[۳۱] و حمیم[۳۲] گفته شده است.
  • دیگر عذاب‌ها: در وصف دیگر عذاب‌ها در قرآن کریم از غل و زنجیر[۳۳] مقامع آتشین،[۳۴] تازیانه‌های عذاب،[۳۵] صداهای ناهنجار جهنم،[۳۶] ضیق مکان و احساس فشار،[۳۷] سایه‌هایی که به جای آرامیدن از آتش خود آتشین‌ترند.[۳۸] و عذاب‌هایی فراتر که به وضوح از آن‌ها یاد نشده[۳۹] بیان گردیده است.[۴۰]

جهنم در روایات

بر طبق روایات، جهنم دارای هفت در است که هر گروه از آنها را درى خاص باشد. از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: دوزخ را هفت در باشد و آن طبقاتى است، هر طبقه بر زیر طبقه دیگر و حضرت یک دست خویش بر دست دیگر خود نهاد و فرمود: این چنین و فرمود: خداوند طبقات بهشت را در کنار هم قرار داد ولى طبقات دوزخ را برخى بر روی برخى دیگر که زیرین همه «جهنم» و بالاى آن لظّى و فوق آن حُطَمه و فوق آن سَقَر و فوق آن جحیم و فوق آن سعیر و فوق سعیر، هاویه است.[۴۱]

در نامه اى که آن حضرت به محمد بن ابى بکر برای مردم مصر نوشت چنین آمده: پس بترسید از آتشى که ژرفاى آن زیاد، و حرارتش شدید، و عذابش نو به نو وارد مى شود، در جایگاهى که رحمت در آن وجود ندارد، و سخن کسى را نمى شنوند، و گشایشی برای ناراحتى ها در آن نیست.[۴۲]

از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: این آتش شما یک هفتادم آتش جهنم است و اگر چنین نمى بود امکان بهره بردارى از آن نبود و چون روز قیامت فرارسد حرارت همین آتش نیز بر آن افزوده شود که در آن هنگام جهنم چنان صیحه بکشد که هر ملک مقرب و هر پیامبر مرسل از هول آن صیحه به زانو درآید.[۴۳]

در بسیاری از روایات چیزهای بد و منکر را از آن دوزخ شمردند مثلا تب از لهیب دوزخ است و شهوت یا حسد از آتش دوزخ است.

جهنم در اعتقاد اهل کتاب

کلمه جهنم اصلا عِبری است، اما به معنی که مسلمانان می گویند، بنی اسرائیل معتقد نبودند. بعضی طوائف یهود به آخرت ایمان داشتند و بعضی نداشتند و در نواحی بیت المقدس جائی بود که استخوانهای قربانی و چیزهای دیگر سوخته می شد، آنجا را وادی جهنم می گفتند. اما مسیحیان همانند مسلمانان به جهنم معتقدند و آن را جای گناهکاران و عذاب و شکنجه الهی می دانند.[۴۴]

پانویس

  1. ر . ک : تاج العروس : ج ۱۶ ص ۱۲۶ و لسان العرب : ج ۱۲ ص ۱۱۲ و النهایة : ج ۱ ص ۳۲۳ و الإتقان فى علوم القرآن : ج ۱ ص ۳۹۸ و تفسیر الآلوسى : ج ۲ ص ۹۶ .
  2. المفصّل فى تاریخ العرب : ج ۶ ص ۶۷۹
  3. ر . ک : الصحاح : ج ۵ ص ۱۸۹۲ (مادّه «جهنّم») .
  4. ر . ک : لغت نامه دهخدا : ج ۵ ص ۶۹۶۶ (واژه «جهنّم») .
  5. لسان العرب : ج ۱۲ ص ۱۱۲ (ماده «جهنم»)
  6. شعرانی، نثر طوبی، ج۱، ص۱۴۸
  7. حامیه: غاشیه، آیه ۴؛ قارعه، آیه ۸
  8. مؤصده:بلد، آیه ۲۰
  9. مدثر، آیه ۲۹؛ معارج آیه ۱۵-۱۶
  10. مدثر، آیه ۲۸،
  11. همزه، آیه ۶
  12. همزه، آیه ۹؛ مرسلات، آیه ۳۲-۳۳
  13. همزه، آیه ۷
  14. آل عمران، آیه ۱۰: انبیاء، آیه ۹۸
  15. بقره، آیه ۲۴؛ تحریم، آیه ۶
  16. طور، آیه ۲۷؛ واقعه آیه ۴۲؛ نیز ابن رجب، التخویف من النار، ۱۳۹۹ق، ص۸۲
  17. دخان، آیه ۴۳
  18. انعام، آیه ۷۰
  19. حج،آیه ۱۹، ۲۰؛ دخان، آیه ۴۸
  20. صافات، آیه ۶۲؛ دخان، آیه ۴۳؛ واقعه، ص۵۲
  21. حاقه، آیه ۳۶
  22. غاشیه، آیه ۷
  23. ص، آیه ۵۷؛ نبأ، آیه ۲۵
  24. ابراهیم، آیه ۱۶
  25. واقعه آیه ۵۵
  26. غاشیه، آیه ۷؛ صافات، آیه ۶۶-۶۷؛ نبأ، آیه ۲۴
  27. مزمل، آیه ۱۳
  28. دخان، آیه ۴۵
  29. محمد، آیه ۱۵؛ بقره، آیه ۱۷۴
  30. حج، آیه ۱۹
  31. ابراهیم، آیه ۵۰
  32. صافات، آیه ۶۷
  33. حاقه، آیه ۳۰؛ غافر، آیه ۷۱
  34. حج، آیه ۲۱
  35. فجر، آیه ۱۳
  36. هود، آیه ۱۰۶؛ انبیاء، آیه ۱۰۰
  37. فرقان، آیه ۱۲؛ مطففین آیه ۷-۸ نیز ابن مبارک، الزهد، آیه ۸۶
  38. زمر، آیه ۱۶؛ واقعه، آیه ۴۳؛ مرسلات، آیه ۳۰-۳۱
  39. ص، آیه ۵۸
  40. مقاله "جهنم" در دائره المعارف بزرگ اسلامی
  41. مجمع البیان
  42. نهج البلاغه، نامه ۲۷
  43. بحارالانوار، ج۸، ص۲۸۶
  44. شعرانی، نثر طوبی، ج۱، ص۱۴۸

منابع

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن