فهرست آل بابويه و علماء البحرين (کتاب)
کتاب «فهرست آل بابویه و علماء البحرین»، اثر شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزى بحرانى (۱۰۷۵-۱۱۲۱ق) است که در آن، سه رساله گرد آمده و در مجموع شرح حال ۶۸ نفر از مشایخ آل بابویه و اندیشوران بحرین ذکر شده است.
ساختار کتاب
این کتاب از مقدمه محقق و مصحح (سید احمد حسینى اشکورى) و متن اصلى (شامل سه رساله: ۱. فهرست آل بابویه، حاوى ۲۲ شرح حال؛ ۲. علماء البحرین، حاوى ۳۳ شرح حال؛ ۳. جواهر البحرین فی علماء البحرین، حاوى ۱۳ شرح حال) تشکیل شده است.
نویسنده، رساله «فهرست آل بابویه» را در تاریخ آخر ماه جمادى‌الأولى سال ۱۱۱۷ق[۱]، و رساله دوم را در سال ۱۰۹۹ق[۲] به پایان برده است و رساله سوم ناتمام مانده است.[۳]
مصحح در مقدمه‌اش - که آن را در قم، ۱۴۰۴ق نوشته - رساله‌هاى موجود در اثر حاضر را معرفى کرده و بعد از آن، زندگى‌نامه نویسنده و استادان، شاگردان و راویان و آثار علمى او را شناسانده است.[۴]
گزارش محتوا
درباره روش و محتواى اثر حاضر چند نکته گفتنى است:
مصحح، رساله‌هاى اثر حاضر را چنین معرفى کرده است: فقیه محدث علامه محقق شیخ سلیمان بن عبداللّه ماحوزى بحرانى در زمینه‌هاى فقه، حدیث، مسائل کلامى، تاریخ و تراجم، کتاب‌ها و رسائل ارزشمندى را به یادگار گذاشته که در بین اندیشمندان از روزگار نویسنده تاکنون به خاطر ارزش علمى و مباحث مفیدى که به آن نیاز داشته و در آن یافته‌اند و خلئى محسوس را پُر کرده، دست به دست گشته است. از بین این آثار، سه رساله است که ماحوزى آن را در موضوع تراجم نوشته که به نظرمان رسید آن را در یک مجموعه منتشر کنیم:
- الف)- فهرست آل بابویه: که رساله مختصرى شامل ۱۵ شرح حال براى فرزندان بابویه رازى است، مانند شیخ صدوق و شیخ منتجب‌الدین و...؛
- ب)- علماء البحرین: رساله‌اى حاوى ۳۴ شرح حال مختصر براى عالمان بحرین که به ترتیب زمانى منظم شده و به درخواست میرزا عبداللّه افندى زمانى که به بحرین رفته و به ملاقات ماحوزى شتافته، نوشته شده و افندى در تراجم علماء البحرین در کتابش «ریاض العلماء» به آن استناد مى‌کند...؛
- ج)- جواهر البحرین فی علماء البحرین: کتاب بزرگى است در تراجم علماى بحرین که بر اساس حروف الفبا منظم شده و در بین مباحث آن به بحث‌هاى علمى و ادبى هم پرداخته شده و... در این نسخه که خواننده مى‌بیند ۱۳ شرح حال از حرف الف تا حرف جیم آمده و شرح حال آخرى ناقص مانده است... رساله اول، مشهور در بین اصحاب تراجم است، ولى رساله دوم و سوم ناشناخته است.[۵]
جالب است که نویسنده، شرح حال خودش را نیز در اثر حاضر در اواخر رساله دوم (علماء البحرین) آورده و چنین نوشته است:
برخى از تألیفات این نیازمند به‌سوى خدا، سلیمان بن عبداللّه بن على بن حسن بن احمد بن یوسف بن عمار، که خداى سبحان روزگارش را با طاعات و اوقاتش را با قربات آباد کند، عبارت است از: «المعراج فی الرجال» که یک جلدش (باب همزة، باب باء و باب تاء) منتشر شده، «شرح مفتاح الفلاح» که هنوز تمام نشده، «أزهار الریاض» که سه جلد از آن منتشر شده، «الفوائد النجفیة»، «الأربعین حدیث فی الإمامة»، «العشرة الکاملة»، «إیقاظ الغافلین» در باب موعظه، «نفحة العبیر فی حکم البیر»، «إقامة الدلیل فی نصرة الحسن بن أبی‌عقیل فی عدم نجاسة الماء القلیل»، «إعلام الهدى فی مسئلة البدا»، «سوط صوب الندا فی مسئلة البدا» که هنوز تمام نشده، «الاستخارات»، «القرعة»، «وجوب غسل الجنابة و غیرها من الطهارات لغیرها»، «رسالة فی الأدناس»، «عدم جواز السهو على النبی(ص)»، «فهرست آل بابویه و أحوالهم»، «الرسالة الصلاتیة»، «رسالة الحج الصغرى»، «الرسالة الکبرى فی مسائل الخلاف فی الحج»، «الرسالة الصومیة»، «الإشارات» در علم کلام، «شرح الباب الحادی عشر» در علم کلام و رساله «وجوب الجمعة»، «وجوب غسل الجمعة»، «البیر و البالوعة»، «رسالة فی النحو»، «النکت البدیعة فی فرق الشیعة»، «رسالة فی المنطق» همراه با شرحش، «الحمدیة»، «بلغة المحدثین» در علم رجال، «مقدمة الواجب»، «مخایل الإعجاز فی المعمیات و الألغاز»، «ناظمة الشتات»، «الدر النظیم فی التوکل و الرضا و التفویض و التسلیم»، «حواشی الاثنی عشریة» که متن از شیخ حسن است، و حواشى بر «شرح رسالة الاثنی عشریة» که شیخ بهاءالدین شرح کرده و «حواشی المعالم» و «حواشی الخلاصة» و «حواشی التلخیص» در علم رجال و «فی أدب البحث» و رساله‌اى دیگر در «علم المناظرة» و رساله «أسرار الصلاة» و... ولادتم آن‌گونه که از پدرم (سایه‌اش مستدام باد) شنیدم در ماه رمضان سال ۱۰۷۵ق، بود در شب نیمه رمضان با طالع عطارد و قرآن کریم را حفظ کردم درحالى‌که تقریباً هفت سال و چند ماهى بیشتر نداشتم و زمانى کتاب‌هاى علوم را آغاز کردم که ده ساله بودم و همچنان از آن زمان تاکنون که سال ۱۰۹۹ق است، مشغول به تحصیلم.[۶]
در اینجا دو نمونه از شرح حال موجود در کتاب ذکر می شود:
- احمد فرزند شیخ فقیه نبیه المعى شیخ على بن حسین بن محمود بن سعید بن على بن جعفر عسکرى شاطرى و او از شاگردان سید اجل علامه سید ماجد بن هاشم بن على بن ماجد(قده) و در نزد پدر فقیهش شیخ على بن حسین شاگردى کرد. وى داراى کتابى نیکو و خوش‌ترتیب به نام «الدرة النقیة» در علم رجال است که من آن را دیده و مطالعه کرده‌ام.[۷]
- شیخ صالح احمد بن صالح بن عصفور، مقیم جهرم، ثقه است کاملاً. خدا باقى‌اش بدارد. صالح جلیل و باتقواست. وى داراى کتاب جالب و خوش‌نظم «الطب الأحمدی» و رساله‌هایى پراکنده است. او از بندگان صالح خداست. او را در جهرم دیدم و مدح‌هایى که درباره او شنیده بودم، درست از آب درآمد و بین من و او رشته دوستى محکم و صمیمانه و خالصانه است و باب نامه‌نگارى و ارتباط و شوخى، برقرار.[۸]
وضعیت کتاب
مصحح براى کتاب حاضر، فهارس فنى (اسامى مترجمین، اعلامى که به‌طور ضمنى ذکر شده‌اند، نوشته‌هاى کسانى که شرح حالشان آمده، امکنه و بقاع) و فهرست منابع کتاب فراهم کرده است.[۹]
مصحح براى تصحیح و تحقیق این کتاب، از ۳۲ کتاب مهم به زبان عربى استفاده کرده است. وى تصاویرى از صفحات اول و آخر رساله فهرست آل بابویه و نیز رساله جواهر البحرین از نسخه خطى اثر حاضر را نیز آورده است.[۱۰] همچنین مصحح براى نگارش شرح حال نویسنده در مقدمه اثر حاضر از ۱۲ کتاب قدیم و جدید به زبان عربى بهره برده و اسامى آن‌ها و شماره جلد و صفحه مورد نظر را نیز مشخص کرده است.[۱۱]
پانویس
منبع
ویکی نور
