فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام (کتاب)
«فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام»، نخستین فرهنگ تخصصی علمی ـ کاربردی در موضوع فقه شیعه است که توسط جمعی از پژوهشگران «مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت»، زیر نظر آیتالله سید محمود هاشمی شاهرودی، به زبان فارسی و نظم الفبایی تدوین و تنظیم شده است.
 | |
| نویسنده | مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهلبیت |
| موضوع | واژهنامه و فرهنگ فقهی |
| زبان | عربی-فارسی |
| تعداد جلد | ۶ |
| زیر نظر | سید محمود هاشمی شاهرودی |
|
| |
معرفی کتاب
اهمیت و ضرورت تدوین «فرهنگ فقه»، آنگاه بیشتر رخ مىنماید که براى بسیارى از علوم و شاخههاى برخى علوم، فرهنگهاى تخصصى متعدّدى نگاشته شده است، اما درباره فقه ناب اهل بیت(ع)، فرهنگى درخور که تشنگى شیفتگان فقه شیعى را فرو نشاند و از جستجوى فراوان و وقتگیر براى یافتن معنا و اطّلاعاتى کوتاه و اساسى درباره عنوانهاى فقهى مستغنى سازد، تدوین نیافته و جاى آن در میان کتابهاى مرجع و فرهنگهاى تخصصى خالى است؛ ازاینرو، در این زمان که فقه شیعه از انزوا بهدر آمده و جامه حکومت و اداره جامعه به تن کرده و به همین دلیل نظر جهانیان، بهویژه ملّتهاى مسلمان را متوجه خود ساخته است، تدوین چنین فرهنگى و عرضه آن به جامعه علمى و فقاهتى بیش از پیش ضرورى مىنماید.
برخی ویژگیهای کتاب «فرهنگ فقه» عبارت است از:
- نخستین فرهنگ فقه شیعی و نخستین تجربه فقه پژوهان شیعه در زمینه فرهنگ نویسی.
- نگارش به زبان فارسی و قابل استفاده بودن براى کسانى که با زبان عربى آشنایى ندارند.
- برخورداری از جامعیت و گستردگی عناوین فقهی به گونهای که تقریباً مشتمل بر تمامی عناوین فقهی موجود در متون فقهی است به علاوه عناوین جدید که مورد ابتلای عموم مکلفین فارسی زبان است؛ اگر چه در متون فقهی گذشته نیامده باشد.
- مستند بودن مطالب ارائه شده که امکان پژوهش بیشتر و عمیقتر را برای خواننده پژوهشگر فراهم میکند.
- روان و ساده بودن مطالب در عین علمی و متقن بودن آنها.
- تنظیم بر اساس نظام الفبایى فارسى.
- دربرداشتن مهمترین اطلاعات فقهی مربوط به هر مدخل، در عین رعایت اختصار.
- سعى شده است «فرهنگ فقه» در عین اتقان علمى، از نثرى روان و ساده و درعینحال، فشرده و مختصر برخوردار باشد؛ تا علاوه بر بهرهبردارى اهل فن، براى عموم طلاب علوم دینى، دانشجویان و همه علاقهمندان به آگاهى اجمالى از عناوین و مباحث فقهى، قابل استفاده باشد.
محتوای کتاب
عناوین و مدخل های این فرهنگ، شامل اصطلاحات و عناوین کاربردی فقهی است که با بررسی ۲۵ هزار عنوان، حدود ده هزار مدخل انتخاب گردیده است که با استفاده بیش از ۹۰۰ منبع اصلی تدوین شده است.
«فرهنگ فقه»، فرهنگی تخصصی است که در آن، عناوین فقهی به همراه معنا و توضیحات لازم و مستند گرد آمده است. عناوین فقهی، واژگانیاند که در فقه کاربرد دارند؛ خواه از اصطلاحات فقهی (واژگانی که در فقه معنایی خاص یافتهاند) باشند یا نباشند. عناوین فقهیای که به عنوان مدخلهای «فرهنگ فقه» قرارگرفتهاند، یا از قبیل موضوع و متعلق احکام شرعی هستند، یا از قبیل قید و وصف موضوعات فقهی میباشند، یا از قبیل احکام شرعی هستند، یا عناوین قواعد فقهی میباشند، یا از قبیل اسامی مکانها و زمانهایی است که به نحوی مرتبط با حکم یاموضوع فقهی میباشند، یا از قبیل دیگر اصطلاحاتی هستند که در علم فقه و علوم وابسته به آن متداول است.
در برابر هر مدخل ابتدا شناسهای آمده است. شناسه، تعریفی کوتاه با عبارتی غالباً بدون فعل است که در برابر هر یک از عناوین و مدخلها میآید. در شناسه تنها، معنای کاربردی در فقه بیان میشود که ممکن است اصطلاحی یا لغوی باشد. اگر مدخلی بیشاز یک معنای کاربردی در فقه داشته باشد، جملگی در شناسه ذکر میگردند. سپس توضیحات لازم در ذیل مدخل و شناسه به عنوان بدنة مقاله میآید.
در هر مقاله به چند محور پرداخته میشود:
- یک. تکمیل کنندة شناسه: اگر مدخلی به توضیحی بیش از شناسه نیاز داشته باشد، و یا تفاوتهایی با واژگان و اصطلاحات نزدیک به آن داشته باشد، در نخستین بند مقاله بیان خواهد شد. همچنین اگر مدخلی به معنای خاص فقهی (اصطلاح فقهی) درآیه یا روایتی آمده باشد، در این بند به آن آیه یا روایت اشاره میشود.
- دو. موطن مدخل: موطن، جایگاه بحث از مدخل در فقه است که بیان آن، دورنمایی کلّی از نوع مباحث مربوط به مدخل را در فقه نشان میدهد. اگر شناسة مدخلی توضیحات تکمیل کننده داشته باشد، بیان موطن در ادامة همان بند و گرنه دربندی مستقل میآید. همچنین اگر مدخلی در چند باب فقهی آمده باشد، همگی به ترتیبی خاص میآید و اگر مباحث مدخلی دارای جایگاه اصلی و فرعی باشد، بدان اشاره خواهد شد.
- سه. عناوین فرعی: اگر در تنظیم مباحث مدخلی، به عنوان بندی نیاز باشد، عناوین، بدون ذکر شماره در سر سطر میآید و با تغییر قلم از متن متمایز میگردد. اگر عناوین فرعی دارای عناوین فرعیتری باشند، عناوین فرعیتر با شماره مشخص میگردند.
- چهار. احکام: چون غرض در فرهنگ ذکر تمام احکام نیست، مهمترین و کلّیتریناحکام ذکر میشود و از ذکر فروع جزئی جز به مقدار نیاز و نیز ادلّة احکام جز در موارد خاص پرهیز میشود. در احکام اختلافی تنها، به بیان اختلافی بودن و در صورت مشهور بودن یکی از اقوال، به بیان نظر مشهور بسنده میشود. البته در صورتی که قول غیر مشهور، از بیان قول مشهور دانسته نشود، قول غیر مشهور نیز ذکر میگردد.
- پنج. ارجاعات: گاه در شناسه و بیشتر در بدنة مقاله، لازم است خواننده به مدخلی دیگر ارجاع داده شود تا اطّلاعاتِ بیشتر یا تکمیلی را در آن جا جستجو کند. این کار براساس ضوابطی که در شیوه نامة فرهنگ فقه آمده است، انجام میشود. ارجاع، درون کمانک پس از فلش و به مدخل اصلی خواهد بود. در مدخلهای ارجاعی، پس از عنوان، ارجاع به مدخلهای اصلی صورت میگیرد.
مراحل تدوین کتاب
مراحل تدوین «فرهنگ فقه» نیز برای یکنواختی مقالات و اتقان بیشتر فرایند خاصی دارد که به اختصار بیان می گردد:
- یک. مدخل گزینی: در این فرهنگ گام نخست، با استفاده از منابع فقهی تمام واژگانی که در فقه کاربرد دارند، گردآوری شده اند. آنگاه از میان آنها واژگانی که ملاکهای مدخل را بر اساس شیوه نامه «فرهنگ فقه» دارا هستند، گزینش و به صورت الفبایی مرتّب گردیده اند. همچنین، اصلی یا ارجاعی بودن، مستقیم یا معکوس بودن مداخل مشخص میگردد.
- دو. تشکیل پرونده علمی: در این گام برای هر یک از مدخلها، پروندة علمی تشکیل شده است که در آن، با استفاده از نرم افزارهای تخصصی و با کمک عناوین و واژگان مترادف، متضاد و مانند آن، نشانی منابع به همراه تمام یا بخشی از مطالب تهیه و در اختیار محقق و نویسنده قرار داده گرفته است.
- سه. تدوین مقاله: در این گام، نویسنده با استفاده از پروندة علمی به منابع مراجعه و پس از گردآوری اطّلاعات مورد نیاز و تنظیم آنها، مقاله را بر اساس حجم و ساختار مطلوب و نیز قواعد درستنویسی که در شیوه نامه فرهنگ فقه آمده است، تدوین میگردد.
- چهار. بررسی ساختاری و محتوایی: مقاله پس از تدوین از دو بعد ساختاری (حجم ارجاعات داخل متن، رعایت قواعد درست نویسی، تنظیم و چینش مطالب و اعتبار منابع استفاده شده) و محتوایی (درستی مطالب و مطابقت آنها با منابع، استناد و جامعیت) در دو مرحله مورد بررسی قرار میگیرد.
- پنج. بازنویسی: پس از حصول اطمینان از انجام اصلاحات، مقاله برای یکسان سازی، چینش مطالب، یکنواخت و یک قلم کردن و فشرده نویسی، بازنویسی شده است.
- شش. نظارت نهایی: مقالههای بازنویسی شده به لحاظ صحّت، جامعیت، تناسب حجم و انطباق مطالب با مدخل، به وسیلة مسئول مؤسّسة دائرة المعارف یا کارشناسمورد تأیید وی، بازبینی میشود.
- هفت. ویرایش: پس از انجام اصلاحات نهایی در گروه، مقاله بر اساس شیوه نامة فرهنگ فقه ویرایش میگردد.
- هشت. بازبینی نهایی: مسئول گروه پیش از ارسال مقاله برای حروف نگاری، برای اطمینان از انجام تمامی مراحل و اصلاحات، آن را برای آخرین بار به دقت بازنگری میکند.
منابع کتاب
مطالبی که در «فرهنگ فقه» آمده از منابعی معتبر گردآوری و برای اتقان و اعتبار فرهنگ و نیز تسهیل پژوهش گستردهتر و ژرفتر برای خواننده در پایان هر مقاله به نام کتاب، جلد و صفحه اشاره شده است.
از آنجا که «جواهر الکلام» گستردهترین و جامعترین متن استدلالی و تشریعی فقه شیعی است و عمده اقوال و استدلالهای فقیهان را در خود دارد و نیز در حوزههای علمی شیعه از جایگاهی بس ارجمند برخوردار است، در «فرهنگ فقه» به عنوان منبعاصلی مورد استفاده قرار گرفته است، امّا بی گمان، تدوین فرهنگی درباره فقه شیعه بدون بهره گیری از دیگر منابع معتبر فقهی که هر یک نمایانگر تلاش بی وقفه فقیهان شیعه و تحوّل فقه شیعی در مراحل مختلف است و نیز بدون استفاده از کتابهایی که پس از «جواهرالکلام» نگارش یافتهاند، کاری سنجیده و علمی نخواهد بود. از این رو، برای غنا و جامعیت «فرهنگ فقه» از دیگر منابع معتبر نیز استفاده شده است که در این جا به برخی از مهمترین آنها اشاره میکنیم:
المبسوط، الخلاف، شرایع الاسلام، تحریر الاحکام، تذکرة الفقهاء، منتهی المطلب، جامع المقاصد، الروضة البهیة، مسالک الافهام، مجمع الفائدة والبرهان، مدارک الاحکام، الحدائق الناضرة، مفتاح الکرامة، العروة الوثقی، و شروح معروف آن ـمانند مستمسک و التنقیحـ، منهاج الصالحین، تحریر الوسیلة و توضیح المسائل مراجع تقلید.
منابع
