ستاد بسیج اقتصادی کشور
جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ همزمان با اولین هفته‌ی آغاز به کار دولت شهید رجائی شروع شد، عوارض و پیامدهای فراوانی را برای دولت و مردم ایران به دنبال داشت. محاصره‌ی اقتصادی، ناامنی بنادر و اختلال در امر صادرات و واردات، کمیابی و گرانی کالاها و مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی عدیده‌ای را پدید آورد و دولت را بر آن داشت تا تدابیر ویژه‌ای برای مقابله با این وضعیت اتخاذ کند.
بدین منظور هیئت وزیران در جلسه‌ی ۵ مهر ۱۳۵۹ تشکیل ستادی به نام «ستاد بسیج اقتصادی کشور» را تصویب نمود تا با توجه به شرایط خاص اقتصادی کشور تصمیمات مقتضی را اتخاذ و آنها را از طریق سازمان‌های مسئول به مرحله‌ی اجرا بگذارد. اعضای تصمیم‌گیرنده‌ی ستاد مرکب از وزرای وزارتخانه‌های نفت، صنایع و معادن، کار و امور اجتماعی، کشاورزی، کشور، نیرو، امور اقتصادی و دارایی، بازرگانی، دفاع و رؤسای سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی ایران یا نمایندگان تام‌الاختیار آنان به ریاست نخست‌وزیر بود.
بر اساس بخش دیگر این مصوبه، قرار شد دولت از مجلس شورای اسلامی تقاضا نماید که عده‌ای از نمایندگان مجلس در این ستاد و کمیته‌های فرعی آن که متعاقباً تشکیل خواهد شد، شرکت نمایند. شرکت نمایندگانی از بخش خصوصی نیز بلامانع اعلام شد. همچنین دبیرخانه‌ی ستاد و محل تشکیل جلسات آن در نخست‌وزیری تعیین شد و مصوبات ستاد مزبور می‌بایست در صورت نیاز به تصویب هیئت وزیران نیز برسد و از اولویت خاصی برخوردار باشد. (مجموعه‌ی تصویب‌نامه….، ۱۷)
بر اساس مصوبه‌ی مورخه‌ی ۱/۸/۱۳۵۹ هیئت وزیران، جهاد سازندگی (همان، ۲۲۸) و مصوبه‌ی مورخه‌ی ۷/۸/۱۳۵۹ وزارت راه و ترابری نیز به عضویت ستاد بسیج اقتصادی کشور درآمدند. (همان، ۲۷۸) این ستاد دارای کمیته‌ها و کمیسیون‌های فرعی مختلفی از قبیل کمیتهی نظارت بر قیمت‌ها و نحوه‌ی اجرای توزیع کالاهای اساسی کمیتهی اشتغال، کمیتهی تولید و تدارک کالاهای اساسی، کمیتهی سوخت و انرژی، کمیتهی هماهنگی حمل و نقل، کمیتهی توزیع کالاهای اساسی و کمیتهی کالارسانی به مناطق روستایی و عشایری بود. (مرکز اسناد…، ۶ ـ ۱)
در مورد شرح وظایف و اقدامات ستاد به جز موارد کلی مندرج در تصویب‌نامه‌ی مورخه‌ی ۵ مهر ۱۳۵۹ چنین آمده است: رسیدگی به مشکلات و مسائل اقتصادی کشور؛ تهیه و تصویب طرح‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت جهت مقابله با بحران‌های اقتصادی؛ تهیه و تنظیم پیشنهادات لازم برای حل مسائل حاد کشور که خارج از وظایف جاری یک وزارتخانه و یا سازمان‌های تابعه‌ی آن است؛ بسیج کلیه‌ی ارگان‌های مختلف دولتی برای واکنش سریع در مقابل مسائل حاد اقتصادی؛ بسیج کلیه‌ی ارگان‌های غیردولتی و نهادهای انقلابی و مردم برای مقابله با بحران‌های اقتصادی؛ ایجاد هماهنگی بین ادارات مختلف استان‌ها از طریق ستادهای بسیج اقتصادی استان‌ها جهت اجرای مصوبات ستاد بسیج اقتصادی کشور و حل مسائل اقتصادی موجود در منطقه.
در اساسنامه‌ی موقت ستاد قید شده بود که این ستاد به ریاست نخست‌وزیر وقت و تحت سرپرستی وزیر مشاور در امور اجرایی و با بودجه‌ی نخست‌وزیری و در استان‌ها با تعیین شرح وظایف مربوطه، زیر نظر استانداران اداره خواهد شد و کارکنان آن جز در موارد خاص از مأموران مشغول خدمت در دستگاه‌های دولتی تأمین خواهد شد. (ستاد بسیج اقتصادی..، ۶۳)
نخستین اقدام ستاد، ایجاد نظام سهمیه‌بندی یا کوپنی برای توزیع عادلانه‌ی ارزاق و مایحتاج عمومی اساسی مردم از جمله: قند، شکر، روغن، نفت و بنزین بود که به دلیل ایجاد امنیت روانی در جامعه مورد استقبال مردم قرار گرفت. (انقلاب در بحران، ۵۷ ـ ۲۵۶)
اقدام مهم دیگر، ایجاد تسهیلاتی در زمینه‌ی تخلیه‌ی بار کشتی‌ها در بنادر امن ایران و بنادر بمبئی و کراچی به دلیل ناامنی و در معرض تهدید بودن بسیاری از بنادر ایران در جنوب کشور بود. (ستاد بسیج اقتصادی چه می‌کند. ۸)
شهید رجایی، هدف و برنامه‌ی دولت را از اجرای این طرح، توزیع ثروت و امکانات بیت‌المال به صورت مساوی و عادلانه بین مردم اعلام کرد. به نظر وی قسمتی از طرح تشکیل ستاد بسیج اقتصادی مربوط به جنگ و مشکلات صادرات و واردات و ناامنی بنادر بود، ولی از نظر کیفیت از اول پیروزی انقلاب برنامه‌ای وجود داشت که زندگی مصرفی شدیدی که جهان غرب بر مردم ایران تحمیل کرده بود، به تدریج به یک زندگی متعادل تبدیل شود و در واقع تشکیل ستاد بسیج اقتصادی به دلیل شرایط اضطراری یک توفیق اجباری در این زمینه بود. (شهید رجائی اسوه…، ۳۳۴ ـ ۳۳۲)
کاهش درخور توجه صادرات نفت، ناامنی و انسداد بنادر کشور، آسیب دیدن و از کارافتادن برخی از پالایشگاه‌ها، به ویژه پالایشگاه نفت آبادان و پالایشگاه تبریز، کاهش درآمدهای ناشی از واردات و صادرات، همزمان با گرانی و مخارج و هزینه‌های روزافزون ناشی از شرایط جنگی کشور و مواردی از این قبیل، از مشکلات حاد کشور بود که دولت از راه‌های مختلف که یکی از آنها نیز تأسیس ستاد بسیج اقتصادی کشور و نظارت بر شبکه‌ی توزیع و صرفه‌جویی بود، تا حدودی جبران نمود. (غلامعلی رجائی، ۶۹۳)
ستاد بسیج اقتصادی کشور در طول هشت سال جنگ تحمیلی و حتی سال‌های پس از پایان جنگ تاکنون به دلیل ادامه‌ی پیامدهای اقتصادی جنگ و ضرورت تأمین کالاهای اساسی مورد نیاز مردم به حیات خود ادامه داده و زیر نظر وزارت بازرگانی همچنان فعالیت‌های خود را ادامه می‌دهد. اکنون عمده‌ترین فعالیت و وظیفه‌ی آن ستاد اجرای نظام سهمیه‌بندی و توزیع کالاهای اساسی است.
منابع
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "ستاد بسیج اقتصادی کشور" از سجاد راعی‌گلوجه، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: 20 مهرماه 1392.
