فقه الصادق (کتاب)
کتاب «فقه الصادق» تألیف آيتالله سید محمدصادق روحانی (م، ۱۴۰۱ ش)، بر مبناى كتاب «تبصرةالمتعلمین فی احکامالدین» اثر علامه حلی و به عنوان شرحی بر آن نوشته شده است. این کتاب که به عنوان یک دایرةالمعارف کامل فقهی به شمار میرود، نزد علما و فقهاى شیعه و حتی اهل سنت شناخته شده و مورد توجه و استناد بوده است.
 | |
| نویسنده | سید محمد صادق حسینی روحانی |
| موضوع | فقه استدلالی شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲۶ |
|
| |
مؤلف
آیت الله سید محمدصادق حسینی روحانی (۱۳۰۵-۱۴۰۱ ش)، از شاگردان آیت الله خویی و از مراجع تقلید شیعه معاصر است.
وی از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانى، سید ابوالقاسم خویى و سید حسین طباطبایى بروجردى بوده است.
ایشان بیش از نیم قرن در قم به تدریس دروس خارج فقه و اصول در صحن مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها پرداختند.
از جمله تألیفات ایشان عباتند از: فقه الصادق، زبدة الاصول، منهاج الفقاهه، المسائل المستحدثه، تعلیق بر عروةالوثقى، الجبر والاختیار، الاجتهاد والتقلید، امام زمان از ولادت تا ظهور.
معرفی کتاب
یکی از موسوعههای مهم فقهی که در دوران معاصر نگارش یافته است، کتاب «فقه الصادق» تألیف آیت الله سید محمدصادق روحانی است.
اصولا تألیف چنین مجموعه بزرگی، دلیل بر علوّ همت و پشتکار و توفیق نویسنده آن است و به همین جهت، تعداد فقهایی که پس از تألیف «جواهر الکلام» موفق به نگارش یک دوره فقهی شدهاند، بسیار اندک اند. با توجه به خصوصیاتی چون: شیوایی متن و روشن بودن مباحث؛ اتقان در محتوای مباحث؛ ابتنای مباحث فقه بر علم اصول؛ دستهبندی روایات و ادله و توجه به آرای مختلف، میتوان کتاب «فقه الصادق» را یکی از موسوعات ارزنده فقهی و شاید ارزندهترین دوره کامل فقهی بعد از «جواهر» نامید.
آیت الله روحانى به محض ورود به حوزه علمیه قم و احساس نیاز جامعه حوزوى و اسلامى، همزمان با تدریس درس خارج فقه و اصول در سنین جوانى، دست به تألیف دایرةالمعارف فقه اسلامى با نام «فقه الصادق» میزنند. کتابى ماندگار که بزرگان و اساتید نامآور حوزه، آن را تمجید کردند. آیت الله بروجردى دو بار کتاب «فقه الصادق» را همراه خود به جلسه تدریسشان مى برند و به عنوان سند از آن نقل قول و به آن استناد میکنند. آیت الله خویى طى نامهایى مرقوم فرمودند که: من کتاب «فقه الصادق» را شخصاً براى آیت الله کاشف الغطاء بردم و گفتم: ببینید من چه خدمت بزرگى به عالم اسلام و فقاهت نموده ام و چنین عالم محققى را تربیت کرده ام. رییس دانشگاه الازهر (مهمترین مرکز علمى اهل تسنن) نیز طى نامه اى کتاب عظیم «فقه الصادق» را مى ستاید.
«فقه الصادق»، دایرةالمعارف کامل فقه تشیع است. این کتاب عظیم و بزرگ که به عنوان یک منبع مرجع شناخته شده است در ۲۶ جلد بارها در داخل و خارج کشور به چاپ رسیده است. چاپ جدید آن با ذکر منابع و ماخذ در ۴۱ جلد و تقریب به ۲۰ هزار صفحه منتشر شده است. از تألیف کتاب عظیم "جواهرالکلام" که شامل تمامى ابواب فقه مى باشد، نزدیک به ۲۰۰ سال میگذرد و کتاب فقه الصادق که به اعتقاد بعضى از مراجع و بزرگانِ خبره حوزه، از «جواهرالکلام» رساتر و کامل تر است؛ اولین و کامل ترین دایرةالمعارف تمام ابواب فقه در دو سده اخیر است. کتاب «فقه الصادق» در دانشگاه هاى معروف غرب (بخش مطالعات اسلام شناسى) یکى از منابع مورد قبول و قابل استناد است. این کتاب سالیان سال است که یکى از رساترین، معتبرترین و مهمترین منبع تدریس فقه و اصول تشیع است. یکى از دلایل مرجعیت و اعملیت ایشان، ناشى از این تألیفات به خصوص کتاب گرانسنگ فقه الصادق است.
ازآنجاکه موسوعه «فقه الصادق»، اهمیت و جایگاه ویژهای در موضوع فقه استدلالی دارد، گروهی از محققین اقدام به استخراج مصادرش کردند.
ویژگیهای کتاب
مهمترین ویژگیها و نقاط تمایز موسوعه «فقه الصادق» را می توان در موارد زیر دانست:
- جامعیت و تمامیت: فقه الصادق از معدود مجموعه های فقهی مخصوصاً در دوره های اخیرِ است که مولف آن توفیق یافته تا به تمام مسائل فقهی از ابتدای کتاب طهارت تا پایان کتاب دیات بپردازد. این موسوعه به بسیاری از فروعات فقهی پرداخته که حتی مرحوم علامه حلی در متن «تبصرة المتعلمین» به آن اشاره ای نکرده است. لازم به ذکر است هر چند این موسوعه به کتاب «التبصره» ارجاع می دهد، لیکن بسیاری از فروعات فقهی که در متون دیگری مانند «العروة الوثقی» آمده است را دربر می گیرد.
- تتبع و کاوشگری: یکی از امتیازات این مجموعه فقهی آن است که طلاب و محققین را از مراجعه به کتاب های فقهی جهت اطلاع از آرای دیگر فقیهان بی نیاز می کند؛ چه آنان که در قرن های گذشته میزیستهاند و چه آن دسته از فقیهان معاصر مانند سید ابوالقاسم خویی، میرزای نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی و سید محسن حکیم که پیش از نگارش این مجموعه آرای فقهی خود را عرضه کرده اند و حتی فراتر از این، آرای آن دسته از فقیهانی را گرد آورده است که مراجعه به آثارشان چندان رواج ندارد؛ مانند برخی از آرای آیت الله کاظم شیرازی و شیخ عبد الکریم حائری یزدی.
- تحلیل و تحقیق آراء: موسوعه «فقه الصادق»، تنها به گردآوری آرای فقهی بسنده نکرده؛ بلکه تمام آنها را بر اساس دلایل و براهین محکم و به طور دقیق و علمی مورد بررسی و ارزیابی قرار داده است.
- توجه به فقه پویا: در حالی که برخی از کتاب های فقهی توجه چندانی به روش های قاعده مند و استفاده از ساختار اصولی دقیق در نگارش ندارند و تنها بر اساس توافقات و ادراکات عرفی به ارائه مباحث می پردازند، موسوعه «فقه الصادق» با جمع دو ویژگی شاخص گردیده است: بکارگیری ساختار دقیق اصولی و فهم عرفی درست و زیبا از متون شرعی.
- جدید و به روز بودن: این موسوعه بر اساس جدیدترین شیوهها و نظرات اصولی نگاشته شده و همگام با تغییرات و پیشرفت های علم اصول شیعه است و از این رو خواننده را از قواعد اصولی دقیقی که علم اصول در دوره معاصر به آن دست یافته، دور نمیسازد.
- روانی و راحتی متن: اگر چه موسوعه «فقه الصادق» شامل مباحث و ادلّه و مناقشات دقیق می باشد، اما از آنجا که با قلم عربی زیبا، عبارات سلیس و بیان واضح به رشته تحریر درآمده است، مطالب پیچیده و دشوار آن حتی برای طلبه های جوان نیز به آسانی قابل هضم می باشد.
محتوای کتاب
کتاب «فقه الصادق» در چاپ نخست در ۲۶ جلد انتشار یافت، ولی در چاپ جدید به دلیل تحقیقات انجام گرفته در آن به ۴۱ جلد رسیده است.
مؤلف، در مقدمه كتاب، اشارهاى اجمالى به متن كتاب نموده و از اهداى آن به محضر امام صادق(عبسه السلام) سخن گفته است. مؤلف، بهگونه شرح مزجى، به بيان كلمات متن کتاب «تبصرةالمتعلمین» پرداخته است؛ به اين صورت كه عبارات وى را در ضمن جملات خود گنجانده و توضيح مىدهد.
جلد اول، از اين كتاب بيست و شش جلدى، مشتمل بر كتاب طهارت مىباشد كه اين بحث در جلدهاى دوم و سوم نيز ادامه پيدا كرده است. جلد چهارم، حاوى مبحث صلات مىباشد كه تتمهاش به مجلدات پنجم و ششم نيز كشيده شده است. در جلد هفتم، بحث زكات و در جلد هشتم، مبحث انفال و صوم مطرح شده است.
در جلدهاى نهم، دهم، يازدهم و دوازدهم مبحث حج طرح گرديده و در جلد سيزدهم، به بحث جهاد پرداخته شده است. بحث متاجر نيز جلدهاى چهارده، پانزده، شانزده، هفده و هجدهم را به خود اختصاص داده است. در جلد نوزدهم، بحث اجاره، وديعه و توابع آن و در جلد بيستم، به مباحث ديون و هبات و توابع آن پرداخته شده است.
جلد بيست و يک، شامل بحث نكاح مىباشد كه ادامهاش به جلد بعدش نيز رسيده است.مبحث طلاق هم در نصفى از جلد بيست و دوم و قسمتى از جلد بيست و سوم عنوان گرديده است. در ادامه جلد بيست و سوم، بحث اَيْمان، صيد و توابع آن آمده است. در جلد بيست و چهارم، به تتمهى بحث صيد و توابع آن و نيز كتاب ميراث پرداخته شده است. بيست و پنجمين جلد هم حاوى بحث قضا و شهادات مىباشد و بيست و ششمين جلد، شامل مباحث قصاص و ديات مىباشد.
کتاب «فقه الصادق»، نظریات مخالف مشهور و نوآوریهای متعددی دارد؛ مانند اینکه: مؤلف وقت مغرب را استتار قرص خورشید میداند؛ خواندن سوره کامل را در نماز واجب نمیداند؛ همه گناهان را کبیره میداند؛ جهاد ابتدایی را در زمان غیبت مشروع میداند؛ مجرد خلوت با نامحرم را حرام نمیداند؛ ولایت پدر و جدّ را بر دختر باکره رشیده قبول ندارد؛ ذبیحه اهل کتاب را با احراز تسمیه حلال میداند.
نقدهای کتاب
با وجود امتیازات کتاب حاضر، نقدهایی هم بر آن شده است، از جمله:
- نقدهای مبنایی:
- مؤلف محترم به صورت فقه مقارن بحث نمی کند و به آرای فقهای مذاهب اسلامی عنایت ندارد، جز در موارد ضرورت و آن هم بدون مراجعه مستقیم به منابع اهل سنت. درحالی که برای بدست آوردن سخنان حقیقی اهل بیت علیهم السلام توجه به روایات و فقه اهل سنت لازم است. علاوه بر آن، در روزگار ما طرح مباحث دیگر مذاهب اسلامی سبب آشنایی و همبستگی بیشتر می شود.
- در مباحث فقهی چندان به علم رجال توجه نشده است و در مورد روات جنجالی مانند سهل بن زیاد و محمد بن سنان و... بحث عمیقی ندارد. به عبارت دیگر، بحث رجال در کتاب کمرنگ و استطرادی است. کم توجهی به علم رجال در این موسوعه، اشتباهاتی را هم به وجود آورده است.
- نقدهای نگارشی و محتوایی:
- اگرچه کتاب در مباحث متعارفی که فقهای بزرگ بحث دارند - مانند مباحث طهارت و صلات و مکاسب - دارای عمق و دقت است، اما در بسیاری از مباحث دیگر چنین نیست و به صورت بسیطی بحث شده است؛ مانند مباحث: شرکت، مضاربه، احیاء موات، اطعمه و اشربه، میراث و... .
- اگرچه، به فروع مهمی که صاحب عروه و شیخ در مکاسب طرح کرده اند، عنایت شده اما از فروع بسیار مهم دیگر هیچ بحثی نشده است. این نقص با مراجعه به تحریر علامه و یا مناهج المتقین مرحوم مامقانی تا حدی قابل جبران بود.
- مسائل مستحدثه هر بحث - که تا زمان نگارش طرح شده بود - غالباً طرح نشده است؛ مانند: بحث رؤیت هلال با وسایل جدید، ذبح حیوانات با دستگاه و... البته مؤلف کتابی به عنوان «فقه المسائل المستحدثه» دارد که در آن از ۲۱ مسئله جدید بحث کرده اند.
- مبحث مهم اجتهاد و تقلید اصلاً وجود ندارد و این سبب نقصان این موسوعه شده است. در مورد مباحث عتق هم شایسته بود که حداقل کلیاتی از آن ارائه بشود؛ چرا که برای فهم کلمات اصحاب در دیگر مباحث فقهی مفید است.
- در برخی از موارد با این که مؤلف تغییر نظر داده، مطالب کتاب اصلاح نشده است؛ مثلاً در بحث طهارت اهل کتاب، با این که خود ایشان فتوا به طهارت داده اند، ولی نتیجه بحث کتاب، نجاست آنهاست.
- دقت لازم در برخی از موارد اعمال نشده و اشتباهاتی در متن کتاب به وجود آمده است، از جمله: در کتاب البیع در مورد سند روایت آمده: «و رواه الشیخ باسناده عن أحمد بن محمد بن الحسین...»؛ در حالی که با مراجعه به مصدر حدیث معلوم می شود، اشتباه است و «رواه الشیخ باسناده عن محمد بن احمد بن یحیی عن محمد بن الحسین» صحیح است.
منابع
- "نگاهی کوتاه به موسوعه فقه الصادق"، سید محمدمهدی رفیعپور، فصلنامه تخصصی فقه اهلبیت(ع) تابستان و پاییز ۱۳۸۸، شماره ۵۸ و ۵۹.
- نرم افزار جامع فقه اهلبیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
